زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: «یک وظیفه مهم امروز در کشور وجود دارد و آن «خیزش جدید علمی» است.» جمله مقام‌معظم‌رهبری که 11 مهر ماه امسال در دیدار با نخبگان علمی مطرح کردند تا بار دیگر تأکید کنند حفظ شتاب علمی مانند گذشته از اهمیت بالایی برخوردار است. خیزشی که مسئولیت اصلی اجرای آن برعهده اساتید و دانشجویان به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی است. اما مسئله مهم در این میان، چرایی کاهش سرعت علمی کشور و آسیب‌شناسی آن است تا در کنار شناسایی چالش‌های این حوزه، مسیر برون‌رفت از آن را نیز نشان دهد. چهار تن از معاونان پژوهشی دانشگاهها ضمن تشریح وضعیت فعلی، دلایل کاهش سرعت تولیدات علمی و راهکارهای حرکت به سمت وضعیت مطلوب را در گفت‌وگو با «فرهیختگان» تشریح کردند. مدیرانی که گره اصلی را همان مسائل مالی چه در حوزه حقوق اساتید و چه بودجه‌های پژوهشی می‌دانند و معتقدند تزریق منابع مالی جدید می‌تواند وضعیت امروز را دستخوش تغییرات قابل توجهی کند.
معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت: سهم بودجه پژوهش از تولید ناخالص ملی باید افزایش یابد
روح‌الله طالبی، معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت گفت: «یک‌سری نکات مهم و قابل‌توجه در فعالیت‌های علمی و پژوهشی دانشگاه وجود دارد که باید در ابعاد مهم پیگیری شود. مورد اول، درخصوص مرجعیت علمی است؛ سال‌ها روی مرجعیت علمی زمان گذاشته و کار کرده‌ایم، بنابراین باید با استفاده از ظرفیت‌هایی استفاده کنیم که پیش از این فراهم کردیم، به‌طور مثال استفاده از ظرفیت نخبگان و افراد بااستعدادی که در دانشگاهها حضور دارند باید ادامه پیدا کند و حوزه‌هایی که در آن می‌توان در مرزهای علمی قدم برداشت نباید فراموش شود. به عبارت بهتر نباید این راه متوقف شود. از سوی دیگر استفاده از علومی که می‌تواند نافع باشد و در خدمت صنعت ایران قرار بگیرد نیز می‌تواند مؤثر و کاربردی باشد. باید بتوانیم در این زمینه‌ها در دانشگاهها، ارتباط بین جامعه، صنعت و دانشگاه را پررنگ‌تر کنیم.»
معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت در ادامه افزود: «به نظر می‌رسد برای نهادهای بالادستی باید ظرفیت‌های قانونی مناسب ایجاد شود. یکی از ظرفیت‌های مناسبی که درخصوص آن فکر شده اما باید تقویت شود قانون جهش تولید دانش‌بنیان است. مسئولانی که در صنعت مخصوصاً در وزارتخانههای مرتبط مثل صنعت، معدن و تجارت حضور دارند و در این زمینه فعالیت می‌کنند باید تلاش جدی انجام دهند تا ماده ۱۱، ۱۳ و ۱۴ قانون جهش تولید دانش‌بنیان با برگزاری جلسات متعدد از طریق نهادهای بالادستی تبیین شود.»
او با بیان اینکه باید سامانه‌های چابک در اختیار صنعت و دانشگاه و امور مالیاتی قرار بگیرد، اضافه کرد: «همکاران باید در این زمینه‌ها آموزش داده شوند تا به‌نوعی خیزش درخصوص این سامانه‌ها نیز صورت بگیرد، چون ماده ۱۳ به ارتباط مؤثر بین صنعت و دانشگاه کمک می‌کند. وقتی این حلقه برقرار شود، فواید آن نصیب صنعت می‌شود و رفته‌رفته صنعت به دانشگاه نزدیک‌تر می‌شود، حتی اگر بحث‌های مالیاتی نیز در میان باشد.»
طالبی ضمن بیان اینکه در گذشته از این ظرفیت‌ها استفاده شده است، ادامه داد: «پیش از این در صنایع دفاعی کشور وجود این ظرفیت‌ها را تجربه کردیم و این صنعت به‌خوبی با دانشگاهها آمیخته‌شده است، همانند جهاد علمی که امروز شکل گرفت و طرح بسیار خوبی است.»
معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت افزود: «بهتر است پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکترا که از دانشگاهها صادر می‌شوند به سمت امور نافع بروند تا بهتر بتوانند به صنعت کشور کمک کنند؛ چه در امور بدیع و نوظهور و چه در بحث‌های کاربردی و اپلیکیشن‌های صنعتی که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی می‌توانند در آن حضور داشته باشند و به این مسئله کمک کنند. رابطه دانشگاه و صنعت باید قوت بیشتری بگیرد.»
