زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: مناسبتهای تقویمی بهانه خوبی برای انجام برخی از اقدامات در طول سالند. در این بین هفته کتاب و کتابخوانی را هم که اولین روز آن از امروز آغاز و تا 2 آذر ماه ادامه دارد؛ باید در زمره همین مناسبتها قلمداد کرد که در طول این یک هفته مقوله کتاب و کتابخوانی از اهمیت چندبرابری برخوردار میشود. هفتهای که طی آن، هر کدام از دستگاههای متولی تلاش میکنند تا با پررنگ کردن اقدامات انجامشده، از سهمشان در بالا بردن فرهنگ کتاب و کتابخوانی بگویند. اما آنچه غیرقابل کتمان است، اینکه بسیاری از برنامهها تنها به همین هفته محدود میشود و بعد از آن خبری از رونق بخشی به عرصه کتاب نیست. موضوع مهم در اینجا آن است که کتابخانهها اصلیترین محل برای عجین شدن با کتاب است؛ کتابخانههایی که تقسیمبندیهای مختلفی دارد و از کتابخانههای خصوصی گرفته تا کتابخانههای عمومی و دانشگاهی؛ هرکدام با ماموریت خاص به دنبال جذب مخاطب و طبیعتا پاسخگویی به نیاز جامعه هدف خود هستند. در این بین کتابخانههای دانشگاهی که عمدتاً نیز در همان جغرافیای خود دانشگاهها دایر میشوند، فضایی آرام را برای دانشجویان فراهم میکنند تا بتوانند علاوه بر خواندن کتابهای درسی، به مطالعه غیردرسی هم در ساعات اوقات فراغت هم بپردازند. مؤلفه اصلی درباره هر کتابخانهای آن است که عمدتاً در آنها به سوی مخاطبان باز است و در دانشگاهها هم دانشجویان دانشگاههای مختلف میتوانند از یک کتابخانه استفاده کنند؛ اما فرق چنین کتابخانههایی را باید میزبانیشان از برخی آثار خاص تلقی کرد؛ آثاری که شاید تعدادشان در کل کشور به تعداد انگشتان یک دست هم نباشد و قطعاً دسترسی به آنها برای دانشجویان و پژوهشگران از اهمیت بالایی برخوردار است.
با وجود سهم بالای کتابخانههای دانشگاهی در پیشبرد فعالیتهای علمی و فراهمسازی امکان دسترسی دانشجویان و پژوهشگران جوان به دادههای به روز و حتی تاریخی قابل اتکا؛ اما طی سالهای اخیر با بالا رفتن هزینهها، عملاً توان خرید نسخ جدید و اصلی از سوی دانشگاهها کاهش پیدا کرده است. از سوی دیگر نمیتوان این مسأله را هم نادیده گرفت که تا اوایل یک دهه پیش عملاً آمار دقیقی از تعداد کتابخانههای دانشگاهی، تعداد آثار، مساحت، جمعیت بازدیدکنندگان و... وجود نداشت و اولین بار 9 سال پیش بود که سامانه آک (آمار کتابخانهها) وابسته به پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران توانست تصویری نسبتاً روشن از وضعیت کشور در این حوزه ارائه دهد. این سامانه از همان سال تاکنون وضعیت کتابخانهها را در 5 بخش مجموعه، نیروی انسانی، زیرساخت، اعتبارات و خدمات مورد بررسی قرار داده و آمار این حوزه را از سال تحصیلی 1395-1394 تا سال تحصیلی 1402-1401 ارائه داده است. البته امروز هم آمار بهروزی از این بخش جذاب دانشگاهها در اختیار نداریم و براساس آخرین گزارش منتشرشده ایرانداک گذری آماری بر اطلاعات کتابخانههای دانشگاهی تا سال 1402 خواهیم داشت.
