سید‌احسان حسینی، خبرنگار: ایران بزرگ‌ترین دارنده منابع هیدروکربوری در دنیاست. طبق گزارش سازمان اوپک، ایران با دارا بودن 208.6 میلیارد بشکه نفت، بعد از ونزوئلا و عربستان سومین دارنده ذخایر نفت دنیاست. همچنین طبق آمار موسسه BP، ایران با 32.1 هزار میلیارد متر مکعب گاز، بعد از روسیه دومین دارنده ذخایر گاز دنیاست. بیشترین ذخایر هیدروکربوری دنیا در حالی در ایران قرار دارد که کشور ما هم‌اکنون در حوزه تولید نفت، در جایگاه سومین تولیدکننده بزرگ اوپک بعد از عربستان و عراق و هفتمین تولیدکننده بزرگ دنیا؛ و در حوزه گاز نیز در جایگاه سومین تولیدکننده بزرگ گاز بعد از آمریکا و روسیه قرار دارد. 
در واقع با روند تولید فعلی نفت و گاز در ایران، کشور ما تا 75 سال دیگر دارای منابع نفت و تا 127 سال دیگر دارای منابع گاز طبیعی خواهد بود؛ این موضوع در حالی است که طبق پیش‌بینی‌ها تا سال 2050 شیب رشد مصرف نفت در دنیا کمی نزولی خواهد شد و سپس به فاصله چند دهه، ممکن است جایگاه گاز طبیعی در چرخه اقتصادی تولید در دنیا نیز تضعیف شود. البته به اعتقاد کارشناسان، پایان عصر نفت و گاز بدین صورت رقم می‌خورد که دیگر تولیدات هیدروکربوری در قالب سوخت، مورد استفاده قرار نخواهد گرفت و مصرف آنها در قالب محصولات پلیمری و پتروشیمیایی و در صنایع تکمیلی روندی افزایشی به خود می‌گیرد.
در این راستا، از هم‌اکنون واحدهایی به نام پتروپالایشگاه با تکنولوژی جدید در دنیا در حال توسعه هستند که نفت را نه فقط به سوخت بلکه به محصولات پتروشیمی تبدیل کنند. در نتیجه هم‌اکنون افزایش اکتشافات نفت و گاز، رشد تولید و توسعه زنجیره ارزش، از ضروریات صنعت نفت ایران است که در این گزارش به موضوع اکتشاف منابع نفتی و گازی ایران در 3 سال گذشته پرداخته می‌شود؛ بخشی که همواره در سایه توجه به تولید و صادرات نفت و گاز قرار داشته و به وضعیت آن به خوبی پرداخته نشده است.

جزئیات 11 کشف جدید نفتی و گازی در 3 سال گذشته  
طبق آمار مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران (تصویر 1)، در دولت سیزدهم 11 میدان نفتی و گازی جدید کشف شد که درمجموع 3.4 میلیارد بشکه نفت و 14.5 هزار میلیارد فوت مکعب (معادل 411 میلیارد متر مکعب) گاز طبیعی به ذخایر هیدروکربوری قابل استحصال ایران اضافه کرد. از جمله نقاط برجسته این اکتشافات می‌توان به دو میدان نفتی و گازی هیرکان و زیار اشاره کرد که برای نخستین‌بار در استان گلستان و رینگ شمالی کشور کشف شده است. میدان زیار نخستین میدان کشف‌شده کشور با ساختار زمین‌شناسی لنزی است. همچنین در این میدان، مدت زمان حفاری و کشف در یک بازه زمانی 6 ماهه رقم خورده و رکوردشکنی کرد، در حالی که مدت زمان مرسوم بین یک الی دو سال تعریف می‌شود. میدان چشمه‌شور در استان خراسان رضوی نیز نخستین میدان کشف‌شده در ایران با ساختار زمین‌شناسی تخریبی و چین‌های (تخریبی مرکب) است که می‌توان آن را در لیست اولین‌ها در اکتشافات 3 سال گذشته اضافه کرد. تا پیش از این، میادین کشف‌شده در ایران دارای ساختار گنبدی-تاقدیسی بوده‌اند.
از دیگر نکات جالب در اکتشافات سه اخیر می‌توان به ضریب موفقیت زمین‌شناسی در ایران اشاره کرد که عدد 100 درصد را ثبت کرده و به بیان دیگر همه چاه‌های اکتشافی با موفقیت به کشف میادین هیدروکربوری منجر شده است. طبق تصویر 2، میانگین 5 ساله ضریب موفقیت زمین‌شناسی در عراق، عمان، امارات و قطر به ترتیب 50، 30، 15 و 5 درصد است و ایران فاصله معناداری با رقبای خود دارد.