طالبی به اقدامات صورت گرفته در این دانشگاه برای برقراری ارتباط بیشتر با صنعت اشاره و تصریح کرد: «ما علاوه بر گرنت‌هایی که سالیان زیادی داشتیم، در سال جاری ۱۰ گرنت متنوع در نظر گرفتیم تا از این طریق بتوانیم در این مسیر حرکت کنیم و بسیاری از بودجه این گرنت‌ها هم از درآمد اختصاصی دانشگاه درحال پرداخت است، به‌طور مثال ما گرنت دانشجویان پسادکترا را در زمینه مرجعیت علمی و صنعتی داریم؛ یعنی از دانشجویانی که دارای امتیاز پژوهشی‌اند از این طریق حمایت می‌کنیم.»
او بیان داشت: «بحث حمایت از این دانشجویان در قالب نخبگان سرباز علمی را هم دنبال می‌کنیم. یکی دیگر از این برنامه‌ها استفاده از ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی را داریم و مصوب کرده‌ایم دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری را که کار صنعتی دارند، حمایت خواهیم کرد، به‌طوری‌که برای کارشناسی ارشد پنج‌میلیون تومان و ۱۰ میلیون تومان برای دانشجویان دکترا درنظر گرفته‌ایم تا بتوانیم قدری از هزینه‌های آنها را تأمین کنیم تا شاهد کارهای علمی درکنار پایان‌نامه‌ها باشیم. البته گرنت‌هایی مانند تجهیز آزمایشگاه‌های مرجع، گرنت تعمیر و تجهیزات و... را هم داریم تا بتوانیم خیزش علمی و خیزش صنعتی را در دانشگاه‌هایمان پیاده کنیم.»
معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت افزود: «دانشگاه علم و صنعت در رتبه‌بندی جدیدی که مجله تایمز منتشر کرده در رتبه دوم کشوری قرار گرفته و این موضوع در تاریخچه دانشگاه بی‌نظیر بوده است. همچنین به دلیل حجم بالای قراردادهای صنعتی که توسط ISC در سال گذشته منتشر شد در رتبه اول دانشگاههای صنعتی کشور قرار گرفتیم و قطعاً این تلاش‌ها را ادامه خواهیم داد تا بتوانیم جایگاه خود را حفظ کنیم. امیدواریم بتوانیم برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز این ظرفیت‌ها را بیشتر کنیم.»
طالبی به کاهش تولیدات علمی کشور در سال گذشته اشاره و تصریح کرد: «درحالی‌که در کل کشور آمارها کاهشی بوده؛ اما در دانشگاه علم و صنعت این آمارها افزایشی بوده است. یکی از مسائلی که باید موردتوجه دانشگاههای کشور قرار گیرد، این است که علاوه‌بر نگاه به صنعت نباید مرجعیت علمی را فراموش کنیم؛ چراکه این جایگاه نتیجه سال‌ها فعالیت بوده که ما توانستیم به قله‌های علمی دست پیدا کنیم، اما همچنان باید افزایش بودجه‌ها و ظرفیت‌ها را در این حوزه ادامه پیدا کند.»
او خاطرنشان کرد: «با وجود اینکه تلاش می‌شود تا بتوانیم 2 درصد درآمد ناخالص ملی را صرف پژوهش کنیم، اما باید به این مسئله هم توجه داشته باشیم که در بحث مرجعیت علمی- که یکی از رهنمودهای رهبری نیز است- باید رابطه صنعت، جامعه و دانشگاه تقویت شود و این مسئله نیازمند آن است که سهم درآمد ناخالص داخلی برای پژوهش‌ها افزایش قابل‌توجهی داشته باشد.»
معاون فناوری و نوآوری دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی: با تعریف امتیازها نقش دانشجویان را در پژوهش افزایش دهیم
جواد تقی‌زاده، معاون فناوری و نوآوری دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی به ابعاد مختلف تحقق جهش علمی اشاره کرد و گفت: «برای تحقق جهش علمی همه ارگان‌های مربوطه باید دست‌به‌دست یکدیگر بدهند؛ چراکه یک دانشگاه در قالب معاونت‌های مختلف خود مانند معاونت فناوری یا معاونت پژوهشی یا وزارت علوم به‌تنهایی نمی‌تواند کاری از پیش ببرد.»