رشد 10 درصدی عناوین کتابهای فارسی
اگر بخواهیم نگاهی کلی به این حوزه داشته باشیم باید عنوان کرد براساس آمار این سامانه در سال تحصیلی گذشته، مجموعاً 307 کتابخانه دانشگاهی فعال هستند که از این تعداد سهم وزارت علوم 164 کتابخانه، مؤسسههای آموزش عالی غیردولتی- غیرانتفاعی 70، دانشگاه آزاد 40، سایر دستگاههای اجرایی 31 و پیام نور 2 و در نهایت حوزههای علمیه هم یک کتابخانه است که درمجموع 5 میلیون و 624 هزار و 402 عنوان کتاب چاپ فارسی را در دل خود جا داده؛ عناوینی که به نسبت سال تحصیلی 1401-1400 با رشد 10 درصدی همراه بوده است. اما با در نظر گرفتن تعداد 2 میلیون و 224 هزار و 400 کتاب چاپی به زبان انگلیسی هم باید عنوان کرد که این میزان ظرف یک سال تنها 0.1 درصد رشد داشته که نشاندهنده عدم تأمین منابع مالی برای خرید اینگونه منابع است. همچنین مجموع این کتابخانهها 87 هزار و 182 کتاب به زبانهای دیگر هم دارد که رشد 7 درصدی را تجربه کرده است. البته سهم پایاننامههای کارشناسی ارشد از منابع کتابخانههای دانشگاهی هم در این سال به یک میلیون و 17 هزار و 714 عنوان رسیده که با رشد 35 درصدی همراه بوده و این میزان برای رسالههای دکتری با رشد 4 درصدی به 99 هزار و 584 عنوان میرسید.
موضوع دیگر اینکه در سال تحصیلی گذشته در مجموع 727 هزار و 704 جلد کتاب به صورت امانت ارائه شده که نسبت به سال تحصیلی 1401-1400 با رشد 1.3 درصدی همراه بوده است. همچنین وضعیت کتابخانهها از لحاظ تعداد اعضا نیز با در نظر گرفتن 980 هزار و 22 نفر برای سال تحصیلی گذشته، توانسته رشد 0.2 درصدی را از لحاظ جمعیت عضو خود تجربه کند.
بزرگترین کتابخانههای دانشگاهی ایران از حیث تعداد کتب
سامانه آک در آخرین گزارش منتشر شده خود به سراغ بررسی جزئیتر منابع کتابخانههای دانشگاهی در سال تحصیلی 1401-1400 رفته و برترینهای هر کدم از 5 بخش را مشخص کرده است. اگر بخواهیم کتابخانههای دانشگاهی کشور را از لحاظ تعداد جلد کتابهای چاپی مورد بررسی قرار دهیم؛ باید عنوان کرد که در رتبه اول آن کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران با دارا بودن 424 هزار و 277 جلد کتاب قرار دارد. بعد از آن دانشگاه شاهد با 392 هزار و124 جلد، دانشگاه اصفهان با 333 هزار 477 جلد، فردوسی مشهد با 303 هزار و 47 جلد، دانشگاه رازی با 285 هزار و 141، دانشگاه صنعتی شریف با 283 هزار و 878 جلد، دانشگاه شیراز با 248 هزار و 852، دانشگاه یزد با 241 هزار و 568، دانشگاه بوعلی سینا با 229 هزار و 517 و دانشگاه سیستانوبلوچستان با 227 هزار و 641 جلد در رتبههای دوم تا دهم قرار دارند. مسئله قابل توجه در این میان آن است که تعداد کتابهای دانشگاه تهران از لحاظ جلد تقریباً دو برابر دانشگاه سیستانوبلوچستان است. در این میان دانشگاه آزاد واحد شیراز نیز با دارا بودن 65 هزار و 325 جلد کتاب بهعنوان برترین واحد این دانشگاه به شمار میرود. بعد از آن نیز دانشگاه آزاد واحد رشت با 57 هزار و 958 جلد و دانشگاه آزاد واحد رودهن با 54 هزار و 454 جلد در رتبههای دوم و سوم قرار میگیرند. البته اگر بخواهیم رتبه این 3 واحد را در سطح کشوری در نظر بگیریم، باید عنوان کرد که به ترتیب در سکوی 61، 58 و 66 کشور ایستادهاند.