30 درصد بیشتر از تولید تجمعی به ذخایر نفت ایران اضافه شد  
در تصویر 3 خلاصه‌ای از اکتشافات میادین نفتی متعارف و غیرمتعارف ایران در دولت قبل آورده شده است. طبق این آمار، حجم نفت متعارف و غیرمتعارف کشف‌شده به ترتیب 3402 و 4900 میلیون بشکه بوده است. به بیان دیگر، در دولت سیزدهم درمجموع 8.3 میلیارد بشکه ذخایر نفتی جدید کشف شده که این رقم معادل 5.2 ذخایر نفتی ایران در اوپک است. طبق محاسبات در سه سال گذشته، درمجموع 2.63 میلیارد بشکه نفت تولید شده و 3.4 میلیارد بشکه ذخایر متعارف جدید با اکتشافات انجام‌شده، جایگزین آن شده است. بدین ترتیب، ضریب موفقیت جایگزینی اکتشاف به تولید به میزان 129.5 درصد محقق شده، در حالی که این عدد دستیابی به رکورد 40 درصد برنامه‌ریزی شده بود. یعنی طبق برنامه، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت موظف بود که به میزان 40 درصد از میزان استخراج نفت، آن را با کشف میادین جدید جبران کند، اما میزان اکتشافات به 129.5 درصد از تولید، افزایش یافت. البته با در نظر گرفتن افزایش حجم میادین کشف‌شده قدیمی، الزام برنامه برای ضریب موفقیت جایگزینی روی عدد 60 درصد تعیین شده است.

بزرگ‌ترین میدان گازی شیرین در خشکی چگونه کشف شد؟ 
اما یکی از اکتشافات بزرگ در دولت سیزدهم کشف میدان گازی شاهینی بود که حجم ذخایر گاز قابل استحصال آن، 84 درصد از کل حجم اکتشافی گاز در سه سال گذشته را شامل می‌‌شود. با حفاری و آزمایش چاه اکتشافی شاهینی-1 در ناحیه فارس علاوه بر وجود گاز و میعانات گازی، ارتباط مخزنی آن با میدان هالگان نیز به اثبات رسید. در واقع «هالگان» و «شاهینی» را می‌توان دو کوهانک از یک ابرمیدان گازی یکپارچه در نظر گرفت که مدیریت اکتشاف نام میدان گازی شایگان به معنای برجسته و ممتاز را برای این ابرمیدان برگزید. در حدود 70 درصد از حجم هیدروکربن موجود در میدان شایگان مربوط به کوهانک شاهینی است. همچنین طبق تصویر 4، میدان گازی شاهینی، بزرگ‌ترین میدان گازی مستقل در خشکی بعد از انقلاب بوده و در کل تاریخ صنعت نفت، بعد از میدان «خانگیران» و «کنگان» در رتبه سوم این شاخص قرار می‌گیرد. البته گاز میدان شاهینی برخلاف دو میدان ذکر شده، گاز شیرین بوده و شاهینی را می‌توان بزرگ‌ترین میدان گازی شیرین مستقل در خشکی نامید. 

ایران بزرگ‌ترین کاشف منابع هیدروکربوری در سال 2023
اکتشاف میدان گازی شاهینی (شایگان) به قدری اتفاق مهمی تلقی می‌‌شود که در گزارش مؤسسهGlobal Energy Monitor مورداشاره قرار گرفت و به‌تنهایی ایران را در جایگاه نخست بیشترین منابع کشف‌شده نفت و گاز دنیا در سال 2023 قرار داد. 
طبق گزارش این مؤسسه، میدان گازی شاهینی در ایران با ذخیره‌ای بالغ بر 623 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، بزرگ‌ترین اکتشاف انجام‌شده طی دو سال 2022 و 2023 میلادی در جهان بوده است. رتبه بعد از میدان شاهینی، به میدان ونوس(Venus) در کشور نامیبیا تعلق دارد که در فوریه سال 2022 میلادی کشف شد و براساس برآورد اولیه ذخیره‌ای در حدود سه میلیارد بشکه نفت قابل برداشت دارد. 
طبق این گزارش، شرکت ملی نفت ایران نیز با سهم 19 درصدی، بیشترین سهم از اکتشافات هیدروکربوری در دو سال 2022 و 2023 میلادی در بین شرکت‌های نفتی دنیا را کسب کرد و شرکت اکسون موبیل و توتال انرژی در رده‌های بعد قرار گرفتند. 

