سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: «اعطای فرصت فراگیری زبان فارسی به دانشجویان بین‌المللی همزمان با تحصیل آنها در ایران» مصوبه‌ای است که اسفند سال گذشته از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شد تا از این طریق آموزش زبان فارسی به این دسته از دانشجویان به شکل ویژه در دستورکار دانشگاه‌های کشور قرار بگیرد. اتفاقی که می‌تواند در زمینه تقویت دیپلماسی علمی و مرجعیت علمی اقدام مهمی تلقی شود و از طرف دیگر دانشجویان بین‌المللی امروز را به سفیران علمی فردا تبدیل کند. با وجود اینکه مخاطب اجرای این مصوبه همه دانشگاه‌های وزارت علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد است اما دانشگاه آزاد پیش‌قدم اجرای آن شده است.
اما این مصوبه چه زمان و به چه دلیلی ابلاغ شد؟ وجود دانشجویان بین‌المللی در هر کشوری می‌تواند به پیشرفت آن کشور کمک کند. به همین دلیل است که تمام دانشگاه‌های کشور برای جذب این دانشجویان تمام تلاش خود را می‌کنند. اما سال‌ها بود که یک مشکل برای جذب دانشجویان خارجی به صورت سراسری در تمام کشور وجود داشت. مشکلی که باعث می‌شد حتی دانشگاه‌هایی که توانمندی‌های خاصی برای جذب دانشجوی خارجی داشتند باز هم نتوانند آن طور که باید، این دانشجویان را مجاب کنند تا برای تحصیل به ایران بیایند. «تحصیل به زبان فارسی» مشکلی بود که باعث می‌شد دانشجویان خارجی برای تحصیل در دانشگاه‌های ایران انگیزه‌ای نداشته باشند زیرا یادگیری زبان فارسی برای آنها به‌راحتی امکان نداشت. درواقع آنها باید به زبان فارسی تحصیل می‌کردند و در غیر این صورت امکان تحصیل و جذبشان با مشکلاتی مواجه می‌شد.
به گفته محمدمهدی جوکار، رئیس مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان دانشگاه آزاد، این مشکل کار را به شورای عالی انقلاب فرهنگی کشاند و معاون وزیر علوم در یکی از کارگروه‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی این موضوع را مطرح و درخواست کرد به دانشجویان خارجی فرصت داده شود. اما فرصتی که درخواست شده بود چه بود؟ قرار شد در یک بازه زمانی که این دانشجویان فارسی را فرا می‌گیرند، آموزش آنها به یک زبان غیرفارسی انجام شود.
رئیس مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان دانشگاه آزاد می‌گوید به همین دلیل قرار شد در ابتدای تحصیل فرصتی را برای فراگیری زبان فارسی به این دانشجویان ارائه دهیم. قرار شد در این فرصت، آموزش آنها به زبانی غیرفارسی باشد که به آن زبان دوم می‌گویند. به گفته جوکار این مصوبه در آن کارگروه و در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز تصویب شد و دکتر رئیسی، رئیس‌جمهور وقت این مصوبه را در دوازدهم اسفند ماه سال گذشته ابلاغ کرد.
این دستورالعمل برای اجرا نیاز به یک شیوه‌نامه داشت تا مسئولان دانشگاه بدانند آموزش به زبان دوم در دانشگاه را باید با چه شرایطی پیش ببرند تا از یک‌سو دانشجویان ملزم به فراگیری زبان فارسی شوند و هم بتوانند بدون وقفه به تحصیل مشغول شوند. مهم‌ترین هدفی که در این مصوبه پیگیری می‌شود تسهیل جذب دانشجویان خارجی است تا آنها به تحصیل در دانشگاه آزاد ترغیب شوند.