جمعیت کارمندان کتابخانه دانشگاه تهران بیشتر از دیگر دانشگاهها
بررسیها نشان میدهد دانشگاه تهران از لحاظ تعداد کل کارکنان با دارا بودن 75 نفر در رتبه اول کشور قرار دارد. بعد از آن دانشگاه سیستانوبلوچستان با 41 نفر، فردوسی مشهد با 37 و دانشگاههای تربیت مدرس و شهید بهشتی نیز با دارا بودن 29 کارمند در رتبههای دوم تا چهارم قرار میگیرند. رتبه پنجم به دلیل حضور 26 نفر در کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی به نام این دانشگاه خورده است. دانشگاه الزهرا(س)، دانشگاه تبریز و صنعتی شریف نیز هر کدام با 23 کارمند در رتبه ششم و دانشگاه چمران اهواز با 22 کارمند در جایگاه هفتم قرار دارد. دانشگاه بوعلی سینا و شیراز هم با 21 کارمند در جایگاه 8 و دانشگاه علامه طباطبایی با 19 و رازی نیز با 18 کارمند در جایگاههای بعدی قرار دارند. در بین واحدهای دانشگاه آزاد نیز دو واحد کرمان و اراک با دارا بودن 8 کارمند در جایگاه 19 کشوری قرار دارند.
کتابخانه 51 هزار نفری تهران؛ پرجمعیتترین کتابخانه دانشگاهی
رتبهبندی دانشگاهها بر اساس تعداد اعضا نشان میدهد دانشگاه تهران با 51 هزار عضو در جایگاه اول قرار دارد. بعد از آن دانشگاه فردوسی مشهد با 28 هزار نفر، شهید بهشتی با 27 هزار و 595 نفر، علامه طباطبایی با 26 هزار و 94 نفر و علم و صنعت ایران با 25 هزار و 882 نفر در رتبههای دوم تا پنجم قرار میگیرند. بعد از آن دانشگاه تبریز با 24 هزار و 890 نفر در سکوی ششم کشور قرار گرفته است. 4 جایگاه بعدی نیز به ترتیب به دانشگاه بوعلی سینا با 24 هزار و 276 نفر، سمنان با 20 هزار و 603 نفر، الزهرا با 20 هزار نفر و اصفهان با 18 هزار و 176 نفر میرسد. بررسی واحدهای دانشگاه آزاد هم نشان میدهد که واحد کرمان با 6 هزار عضو در رتبه اول در بین آزادیها و 39 در کل کشور قرار میگیرد. واحدهای رودهن و شیراز نیز به ترتیب با دارا بودن 5 هزار و 287 نفر و 4 هزار و 500 نفر به ترتیب در رتبههای دوم و سوم دانشگاه آزاد و 42 و 47 کشوری قرار دارند.
رونق امانت کتاب در دانشگاههای اصفهان، رازی و فردوسی
اینکه کدام دانشگاهها بیشترین کتاب امانی را در دست مراجعهکنندگان خود دارند هم یکی دیگر از مؤلفهها برای بررسی وضعیت کتابخانهها محسوب میشود. مؤلفهای که در آن دانشگاه اصفهان با امانت دادن 83 هزار جلد، از دیگر دانشگاهها پیشی گرفته است. بعد از آن دانشگاه رازی با 40 هزار جلد، فردوسی مشهد با 35 هزار و 410 جلد، شیراز با 35 هزار جلد و صنعتی امیرکبیر نیز با امانت دادن 22 هزار و 736 جلد در رتبههای دوم تا پنجم قرار گرفتهاند. جالب اینجاست که امانت دادن کتاب در میان دانشگاههای خارج از پایتخت از اهمیت بالاتری برخوردار است، به طوری که سکوی ششم به دانشگاه ملایر با 17 هزار و 682 جلد میرسد. بعد از آن دانشگاه شهید بهشتی با 16 هزار و 533 جلد قرار دارد. جایگاه هشتم هم به صورت مشترک به دانشگاه بیرجند و صنعتی اصفهان با 15 هزار جلد رسیده است. دانشگاه تبریز با 14 هزار و 100 و گیلان نیز با 12 هزار و 993 جلد کتاب امانی در دست مراجعهکنندگان در رتبههای نهم و دهم قرار دارند. از بین آزادیها هم نام واحدهای شیراز و مشهد به چشم میخورد که هرکدام هزار جلد را بهصورت امانی به مراجعهکنندگان داده و در سکوی 93 کشوری قرار دارند.
