مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور: امروزه دیگر هر آشنا با کتاب و خواندن، خوب می‌داند که رهبر معظم انقلاب اسلامی کتابخوان و کتاب‌شناس حرفه‌ای‌اند؛ سهل است که حتی از معدود افرادی‌اند که در دوره ما رقم سرانه کتابخوانی را به‌تنهایی جابه‌جا می‌کنند! نظم پایدار و پیوسته در خواندن (به‌رغم آن همه اشتغال و مسئولیت)، دیدارهای پرنکته و مؤثر با نویسندگان و مدیران فرهنگی و مهم‌تر از همه، دغدغه‌مندی‌ها و دل‌مشغولی‌های فراوان در این حوزه، از اوصاف بارز ایشان است. ایشان هم از مسئولان می‌خواهند موانع پیشرفت در صنعت نشر و ترویج کتاب را برطرف کنند، هم نویسندگان را به نگارش آثار فنی و مردم‌پسند ترغیب می‌کنند و هم غصه مشکلات کتابخوانی مردم را می‌خورند و دردمندانه، تذکرات چندین و چندباره می‌دهند.
هر شخص حقوقی و حقیقی در این مسیر وظیفه‌ای دارد که بایستگی‌ها و حدود آن، با رجوع به شرح وظایف سازمانی دستگاه‌ها و قوه عقل و تدبیر افراد، روشن و معلوم است. اما در این فضای سهل و ممتنع کتاب و کتابخوانی در ایران، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین شبکه فرهنگی کتاب‌محور در ایران، ازجمله نهادهایی است که به یک دلیل بسیار مهم، وظیفه‌اش در این حوزه خاص‌تر است: با همه گروه‌های مردم ارتباط بی‌واسطه دارد. شکل این ارتباط به‌گونه‌ای است که هرگز محدود به کتاب و قفسه نمی‌شود، بلکه گستره‌ای وسیع از همه خدمات کتابخانه‌ای را در بر می‌گیرد. این نهاد، با جهاد کتابداران تحصیل‌کرده و توانمند در سراسر کشور، از یک سو می‌کوشد مسئله کتابخوانی را عمومی کرده و از سوی دیگر موضوع کتابخانه را به مسأله فرهنگی کشور تبدیل کند.
همه این تلاش‌ها اعتنا و عنایتی ویژه دارد به دغدغه‌های فرهنگی و کتابی رهبر فرهیخته انقلاب تا با شناسایی خلأهای این حوزه، راهکاری اجرایی و تحقق‌پذیر در صحنه عمل ارائه کنند. شک ندارم که نگرانی‌ها و مطالبات شخصیتی کارآزموده، آگاه و عمیقاً فرهنگی چون حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای برای مدیران نهاد کتابخانه‌ها و دیگر مسئولان دردآشنا چراغ راه خواهد بود.
در این یادداشت، در 10 بند، به برخی فعالیت‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در راستای پاسخ‌دهی به این تأکیدات و دغدغه‌ها اشاره می‌کنم. کتاب، چنانکه سنت دیرپای ایرانیان مسلمان نشان می‌دهد، آینه تمام‌نمای فرهنگ و دانش و معرفت است. در این نوشته، این آینه صافی را مقابل آینه کلمات رهبر فرزانه انقلاب گذاشته‌ام تا انعکاس نور این دو آینه، فراراه انگیزه و عمل ما اهالی کتاب باشد. و چنین است که تلاقی این دو نور، آینه در آینه می‌شود.
باعث افتخار است که در این یادداشت، در ذیل سخنان رهبر انقلاب، اشاره‌ای به برنامه‌ها و اقدامات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در توسعه و ترویج کتاب و کتابخوانی کرده‌ام.
1- در دسترس‌بودن کتاب
رهبر معظم انقلاب اسلامی بر «همگانی‌‌کردن کتاب از راه گسترش زنجیره کتابخانه‌های عمومی در هر گوشه و کنار کشور همراه با فراهم‌سازی زمینه لازم برای همگانی کردن کتابخوانی« تأکید فرموده و انتظار دارند «کتابخوانی به عنوان یک سنت رایج درآید؛ به طوری که همه قشرها در کشور کتابخوان شوند و کتابخوانی، مخصوص عده‌ای از افراد جامعه ما نباشد.»