مسئولان دانشگاه آزاد برای رسیدن به این هدف یک دستورالعمل را تهیه کردند. دستورالعملی که توسط معاونت بین‌الملل و امور دانشجویان غیرایرانی ابلاغ شد. جوکار در این باره توضیح داد: «حدفاصل ابلاغ این دستورالعمل تا پیش‌زمینه کاری که باید می‌کردیم این بود که اساتیدی که در این زمینه فعالند و می‌توانند به دانشجویان غیرفارسی آموزش دهند را شناسایی کنیم. مرکز زبان فارسی باید این کار را انجام دهد. این مرکز یک سامانه اساتید چندزبانه راه‌اندازی کرد که یکی از وظایف آن شناسایی اساتیدی است که می‌توانند به زبانی غیر از زبان فارسی صحبت و یا تدریس کنند. هدفمان این است که این اساتید را برای دیپلماسی علمی، واحدهای برون‌مرزی، کارهای اجرایی و علمی آموزش به زبان دوم و... شناسایی کنیم. افرادی در این شبکه ثبت‌نام می‌کنند. اتفاقی که می‌افتد این است که واحدهای دانشگاهی در یک بازه زمانی درخواست می‌دهند، اساتید آنها باید قبل از درخواست در شبکه ثبت‌نام کرده و درخواست تدریس کرده باشند .»
به گفته او یک کارگروه صلاحیت حرفه‌ای ویژه نیز در دانشکدگان فرهنگ و تمدن گروه زبان کشوری وجود دارد. کار این کارگروه ارزیابی اساتید است؛ این اساتید در سامانه مجوز‌دار می‌شوند. یعنی در حالت عادی همه افراد در سامانه حضور دارند اما آنهایی که می‌خواهند به زبان دوم تدریس کنند مجوز‌دار می‌شوند. بعد از «مجوز‌دار شدن» واحدهای دانشگاهی از این اساتید استفاده می‌کنند، درس‌ها را به معاونت‌های موضوعی درخواست داده و این معاونت‌ها کارگروه تشکیل داده و در معاونت بین‌الملل مجوز صادر می‌شود. درواقع گروه کشوری زبان و فرهنگ ملل با همکاری مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه، متولی برگزاری دوره‌های توان‌افزایی گفتمان بین‌الملل ازجمله تشریفات و دیپلماسی دانشگاهی و فارسی برای اعضای هیئت‌علمی دخیل در آموزش و پژوهشی دانشجویان غیرفارسی زبان به زبان دوم است.
اما سوال اینجاست که چرا این مجوز توسط معاونت بین‌الملل دانشگاه صادر می‌شود؟ جوکار می‌گوید: «صدور مجوز توسط معاونت بین‌الملل به دلیل نقش رگولاتوری است. چون ما نماینده دانشگاه در کارگروه جذب و رصد هستیم. بنابراین باید مراقب باشیم تخلفاتی صورت نگیرد که مجوزهای واحد دانشگاهی دچار تعلیق شوند. البته هدف بعدی دانشگاه آزاد در این دستورالعمل فارغ از دانشجویان، اساتید دانشگاهی است. اساتیدی که می‌خواهند در این زمینه کار کنند باید توان‌افزایی شوند. به این صورت که برای این افراد، دوره توان‌افزایی برای ارتقای مهارت آنها برگزار می‌شود. به طور مثال ممکن است فردی زبان خارجی بلد باشد اما نتواند تدریس کند؛ بنابراین برای او دوره توان‌افزایی محاوره برگزار می‌شود. ممکن است او نتواند متون علمی را به خوبی تدریس کند بنابراین دوره درک متون علمی برای او برگزار می‌شود. »
بنابراین همانطور که پیش‌تر گفتیم دانشگاه آزاد در راستای اجرای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی درخصوص «اعطای فرصت فراگیری زبان فارسی به دانشجویان بین‌المللی همزمان با تحصیل آنها در ایران» و البته با توجه به بسته کاری «ارتقای کیفیت و کارآمدی دوره‌های تحصیلی» در سند تحول و تعالی دانشگاه، شبکه اعضای هیئت‌علمی چندزبانه را توسط مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان دانشگاه تشکیل داد. منظور از اعضای هیئت‌علمی چند زبانه اساتیدی هستند که علاوه بر زبان فارسی به زبان‌های زنده دیگر دنیا نیز آشنایی و توانایی تدریس دارند. بر همین اساس یک دستورالعمل نیز توسط معاونت بین‌الملل دانشگاه برای اجرای این مصوبه ابلاغ شد. هدف از ابلاغ این دستورالعمل اعطای فرصت فراگیری زبان فارسی به دانشجویان غیرفارسی زبان همزمان با تحصیل و تحقیق در دانشگاه و ارائه کلاس‌های کیفی و بااستاندارد به زبان دوم و همچنین نظارت و ارزیابی آموزش به زبان دوم است. مسئولان دانشگاه می‌خواهند با این اقدام از افت تحصیلی دانشجویان تا زمان فراگیری مناسب زبان فارسی نیز جلوگیری کنند. در این گزارش تلاش کرده‌ایم جزئیات تدریس به زبان دوم یا همان زبان غیرفارسی را توسط اساتید چندزبانه تشریح کنیم که در ادامه می‌خوانید.