تهران، علامه و فردوسی بیشترین تنوع کتاب را دارند
بررسی دانشگاهها از نگاه تعداد عناوین هم نشان میدهد که دانشگاه تهران با داشتن 551 هزار و 633 در سکوی اول کشور قرار دارد. رتبه دوم اما به دانشگاه علامه طباطبایی با دارا بودن 458 هزار و 833 عنوان میرسد. در جایگاههای بعدی به ترتیب دانشگاه فردوسی مشهد با 282 هزار و 3 عنوان، دانشگاه شهید بهشتی با 254 هزار و 955 عنوان، دانشگاه صنعتی شریف با 212 هزار و 231 عنوان، دانشگاه شیراز با 181 هزار و 153 عنوان، دانشگاه اصفهان با 170 هزار و 639 عنوان، دانشگاه رازی با 169 هزار و 622 عنوان، دانشگاه تربیت مدرس با 162 هزار و 508 عنوان و صنعتی امیرکبیر نیز با 161 هزار و 188 عنوان جلد قرار دارد. در اینجا هم دانشگاه آزاد واحد شیراز با 63 هزار و 399 عنوان در رتبه اول واحدهای آزاد و رتبه 41 کشوری قرار دارد. رتبههای بعدی هم به ترتیب به واحد رشت با 57 هزار و 121 عنوان و رودهن با 56 هزار و 36 عنوان میرسد که باعث شده تا بتوانند در جایگاه 47 و 48 کشور قرار بگیرند.
کارکنان کدام کتابخانهها بیشتر تخصص کتابداری دارند؟
یکی از موضوعات مهم در مقوله کتابخانه را باید حضور افرادی با رشته تحصیلی مرتبط دانست؛ چراکه عمدتاً کتابخانهها تمایل کمتری به استفاده از افرادی دارند که از رشته کتابداری فارغالتحصیل شده باشند. تا جایی که براساس گزارش آک، دانشگاه تهران که از لحاظ منابع در جایگاه اول کشور قرار دارد، در رتبهبندی کارکنان جایگاه دوم را کسب کرده و فردوسی مشهد در سکوی اول قرار گرفته است. بهطوریکه در فردوسی مشهد 29 کارمند مرتبط با رشته کتابداری حضور دارد اما این تعداد در دانشگاه تهران به 24 میرسد. تربیتمدرس نیز با 20 کارمند در جایگاه سوم قرار دارد. بعد از آن دانشگاه الزهرا و شهید بهشتی با 18، اصفهان با 17، رازی با 15، صنعتی اصفهان و علامه طباطبایی با 14، بوعلی سینا و چمران اهواز و مازندران با 12، بینالمللی امام خمینی، تبریز و سیستانوبلوچستان با 11 و بیرجند نیز با 10 کارمندی که فارغالتحصیل رشته کتابداری هستند در جایگاههای بعدی قرار دارند. در بین واحدهای دانشگاه آزاد نیز این بار واحد کرمان با دارا بودن 5 کارمند مرتبط در رتبه اول و از حیث کشوری در رتبه 15 قرار دارد. رتبه بعدی نیز به دانشگاه آزاد نجفآباد با 4 کارمند میرسد که باعث شده این واحد دانشگاهی در سکوی 16 کشور بایستد.
بهکارگیری کارکنان با رشتههای تحصیلی دیگر هم بهعنوان یکی از مؤلفههایی است که کتابخانههای دانشگاهی بر اساس آن تقسیمبندی میشوند. بر این اساس دانشگاه تهران با 51 کارمند در رتبه اول، دانشگاه سیستانوبلوچستان با 30 کارمند در جایگاه دوم و زابل، صنعتی شریف و شیراز نیز با 13 کارمند در جایگاه سوم قرار دارند. دانشگاه تبریز هم برای بهکارگیری 12 کارمند با رشتههای غیرمرتبط در جایگاه چهارم قرار دارد. بعد از آن دانشگاه شهید بهشتی با 11 کارمند، شهید چمران اهواز و صنعتی شاهرود با 10 کارمند، اصفهان، بوعلی سینا و تربیت مدرس با 9 کارمند، امیرکبیر، علم و صنعت ایران و فردوسی مشهد هر کدام با 8 کارمند، ایلام، تربیت دبیر شهید رجایی، زنجان، مفید، ولایت و هنر نیز هر کدام با 7 کارمند و درنهایت دانشگاههای بیرجند و محقق اردبیلی نیز هر کدام با 6 کارمند در جایگاههای بعدی قرار گرفتهاند. دانشگاه آزاد واحدهای بندرعباس، شیراز و قزوین نیز هر کدام با 4 کارمند در رتبههای 12 کشور قرار گرفتهاند.