او در توضیح بیشتر این مسئله اظهار داشت: «برای تحقق این جهش از معلمی که به دانشجو انگیزه می‌دهد تا وزارت اقتصاد و دارایی؛ همه باید دست‌به‌دست هم دهند. من معتقدم مهم‌ترین عنصری که از آن غافل مانده‌ایم، ناکارآمدی پژوهش‌ها در عرصه فناوری و بدون کاربرد بودن آنها در صنعت است و این چالش باید برطرف شود. البته دو حرکت بسیار خوب در کشور انجام‌شده که یکی تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و به تبع آن در وزارت علوم است.»
معاون فناوری و نوآوری دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی افزود: «قطعاً یکی از مسیرهای تحقق جهش علمی آن است که باید در آیین‌نامه‌های جدید مشوق‌های خوبی برای اساتید در نظر گرفته شود و همچنین پارامترهای خوبی برای تشویق دانشجویان لحاظ کنیم تا آنها بخواهند در عرصه‌های پژوهش و فناوری فعال شوند. در مرحله آخر نیز دولت باید بخواهد این هماهنگی را ایجاد کند که بتواند حمایت‌های خود را در قالب‌های مختلف مالی و اداری به این دو گروه دنبال کند.»
تقی‌زاده با بیان اینکه ما در دانشگاه با بروکراسی خاصی مواجهیم، بیان داشت: «یکی از مشکلات آن است که برای مثال هر وقت قراردادی در حوزه صنعت یا فناورانه در دانشگاهها منعقد می‌شود، ما دغدغه مالیات را داریم؛ با وجود اینکه این مشکل در آیین‌نامه‌ها حل‌شده، اما هنوز در عمل و در ساختار اداری بسیاری از پژوهش‌ها مشمول مالیات یا بیمه شخص می‌شوند. فرهنگ این موارد هنوز در سازمان اداری نهادینه نشده است.»
معاون فناوری و نوآوری دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی با اشاره به «هیپنوتیزم مهاجرت» افزود: «این مفهوم یعنی می‌بینیم با وجود اینکه امکانات و شرایط بهتری در داخل کشور فراهم شده اما باز عده‌ای میل به مهاجرت دارند. این مهاجرت درواقع به علت ذهنیتی است که در ضمیر ناخودآگاه فرد شکل گرفته و راه ریشه‌ای حل این مشکل آن است که یک بازنگری اساسی در حوزه‌های مختلف مانند آموزش، مدارس و به‌خصوص تعلیم و تربیت صورت گیرد.»
او با بیان اینکه متأسفانه فرایندی که برای گزینش دانشجو در مدارس سمپاد و دیگر آزمون‌ها حتی کنکور وجود دارد؛ ضدخلاقیت و نوآوری‌اند، گفت: «هنگامی‌که دانشجویان نخبه وارد دانشگاههای مختلف می‌شوند، تمام انگیزه آنها فروکش می‌کند و دچار زدگی علم می‌شوند و تمام انگیزه‌شان آن است که بیایند و مدرک بگیرند؛ بخشی از مشکلات این حوزه هم مربوط به نحوه سنجش آموزشی کشور است. این مسئله نیز در هیپنوتیزم مهاجرت اثرگذار بوده و سبب می‌شود نتوانیم جهش علمی را به نحو احسن انجام دهیم.»
معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه صنعتی قوچان: شبکه آزمایشگاهی کشور را رونق دهیم
محمدعلی امین‌یزدی، معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه صنعتی قوچان با بیان اینکه مسئله غیرقابل‌کتمان آن است که بعضاً در کشور تصمیم‌گیری‌هایی انجام یا اتفاقاتی رخ می‌دهد که نتیجه آن در دانشگاه سریع خودش را نشان می‌دهد، گفت: «یکی از مسائل اثرگذار در حوزه تحقق جهش علمی، موضوعات مالی است. متأسفانه امروز می‌بینیم وقتی حقوق پایه استادیار ما حدود 20 میلیون تومان است، طبیعتاً این شخص ترجیح می‌دهد کار دیگری را هم داشته باشد.»
او در توضیح بیشتر گفت: «مسئله مهم دیگر آن است که امروز می‌بینیم شرایطی که در خارج از کشور برای اساتید ما وجود دارد، به‌مراتب بهتر از داخل کشور است. از طرف دیگر شاهد بوده‌ایم که در چند سال اخیر گزارش‌ها و مقاله‌هایی منتشرشده مبنی‌بر اینکه اعضای هیئت‌علمی معمولاً کاری انجام نداده و بار کاری خود را روی دوش دانشجو می‌اندازند و در محل کار خود خیلی حضور پیدا نمی‌کنند؛ چنین مطالبی در سیاست‌گذاری کلان صورت گرفته هم اثرگذار بوده است.»
معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه صنعتی قوچان بیان داشت: «تا جایی که دیدیم در تصمیمات که از سوی مجلس گرفته شد درباره افزایش حقوق اساتید کم‌لطفی‌هایی صورت گرفت و نتیجه آن نیز این شده که وقتی عضو هیئت‌علمی ما به‌عنوان مأموریت پژوهشی و فرصت مطالعاتی به خارج از ایران می‌رود، شرایط به‌گونه‌ای پیش‌می‌رود که او دیگر به کشور برنمی‌گردد. اگر بخواهم برای شما مثالی بزنم، یک عضو هیئت‌علمی ما دو سال پیش برای هوش مصنوعی در پزشکی به انگلیس رفت و 32 هزار پوند دریافت کرد. در نظر بگیرید در کل سال در کشور او چقدر حقوق می‌گرفت؟ این اتفاقات باعث شده تمایلی برای بازگشت از سوی اساتیدی که به خارج می‌روند، وجود نداشته باشد.»
امین‌یزدی با تأکید بر اینکه به جامعه علمی و دانشگاهی کشورمان در چند سال اخیر کم‌لطفی‌های زیادی صورت گرفته است، افزود: «در این شرایط باید شرایط تحقیق و پژوهش برای اساتید ما به‌درستی فراهم شود؛ یعنی آزمایشگاه‌های تحقیقاتی- تخصصی نیاز است. این درحالی‌که امروز در هزینه اولیه دانشگاهها مانده‌ایم و طبیعتاً امکان تأمین تجهیزات سنگین این حوزه را نداریم. البته باید این را هم بگویم که تخصیص 100 میلیون یورو از صندوق توسعه ملی برای این مسئله کار خوبی بود اما این مبلغ کافی نیست.»
او ادامه داد: «بهترین کاری که می‌توان در شرایط فعلی برای جهش تولید علمی انجام داد، آن است که بتوانیم شبکه آزمایشگاهی کشور را رونق دهیم و همه اعضای هیئت‌علمی بتوانند از پتانسیلی که در دانشگاههای دیگر وجود دارد نیز استفاده کنند. موضوع دوم این است که بحث تعاملات بین‌المللی نیز واقعاً اهمیت دارد؛ آن هم در شرایطی که امروز برای چاپ مقالاتی که از سوی پژوهشگران ایرانی ارسال می‌شود، مقاومت وجود دارد.»
معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه صنعتی قوچان تصریح کرد:« اما با همه این اتفاقات، باز مقوله مالی از اهمیت بالایی برخوردار است. تصور کنید یک عضو هیئت‌علمی بخواهد 20 میلیون تومان حقوق دریافت کند، طبیعی است که دغدغه او دیگر معطوف به فعالیت‌های علمی و پژوهشی نباشد. امیدوارم تحولی رخ دهد که بتواند این مسئله را هم پوشش دهد که اعضای هیئت‌علمی با خیال جمع‌تری به کار خود برسند و لازمه این کار آن است که دید خود را نسبت به اعضای هیئت‌علمی تغییر دهیم.»
امین‌یزدی با تأکید بر اینکه یک عضو هیئت‌علمی کارمند نیست که بگوییم از 8 صبح تا 2 بعد‌ازظهر باید به سرکار برود و بعد از آن می‌تواند سراغ مسائل شخصی‌اش برود، گفت: «یک عضو هیئت‌علمی زمانی که به خانه می‌رسد، باید پایان‌نامه دانشجویان خود را بخواند، مقاله ویرایش کند، برگه تصحیح و سؤال طرح کند و این موارد همه خارج از آن بازه زمانی است؛ این وضعیت با مبلغ پرداختی به او همخوانی ندارد.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی: دیپلماسی علمی باید توسط وزارتخانههای علوم و امور خارجه زنده شود
داوود حسین‌پور، معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی درخصوص اقدامات دانشگاه برای دستیابی به جهش علمی گفت: «همان‌گونه که مستحضرید یک دوره بحث جهش علمی مطرح شد، اما واقعیت آن برهه این بود که تاحدودی نسبت به رقبای خود شناخت داشتیم و جایگاهمان را بر‌اساس این شناخت تنظیم کردیم و رشد خوبی درزمینه رشد علمی شکل گرفت؛ اما درحال حاضر اتفاقاتی رخ‌داده که سرعت رشد را کند کرده است.»