شبکه اعضای هیئت‌علمی چندزبانه چه کاری انجام می‌دهد؟
مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان در معاونت بین‌الملل دانشگاه متولی جمع‌آوری اطلاعات اعضای هیئت‌علمی چندزبانه دانشگاه است. یعنی اساتیدی که به یک یا چند زبان زنده دیگر دنیا آشنایی دارند تا از آنها در امور بین‌المللی ازجمله تدریس به دانشجویان غیرفارسی زبان در قالب شبکه اعضای هیئت‌علمی چندزبانه استفاده شود.
برگزاری دروس و اجرای دوره‌ها به زبان دوم یکی از کارهایی است که توسط این شبکه انجام می‌شود. درواقع امکان تدریس درس و یا بخشی از دوره آموزشی-پژوهشی به زبان دوم (غیرفارسی) برای دانشجویان غیرایرانی غیرفارسی زبانی که زبان فارسی را به آن اندازه‌ای که بتوانند در کلاس‌های درس به زبان فارسی شرکت کنند، یاد نگرفته‌اند، فراهم می‌شود. البته باید مواردی رعایت شود. مورد اول این است که آموزش به زبان دوم در قالب تدریس بخشی از دروس به زبان دوم و متناسب با نیاز و درخواست واحد دانشگاهی میسر است. دوم اینکه آموزش به زبان دوم برای دانشجویان غیرایرانی غیرفارسی زبان در تمام رشته‌ها و مقاطع تحصیلی به غیر از رشته‌ها و گرایش‌های زبان فارسی مجاز است. همچنین دانشجویان این دروس باید غیر بورسیه باشند و کلاس درس به طور کامل برای دانشجویان غیرایرانی تشکیل شود. استفاده از نظام ترجمه یعنی تدریس به زبان فارسی توسط مدرس و ترجمه به زبان دوم توسط مترجم ممنوع است.
نکته بعدی که باید به آن توجه شود این است که زبان مورد استفاده در تدریس به دانشجویان باید با زبان دانشجو یکسان باشد. درصورت تفاوت بین زبان دانشجویان و زبان تدریس اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان باید حد کفایت بسندگی لازم به زبان ارائه درس را داشته باشند. نکته دیگری که باید به آن توجه شود این است که درصورت ارائه دروس آزمایشگاهی و کارگاهی به زبان دوم و یا لزوم به فعالیت در آزمایشگاه و یا کارگاه، برای تعامل مناسب و رعایت اصول ایمنی و کار در آزمایشگاه یا کارگاه مربوطه، مسئول آزمایشگاه باید به زبان دانشجو (زبان دوم غیرفارسی) آشنایی داشته باشد. امکانات و اعلامیه‌های ایمنی و راهنماهای آزمایشگاه و کارگاه نیز باید به زبان دوم (زبان دانشجو) تهیه شده و در معرض دید قرار گیرد. برای تدریس (برگزاری دوره آموزشی و پژوهشی) به زبان دوم باید توانایی تدریس به زبان دوم اعضای هیئت‌علمی مورد استفاده توسط کارگروه احراز توانایی تدریس به زبان دوم تأیید و مجوز برگزاری دوره نیز توسط کارگروه صدور مجوز برگزاری دوره یا درس به زبان دوم صادر شود.