عمومی کردن خواندن موضوعی است که کتابداران پرکار ما در کتابخانه‌های سراسر کشور آن را، به‌عنوان وظیفه سازمانی‌شان، پیگیری می‌کنند. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با شبکه‌ای گسترده از کتابخانه‌های شهری و روستایی در اقصی نقاط ایران عزیز، همت خویش را مصروف همگانی کردن خواندن و ارائه خدمات متنوع کتابخانه‌ای کرده است. همکارانم در نهاد می‌کوشند تا کتاب در دسترس همه مردم قرار گیرد. مطالعات نشان می‌دهد اگر مردم به کتاب دسترسی داشته باشند، آن را می‌خوانند. ایجاد و توسعه کتابخانه‌ها در سراسر کشور نیز در همین راستا صورت گرفته است و امروز با همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر دستگاه‌های فرهنگی -به تعبیر رهبر معظم انقلاب- زنجیره کتابخانه‌ها در حال گسترش است.
سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید نیز مهم‌ترین اهداف خود را در ماده 3 چنین تعریف کرده است: «دسترسی آسان و کم‌هزینه به مواد خواندنی مناسب و مفید در همه قالب‌ها برای همه گروه‌های سنی و اجتماعی، کاربست و هم‌افزایی همه ظرفیت‌های حاکمیتی و غیرحاکمیتی کشور برای دسترس‌پذیر ساختن مواد خواندنی مفید و عموم‌سازی فرهنگ خواندن مفید در میان ایرانیان به‌عنوان یک کنش فردی و اجتماعی.»
با توجه به ابلاغ این سند ملی، نهاد کتابخانه‌ها به‌عنوان یکی از متولیان اصلی این هدف، همه تلاش خود را برای اجرای این سند به‌کار بسته و خواهد بست.
2- اهمیت ترویج کتاب در نظرگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی
مشکل‌تر از کتاب نوشتن، رساندن کتاب به چشم و ذهن مخاطب است. رهبر معظم انقلاب اسلامی بر ترویج کتاب توجه و اهتمام ویژه‌ای دارند و خود نیز در فرصت‌های متعدد و به شیوه‌های مختلف به ترویج کتاب می‌پردازند. یکی از روش‌های ترویجی ایشان، نگارش تقریظ بر برخی کتاب‌هاست. رهبر انقلاب همچنین در دیدارهای عمومی و خصوصی، با گریز به موضوع کتاب، وظیفه ترویج کتاب را به‌خوبی انجام داده و یادآوری می‌کنند.
رکن فعالیت‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، موضوع ترویج است. اساساً این رکن برنامه‌ریزی یکی از مسئولیت‌های مهم و خطیر معاونت توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی است. برنامه‌های ترویجی-کتابخانه‌ای نهاد در سطح ملی بسیار است که از آن جمله می‌توان به جشنواره کتابخوانی رضوی، جشنواره قصه‌گویی نهال امید، پویش «کتاب دستت چیه»، جشنواره «طعم کتاب با عشایر»، جشنواره بین‌المللی کارتون کتاب، استفاده از ظرفیت محافل ادبی و قرآنی نهاد برای ترویج کتاب و تولیدات رسانه‌ای اشاره کرد. سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید، در بند 1 ماده 11، همه کتابخانه‌های عمومی را به ارائه خدمات مشاوره خواندن به خوانندگان به‌صورت حضوری موظف کرده است. کتابداران توانمند ما در کتابخانه‌ها، با توجه به رده سنی و حوزه مورد علاقه اعضا، به آنها کتاب معرفی کرده و مشاوره می‌دهند.
سخن رهبر انقلاب در این‌باره را ببینید: «نفس کتابداری، یک کار انسانى فرهنگىِ برجسته‌ای است. منتها کتابدار صرفاً آن کسی نیست که خدمت آوردن و دادن کتاب را به عهده می‌گیرد. کتابدار می‌تواند منبع و منشأ و مرجعی باشد برای راهنمایی مراجعه‌کنندگان به کتاب.» این نقش با اهمیت، امروز در کتابخانه‌ها بیشتر از گذشته نمود دارد؛ نقشی که از آن با عنوان کتابخانه عمومی به‌مثابه پاسگاه فرهنگی اجتماعی نام می‌بریم.
3- ترویج کتاب برای کودکان
ترویج کتاب برای کودکان از موضوعات مورد تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی است. ایشان می‌فرمایند: «ما باید جوانان را به کتابخوانی عادت دهیم؛ کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم که این تا آخر عمر همراهشان خواهد بود. کتابخوانی در سنین بنده... غالباً تأثیرش به‌مراتب کمتر است از کتابخوانی در سنین جوان‌ها... آنچه که همیشه برای انسان می‌ماند، کتابخوانی در سنین پایین است.» گاه نیز این مهم را وظیفه والدین دانسته و می‌فرمایند: «باید پدرها و مادرها، بچه‌ها را از اوّل با کتاب محشور و مأنوس کنند. حتّی بچه‌های کوچک باید با کتاب اُنس پیدا کنند.»