دانشگاه شیراز بزرگترین مساحت کتابخانهای کشور را دارد
مساحت مخزن کتابخانهها را هم باید یکی دیگر از آیتمها برای ارزیابی کتابخانهها دانست. آیتمی که در آن خبری از دانشگاه تهران در بین 5 دانشگاه برتر نیست. رتبه اول این حوزه به دانشگاه شیراز با مساحت 7 هزار و 200 مترمربع میرسد و بعد از آن دانشگاه تبریز با مساحت 5 هزار مترمربع در جایگاه دوم قرار دارد. بعد از آن دانشگاه بوعلیسینا با مساحت 3 هزار و 499 مترمربع در سکوی سوم قرار دارد. رتبه چهارم هم بهصورت مشترک به دانشگاه اصفهان و شهید بهشتی با مساحت 3 هزار مترمربع میرسد. جایگاه پنجم هم به دانشگاه باقرالعلوم و مازندران با مساحت 2 هزار و500 مترمربع میرسد. جالب اینجاست که دانشگاه حکیم سبزواری به دلیل دارا بودن کتابخانهای با مساحت 2 هزار و 208 مترمربع در جایگاه ششم قرار گرفته است. مساحت مخزن 2 هزار و 206 مترمربعی هم باعث شده تا دانشگاه علم و صنعت نیز که به عنوان یکی از غایبان در بسیاری از آیتمها محسوب میشود حالا در جایگاه هفتم قرار گرفته و بعد از آن دانشگاه فردوسی مشهد با مساحت 2 هزار و 135 مترمربعی باشد. رتبه نهم هم بهصورت مشترک به دانشگاههای تهران، شهید چمران اهواز، صنعتی شریف، مفید و یزد به دلیل دارا بودن مساحت 2 هزار مترمربعی رسیده است. درنهایت نیز دانشگاه قم بهخاطر مساحت هزار و 820 مترمربعی در رتبه دهم قرار گرفته است. در بین دانشگاهآزادیها نیز واحد بندرعباس بهخاطر اختصاص مساحت هزار و 700 مترمربعی به کتابخانه خود در رتبه اول بین دانشگاه آزاد و 13 کشور را کسب کرده است. واحد خرمآباد نیز با دارا بودن هزار و 500 مترمربع مساحت مخزن در رتبه دوم از بین واحدهای دانشگاه آزاد و 17 کشور معرفی شده و رتبه سوم هم به واحد خوی با مساحت هزار و 300 مترمربع میرسد که این واحد را در بین کشور به جایگاه 21 رسانده است.