رتبه‌های اول و سوم بزرگ‌ترین اکتشافات هیدروکربوری دنیا در اختیار ایران
اگر به پیوست گزارش مؤسسه Global Energy Monitor نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که ایران فقط با در نظر گرفتن میدان گازی شاهینی نیز در صدر بیشترین حجم اکتشافات درمجموع دو سال 2022 و 2023 قرار دارد و کشور گویان در رتبه دوم قرار می‌گیرد. 
طبق این پیوست (تصویر 5)، اکتشافات کشور گویان که در آب‌های عمیق و توسط شرکتExxon Mobil انجام شده، مربوط به 6 میدان هیدروکربنی (5 اکتشاف در سال 2022 و یک اکتشاف در سال 2033 میلادی) با مجموع حجم هیدروکربن 3571 میلیون بشکه معادل نفت خام بوده؛ ولی اکتشاف در ایران تنها مربوط به میدان شاهینی با حجم 3665 میلیون بشکه معادل هیدروکربن ثبت شده است. 
اگر اطلاعات مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت را با اطلاعات مؤسسه Global Energy Monitor تجمیع کنیم، طبق تصویر 6، میدان شاهینی و افزایش حجم اکتشافی لایه نفتی نام‌آوران به ترتیب دارای رتبه اول و سوم اکتشافات هیدروکربنی بزرگ دنیا در سال‌های 2022 و 2023 میلادی را احراز کرده‌اند. 

ایران برای نخستین بار صاحب ذخایر شیل نفتی شد
اما اقدامات اکتشافی در دولت سیزدهم، صرفاً به منابع نفتی متعارف محدود نشد و برای نخستین بار، اکتشاف و تولید نیمه‌صنعتی از منابع شیل صورت گرفت. منابع هیدروکربوری شیل‌ها در جهان دو تقسیم‌بندی دارند. 1- «شیل نفتی» که عمدتاً روزمینی یا در اعماق کم‌عمق قرار گرفتند و استخراج آن شامل معدن‌کاری و فرآورش هیدروکربور می‌شود. 2- «نفت شیل» که عمدتاً در اعماق زیاد قرار گرفته و با حفر چاه‌های عمیق و روش‌های خاص، هیدروکربور از آن جدا و استخراج می‌شود. 
آنچه در ایران درباره منابع شیل‌ها انجام شده، بیشتر ناظر به شیل نفتی است و نفت شیل فعلا در مرحله مطالعات قرار دارد. تاکنون نزدیک به 10 منبع شیل نفتی که دارای پتانسیل هیدروکربور بوده، شناسایی شده‌اند که از میان آن‌ها حجم و کیفیت هیدروکربور در منبع قالی‌کوه لرستان از همه بهتر است. 
کار تحقیقاتی روی شیل‌های نفتی قالی‌کوه از سال 1390 آغاز شد و فاز مطالعاتی آن در سال 1394 شامل حجم ذخیره و ارزیابی خصوصیات ژئوشیمیایی و پتروگرافی آلی نفت‌های غیرمتعارف به اتمام رسید. 
متأسفانه با یک تأخیر 4 ساله فاز دوم کار روی شیل‌های نفتی قالی‌کوه در سال 1398 به منظور دستیابی به بهترین روش‌های آزمایشگاهی استخراج نفت با کیفیت بالا و حداکثر بازیافت نفت، برآورد حجم ذخیره نفت این منابع، برآورد اقتصادی و ساخت پایلوت آزمایشگاهی، از شهریور 1398 آغاز شد. 
متأسفانه فاز دوم نیز با سرعت بسیار کندی حرکت می‌کرد که از جمله دلایل آن می‌توان به عدم پرداخت مالی پروژه و همچنین عدم رغبت دو طرف اکتشاف و پیمانکار به اجرای آن اشاره کرد. اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم و همت مدیریت جدید، پروژه از شتاب بیشتری برخوردار شد، به‌گونه‌ای که در خرداد 1403 علاوه بر اتمام پایلوت آزمایشگاهی، ساخت و بهره‌برداری از پایلوت نیمه‌صنعتی آن نیز به اتمام رسید. 
در دولت سیزدهم روش‌های متعددی برای به‌دست آوردن بیشترین نفت و بهترین کیفیت از منابع شیل نفتی قالی‌کوه آزمایش شد. از نتایج حاصله می‌توان به استخراج نفت خام با کیفیت سیار بالا و با درجه سبکی 37 الی 43، میعانات گازی، کک، گاز نیتروژن و گاز جدا شده از نفت اشاره کرد. 
طبق مطالعات در بهترین سناریو می‌توان از منبع شیل نفتی نامتعارف قالی‌کوه لرستان 4.9 میلیارد بشکه نفت خام استخراج کرد که هزینه استخراج آن نسبت به نفت شیل، بسیار ارزان و حدوداً بین 25 الی 28 دلار به ازای هر بشکه محاسبه می‌شود. نکته جالب اینکه این هزینه در آمریکا به دلیل نوع روش استخراج بیش از 40 دلار است. 
تمام محاسبات فنی و اقتصادی استخراج شیل نفتی قالی‌کوه در دولت سیزدهم انجام شده و کار‌های مرتبط با عملیاتی کردن تولید نفت با شرکت‌های داخلی و خارجی صورت گرفته است. بدین‌ترتیب سرانجام منابع نامتعارف نیز برای نخستین بار در آمار ذخایر شرکت ملی نفت ایران ثبت شد.