یکی از کارویژه‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ارائه خدمات به مخاطب کودک است. یکی از مصادیق این رویکرد، راه‌اندازی بخش کودک در کتابخانه‌هاست. تمام کتابخانه‌های نهاد در سراسر کشور دارای بخش کودکند. در این بخش با استفاده از امکانات ویژه این گروه سنی، علاوه بر کتاب، اسباب‌بازی و محصولات فرهنگی مرتبط با کتاب نیز در دسترس کودکان است و کتابدار متخصص به این گروه سنی خدمت مناسب و متناسب ارائه می‌کند. در این بخش برنامه‌های فرهنگی مختلفی نیز اجرا می‌شود. هدف این است که کودکان هرچه بیشتر با کتابخانه مأنوس شوند و والدین، با اطمینان خاطر، فرزندان خود را به این مرکز فرهنگی بسپارند. در حوزه خرید منابع کتابخانه‌ای هم امروز حجم قابل توجهی از منابع به رده سنی کودک و نوجوان اختصاص دارد.
جدیدترین اقدام نهاد برای کودکان و نوجوانان مجموعه «هدهد سفید» است. هدهد سفید نمادی است قرآنی-فرهنگی که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای مخاطبان کودک و نوجوان خود تعریف و تهیه کرده است. این نماد از چند ضلع متشکل است؛ ۱. کتابخانه‌های هدهد سفید که به‌صورت اختصاصی به گروه سنی کودک و نوجوان ارائه خدمت می‌کند؛ ۲. برنامه تلویزیونی هدهد سفید که در آن به شیوه‌های نوین و جذاب، موضوع ترویج کتاب برای مخاطب کودک مطرح می‌شود؛ ۳. جشنواره نشان هدهد سفید که با هدف ترویج کتابخوانی و شناخت ذائقه مطالعاتی گروه سنی کودک و نوجوان طراحی شده است و در آن، فهرست کتاب‌های پرامانت کتابخانه‌ها (در رده سنی کودک و نوجوان) استخراج و به‌منظور خواندن و امتیازدهی در بین مخاطبان این گروه سنی توزیع می‌شود؛ ۴-کتاب هدهد سفید که تاکنون ۱۹ جلد از آن منتشر شده است. مخاطب این کتاب، کودکان و نوجوان‌ها هستند و البته بخش زیادی از محتوای این کتاب توسط نوجوان‌ها تهیه می‌شود.
ارائه این خدمات، رشد عضویت کودکان در کتابخانه‌ها در سال‌های اخیر را در پی داشته است.
4- ترویج کتابخوانی برای بانوان
از دیگر نکاتی که رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه کتابخوانی بر آن تأکید دارند، ترویج کتاب در بین بانوان است: «ازجمله کارهای بسیار مهم، کتابخوان کردن زنان است. شیوه‌های ابتکاری پیدا کنید برای اینکه خانم‌های داخل خانه را کتابخوان کنید.» تلاش نهاد کتابخانه‌ها در این مسیر، ارائه خدمات متنوع به زنان و برداشتن موانع آن است. یکی از دغدغه‌های مادران در مراجعه به کتابخانه، فرزندان آنهاست. راه‌اندازی بخش کودک و «بخش مادر و کودک» در کتابخانه توانسته است به رفع دغدغه‌های مادران کمک کند. مادران می‌توانند فرزندان خود را به مربیان آموزش‌دیده سپرده و وارد دنیای کتاب شوند. همچنین برنامه‌های فرهنگی ترویجی مختلفی در کتابخانه‌های عمومی ویژه بانوان تدارک دیده شده که در حال اجراست.