او با بیان اینکه یکی از دلایل کندی رشد علمی این است که اولاً کشورهای منطقه، نسبت به ما هزینه یا اعتبار تحقیق و توسعه‌ای بیشتری را تخصیص داده‌اند، اظهار داشت: «قطعاً همین مسئله نقش بسزایی در سرعت گرفتن این کشورها در حوزه رشد علمی‌شان دارد و نمی‌توان از این مؤلفه چشم‌پوشی کرد. آن هم در شرایطی که به‌مرور زمان از میزان اعتبارات دانشگاههای ما کاسته شده است.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی به شرایط مالی امروز دانشگاههای کشور در حوزه پژوهشی اشاره و تصریح کرد: «واقعیت آن است که امروز در دانشگاههای مهم کشور 7 درصد از بودجه به حوزه پژوهش اختصاص پیدا می‌کند که همین رقم هم در برخی دانشگاهها به 3 یا 4 درصد می‌رسد.همین میزان اندک خود بخش عمده‌ای از مشکلات مربوط به فعالیت‌های پژوهشی و طبیعتاً جهش علمی را تشکیل می‌دهد.»
حسین‌پور افزود: «بخش عمده دیگر مربوط به تحریم‌ها بود، یعنی تلاش کرده‌اند از این طریق جلوی رشد علمی ایران گرفته شود و به مرجعیت در منطقه و در جهان تبدیل نشود، همچنین اکثر مقالات اساتید به این دلیل که از ایران بوده‌اند ریجکت می‌شدند. واقعیت این است که تمایل برای چاپ مقالات ایرانی بسیار کم بود و تنها به مقالات اجازه انتشار می‌دادند که به‌نوعی بتوانند از آن بهره‌برداری کنند.»
او بیان داشت: «بخش‌های دیگر این موضوع هم به بحث‌های حرفه‌ای برمی‌گردد، برای نمونه مجلاتی که می‌خواستند مقالات را چاپ کنند حداقل بالای ۳۰ تا ۴۰ میلیون هزینه می‌خواستند، درنتیجه پذیرش مقاله مشروط به پرداخت هزینه کلان شد و در بعضی از رشته‌ها حتی به ۷۰ تا ۸۰ میلیون هم رسید. درواقع با این کار مجلات به‌صورت آشکارا رشوه می‌گیرند و پرداخت این هزینه هم برای پژوهشگر و اساتید ما کار سختی است.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: «بخش دیگر مسئله این است که مقداری در هدف‌گذاری حوزه افزایش و رشد مقالات کوتاهی کرده‌ایم. به‌عبارت دیگر برای تحقق جایگاهمان بین کشورهای منطقه برنامه‌ریزی نکردیم؛ باید این واقعیت را بپذیریم که سوءمدیریت یکی از عواملی بود که موجب شد مجموعه آموزش عالی نتواند این هدف‌گذاری را انجام دهد.»
او با بیان اینکه امیدوارم در این دوره با افزایش اعتباراتی که برای دانشگاهها انجام و اعلام‌شده که بودجه پژوهشی به ۱۵ درصد برسد، این مشکلات حل شود، افزود: «باید خوش‌بین بود که با حمایت مالی دولت بتوانیم به جایگاه قبلی خود در حوزه تولیدات علمی برگردیم، چون پتانسیل و ظرفیتش را داریم اما دولت باید موانع را رفع کند.» حسین‌پور درخصوص راهکارهای رفع این مشکلات گفت: «اولین راهکار این است که دولت باید موانع سر راه بحث اعتبارات و بودجه پژوهشی را رفع کند؛ یعنی اگر دولت کسری بودجه دارد این کاستی را با حذف بودجه دانشگاهها تأمین نکند. واقعیت آن است که نباید به اعتبارات پژوهشی دانشگاهها صدمه‌ای وارد شود. از این رو اولین کاری که می‌توانیم برای رفع چالش‌های مالی انجام دهیم، رفع مشکلات مالی است.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: «بخش دوم راهکارها هم حرکت به سمت تحقق تعاملات علمی است، یعنی نباید کاری کنیم که مباحث علمی تحت‌الشعاع مسائل سیاسی قرار بگیرد. امروز می‌بینیم به دلیل مسائل سیاسی، برخی کشورها روابط اقتصادی تیره‌ای با یکدیگر دارند، درحالی‌که حوزه اقتصاد و علم باید کار خودش را دنبال کند و ارتباط به حوزه سیاسی نداشته باشد.» او خاطرنشان کرد: «باید برای علم در وزارتخانههای امور خارجه و علوم دیپلماسی قوی شکل گیرد تا بتوانند تعاملات علمی و رفت‌وآمد اساتید را هموار کند؛ بنابراین باید تاحدودی تعاملات و رفت‌وآمد اساتید و دانشجویان به خارج و داخل کشور تسهیل شود.»