بزرگترین تالار مطالعه کشور در دانشگاه علامه طباطبایی
قطعاً داشتن تالار مطالعه بزرگ میتواند آرامش بیشتری را برای مراجعهکنندگان به همراه بیاورد. تالارهایی که حتی طراحی آنها هم میتواند سهم بسزایی را در جلب مخاطب داشته باشد. اهمیت این تالار به حدی بوده که سامانه آک بخواهد دانشگاهها را از حیث مساحت هم مورد بررسی قرار دهد. در این میان دانشگاه علامه طباطبایی توانسته با اختصاص 3 هزار و 133 مترمربع بیشترین فضا را برای مراجعهکنندگان تأمین کرده و در جایگاه اول قرار بگیرد. بعد از آن دانشگاه سیستانوبلوچستان با اختصاص فضای 3 هزار مترمربعی به این حوزه در جایگاه دوم قرار گرفته است. دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز با مساحت 2 هزار و 860 در رتبه سوم قرار میگیرد. دانشگاه شهید باهنر کرمان نیز با مساحت 2 هزار و 550 مترمربع، شیراز با مساحت 2 هزار و 500 مترمربع، کردستان با 2 هزار و 391 مترمربع در جایگاههای بعدی قرار دارند. 7 دانشگاه الزهرا، بینالمللی امام خمینی، تبریز، تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، تهران، صنعتی شاهرود و صنعتیشریف نیز بهصورت مشترک با اختصاص مساحت 2 هزار مترمربعی در سکوی هفتم قرار دارند. در بین واحدهای دانشگاه آزاد هم واحد بندرعباس نیز با مساحت هزار و 800 مترمربعی علاوه بر اینکه جزء برترینهای دانشگاه آزاد محسوب میشود، توانسته در رتبه هشتم قرار بگیرد. جایگاه بعدی این حوزه نیز به دانشگاه شهید چمران اهواز با مساحت هزار و 700 مترمربعی رسیده و در نهایت هم دانشگاه حکیم سبزواری به دلیل دارا بودن تالار مطالعه با مساحت هزار و 668 مترمربعی در سکوی دهم قرار دارد.
هزینه خرید منابع به 500 میلیون تومان نمیرسد!
منابع مالی حرف اصلی را برای خرید کتابهای مورد نیاز دانشگاهها چه به زبان فارسی و چه زبان اصلی میزند. مسئلهای که دانشگاه تهران را برای خرید منابع داخلی به دلیل هزینهکرد 368 میلیون تومانی در سال تحصیلی 1401-1400 در رتبه اول دانشگاهها قرار داده است. بعد از آن دانشگاه تبریز با صرف هزینه 300 میلیون تومانی قرار دارد. محقق اردبیلی نیز با هزینهکرد 200 میلیون تومانی، یزد با هزینهکرد 151 میلیون و 975 هزار تومانی، علامه طباطبایی با هزینهکرد 134 میلیون و 500 هزار تومانی و شهیدباهنر کرمان نیز با هزینهکرد 120 میلیون تومانی در رتبههای بعدی قرار دارند. دانشگاه فردوسی مشهد نیز توانسته با هزینهکرد 106 میلیون و 473 هزار تومانی در سکوی هفتم قرار دارد. دانشگاههای رازی، صنعتی اصفهان و صنعتی سهند نیز با هزینهکرد 100 میلیون تومانی در رتبه هشتم قرار گرفتهاند. جایگاه نهم این بخش هم به دانشگاه شیراز میرسد که 70 میلیون تومان برای این حوزه هزینه کرده و درنهایت دانشگاه الزهرا بهخاطر هزینه 66 میلیون و 500 تومانی در سکوی دهم قرار میگیرد.
تنها 130 میلیون تومان به خرید منابع خارجی اختصاص یافت
اما وقتی بحث هزینهکرد برای خرید منابع خارجی به میان میآید، وضعیت بهمراتب بدتر هم میشود بهطوریکه دانشگاه تبریز بهخاطر هزینهکرد 130 میلیون تومانی در جایگاه اول قرار میگیرد! بعد از آن دانشگاه تهران به دلیل هزینهکرد 125 میلیون تومانی در سکوی دوم و صنعتی اصفهان نیز با هزینهکرد 80 میلیون تومانی در جایگاه سوم قرار میگیرد. دانشگاه شهید باهنر کرمان با هزینه 63 میلیون و 957 هزار تومان، بوعلیسینا و فردوسی مشهد با هزینهکرد 50 میلیون توان، گیلان با هزینه 35 میلیون تومان، الزهرا با هزینه 31 میلیون و 700 هزار تومان، تربیتمدرس با هزینه 30 میلیون و 100 هزار تومان در رتبههای بعدی قرار دارند. جایگاه نهم نیز بهصورت مشترک به دانشگاه خلیجفارس، صنعتی سهند و محقق اردبیلی بهخاطر هزینهکرد 30 میلیون تومانیشان رسید و رتبه دهم به دانشگاه بیرجند میرسد که توانسته 29 میلیون و 430 هزار تومان را برای خرید منابع خارجی هزینه کند.