5- توسعه عدالت فرهنگی
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در راستای توسعه عدالت فرهنگی، به مناطق کم‌برخوردار توجه ویژه داشته است. کتابخانه‌های سیار با هدف ارائه خدمت به این مناطق، راه‌اندازی شده‌اند و تا امروز 57 دستگاه کتابخانه سیار در سراسر کشور فعالیت دارد. از آنجا که راه‌اندازی و تجهیز کتابخانه سیار مورد عنایت وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز است، انتظار می‌رود این ناوگان توسعه یابد. همچنین برنامه‌های ترویجی متعددی مانند طرح‌های «مدرسه جهادی خواندن»، «با هم بخوانيم» و «طعم کتاب با عشایر» با هدف ترویج کتابخوانی در مناطق کمتر برخوردار، از سوی نهاد برگزار شده است. علاوه بر این، بر اساس بند 6 ماده 10 سند ملی خواندن و ترویج مطالعه مفید، «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور موظف به برقراری عضویت رایگان و ارائه خدمات فرهنگی کتابخانه‌های عمومیِ کاملاً رایگان برای سه دهک پایین جامعه است.»
6- ارائه فهرست کتاب‌های خواندنی
«تولید سیر مطالعاتی و فهرست پیشنهادی کتاب» از دیگر موضوعات مورد توجه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در حوزه کتاب است. ایشان می‌فرمایند در دوره قبل از انقلاب، خودشان «فهرست پیشنهادی کتاب» تهیه و بین علاقه‌مندان توزیع می‌کردند. همکاران من در نهاد کتابخانه‌ها نیز به شیوه‌های مختلف با تولید سیر مطالعاتی و فهرست پیشنهادی کتاب در قالب «این چند کتاب» و «کتابخوان ماه» و... می‌کوشند کتاب‌های خوب را به مخاطبان معرفی کنند. نهاد در این مسئله به «عمومی» بودن مخاطبان خود توجه داشته و می‌کوشد همه سلایق را در نظر بگیرد. ضرورت تدوین سیر مطالعاتی به معنای ارائه «برنامه خواندن» به مخاطبان عام و خاص به منظور بیدارکردن سه عامل «انگیزه»، «روش» و «استمرار» در خواندن در آنان امروزه بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
7- زنگ کتابخوانی
اختصاص ساعاتی از روز به خواندن «کتاب‌های غیردرسی» برای دانش‌آموزان در مدارس، علاوه بر گسترش حوزه‌های آموزشی، در توسعه فرهنگ کتابخوانی میان دانش‌آموزان، بی‌تردید، مؤثر است. درواقع، این موضوع از حلقه‌های مفقوده کتابخوانی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی بر موضوع «زنگ کتابخوانی» در مدارس تأکید کرده‌اند. این موضوع در سال‌های گذشته از سوی نهاد در مکاتبه با وزارت آموزش‌و‌پرورش دنبال شده و امید است با همکاری دو وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی و آموزش‌و‌پرورش، در آینده نزدیک محقق شود. همچنین در بند 2 ماده 11 سند ملی ترویج خواندن و نهضت مطالعه مفید، به‌صراحت آمده است: «وزارت آموزش‌و‌پرورش، ضمن الزام به گنجاندن زنگ خواندن در برنامه درسی دانش‌آموزان مقطع تحصیلی ابتدایی (به منظور آموزش مهارت‌های خواندن)، مکلف است در مسیر برنامه‌های آموزشی خود تدبیری اتخاذ کند که دانش‌آموزان همه مقاطع در طول دوران تحصیلات رسمی خود، به مواد خواندنی غیردرسی مراجعه کنند.»
8- حفاظت از نسخ خطی
«نگهداری نسخه‌های رو به نابودی و تکثیر نسخه‌های یگانه و جلوگیری از ربوده شدن گنجینه‌های کمیاب و نگاشته‌های ارزشمند» از دیگر دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در حد توان و البته در دایره وظایف خود می‌کوشد تا از این نسخ خطی حراست کند. بر این اساس، بخش «نسخ خطی، سنگی و سربی» کتابخانه‌ها، گنجینه ارزشمندی از آثار و کتب تاریخی‌اند که در طول سده‌ها، بار فرهنگی کشور را به دوش کشیده و فرهنگ غنی ایرانی اسلامی را در لابه‌لای اوراق خود حفظ کرده‌اند. یکی از طرح‌های پژوهشیِ در حال اجرای نهاد در این زمینه، تهیه فهرست فنی و تفصیلی از تمام نسخ خطی، سنگی و سربی موجود در کتابخانه‌های نهاد است. انجام این طرح، ضمن ایجاد بانک اطلاعاتی از داشته‌های نهاد در این بخش، امکان تصمیم‌گیری درباره کیفیت نگهداری و استفاده بهینه از این منابع را فراهم می‌کند.
9- نقد کتاب
«سنت نقد کتاب»، مسئله مهم دیگری است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانات خود بر آن تأکید کرده‌اند: «تکلیف سومی که ما در زمینه کتاب بر عهده داریم، نقد و بررسی کتاب است... من می‌خواهم از اهل فکر و نظر و قلم و کتاب و کسانی که به کتاب اهمیت می‌دهند خواهش کنم که به نقد کتاب بپردازند. امروز کتاب‌های بسیاری نوشته و چاپ و منتشر می‌شود. اگر خواننده‌ای درباره این کتاب‌ها آگاهی لازم داشته باشد، آنها را به سرعت خواهد خرید و مطالعه خواهد کرد و بلکه دوباره خواهد خواند؛ اما وقتی آگاهی ندارد، سراغ این کتاب‌ها نمی‌رود.» یکی از برنامه‌های پیوسته که با توجه به شرایط روز و بازار نشر، در قالب مناسبت‌های تقویمی و غیرتقویمی، در کتابخانه‌ها اجرا می‌شود، نقد و بررسی کتاب با حضور منتقدان، نویسندگان و علاقه‌مندان به کتاب است. این برنامه‌ها، علاوه بر نقد و معرفی کتاب، با ایجاد «ارتباط بین نویسنده و خواننده»، در ترویج کتابخوانی نیز مؤثر است و به طور طبیعی موجب رفع اشکالات احتمالی و غنای محتوایی کتاب‌ها خواهد شد.
10- تشویق کتابداران و معرفی کتابخانه‌های برتر
رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره تشویق کتابداران و معرفی کتابخانه‌های برتر می‌فرمایند: «همچنان که اکنون به بهترین مؤلّفان، نویسندگان و مترجمان جایزه می‌دهند، مثلاً بهترین کتابداران و بهترین کتابخانه‌داران را نیز تشویق کنند؛ مثلاً ببینند بیشترین کتابخانه‌ها در کدام شهر است، در کدام محلّه است، مربوط به کدام قشر از قشرهای مردم است و آنها مورد تشویق قرار گیرند. یعنی هر آنچه که مربوط به کتاب و کتابخانه و کتابخوانی و تولید کتاب است، مورد توجّه و تشویق و تقدیر قرار گیرد.» در این راستا هرساله در آیین روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار، کتابداران پرتلاش، کتابخانه‌های برتر و مروجان کتاب از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور معرفی و تقدیر و تشویق می‌شوند.
سخن پایانی
تأکیدات پیوسته و دردمندانه رهبر معظم انقلاب اسلامی بر ضرورت توجه به کتاب، برخاسته از دیدگاه عمیق ایشان در موضوع فرهنگ است. ایشان در سخنی بایسته و پرمعنا در باب اهمیت بنیادین فرهنگ فرموده‌اند: «فرهنگ به معنای هوایی است که ما تنفّس می‌کنیم.» و با این سخن بر «فراگیری» و «حیاتی‌بودن» فرهنگ تأکید کرده‌اند. این همه تأکید و ضرورت‌دهی به خواندن و انس با کتاب در سخنان ایشان، بخشی از اهمیت و ضرورتی است که برای نقش‌آفرینیِ فرهنگی کتاب در جامعه اسلامی و انسانی قائلند. بر همین اساس، در دیدار مسئولان کتابخانه‌ها و کتابداران در سال 1390 فرموده‌اند: «هرچه ما پیش برویم، احتیاج ما به کتاب بیشتر خواهد شد. اینکه کسی تصور کند با پدید آمدن وسائل ارتباط جمعىِ جدید و نوظهور، کتاب منزوی خواهد شد، خطاست. کتاب روزبه‌روز در جامعه بشری اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. ابزارهای نوظهور مهم‌ترین هنرشان این است که مضمون کتاب‌ها و محتوای کتاب‌ها و خود کتاب‌ها را راحت و آسان منتقل کنند. جای کتاب را هیچ چیزی نمی‌گیرد.» ایشان در سخنی فراتر، «کتابخوانی و علم‌آموزی» را «نه‌تنها یک وظیفه ملّی، که یک واجب دینی» دانسته‌اند.
کتابخانه عمومی به مناسبت ماهیت عمیق و غیرقابل انکار فرهنگی‌اش و نیز به دلیل مواجهه بسیار واقعی با گستره وسیعی از طبقات اجتماعی، در انجام این واجب ملی و دینی، بی‌تردید، نقش اول را داراست. امید که با همت همه مسئولان و دست‌اندرکاران فرهنگی، به این فریضه بیش از پیش عمل شود؛ ان‌شاءالله.