شرایط برگزاری دروس و دوره‌ها به زبان دوم چیست؟
واحدهای مجری می‌توانند کلاس‌های درس دانشجویان بین‌الملل را به صورت حضوری به زبان دوم و در موارد استثنا پس از کسب مجوز از معاونت بین‌الملل به صورت غیرحضوری به زبان دوم برگزار کنند. البته اینجا باید یک نکته را در نظر گرفت؛ تمام دانشجویان غیرفارسی زبان در تمام مراحل تحصیل می‌توانند تعدادی از کلاس‌های درس خود را به زبان دوم بگذرانند. همچنین درصورت برگزاری درس به زبان دوم، امتحان کتبی و عملی دروس مذکور (تدریس شده به زبان دوم)، نیز باید به همان زبان اخذ شود. امتحان کتبی، شفاهی و عملی آزمون جامع علوم پایه رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی باید به زبان فارسی اخذ شوند.
معاونت بین‌الملل مرجع صدور مجوز دوره زبان دوم
براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند به طور مستقل مجوز برگزاری دوره به زبان دوم را برای واحدهای دانشگاهی خود صادر کند. مجوز تشکیل کلاس درس و برگزاری دوره آموزشی به زبان دوم پس از تأیید کارگروه‌های صدور مجوز برگزاری دوره یا درس به زبان دوم، توسط معاونت بین‌الملل دانشگاه صادر می‌شود. اخذ مجوز برگزاری کلاس درس و یا دوره به زبان دوم شامل دو مرحله است. مرحله اول، اخذ مجوز صلاحیت حرفه‌ای ویژه برای مدرسین درس یا دوره از کارگروه احراز توانایی تدریس به زبان دوم و مرحله بعدی نیز اخذ مجوز برگزاری درس و یا دوره به زبان دوم است. نکته مهم این است که مجوز صادرشده برگزاری دوره به زبان دوم سه‌ساله است.
مدت‌زمان استفاده از آموزش زبان دوم چقدر است؟
مدت‌زمان ارائه دروس به زبان دوم برای تمام مقاطع تحصیلی دو نیمسال ابتدای تحصیل دانشجویان تا زمان فراگیری زبان فارسی به حد کفایت است. منظور از حد کفایت چیست؟ «حد کفایت فراگیری زبان فارسی» قبولی آزمون پایان دوره آموزش زبان فارسی یا آزمون بسندگی عمومی زبان فارسی است. مدت زمان آموزش به زبان دوم برای رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی با در نظر گرفتن این شرط که در چنین رشته‌هایی از عضو هیئت‌علمی دارای صلاحیت حرفه‌ای ویژه استفاده کنند، شامل تمام دروس این رشته‌ها تا قبل از آزمون جامع علوم پایه و شروع کارآموزی (ورود به عرصه بالینی و یا هرمحیط دیگری که ارتباط با بیمار دارد) خواهد شد. در دوره‌های پزشکی و پیراپزشکی، ادامه مراحل تدریس و دوره کارآموزی به زبان دوم بعد از آزمون جامع علوم پایه مجاز نیست. همچنین واحدهای دانشگاهی مجری آموزش به زبان دوم می‌توانند درصورت تأیید معاونت بین‌الملل، آموزش به زبان دوم را به مدت یک نیمسال دیگر تمدید کنند.
صلاحیت حرفه‌ای ویژه چگونه بررسی می‌شود؟
توانایی تدریس به زبان دوم در قالب صلاحیت حرفه‌ای ویژه و توسط کارگروه احراز توانایی تدریس به زبان دوم بررسی می‌شود و درصورت توانایی تدریس به زبان دوم و آشنایی با مباحث تبیینی و دیپلماسی دانشگاهی، صلاحیت حرفه‌ای ویژه برای اعضای هیئت‌علمی عضو شبکه اعضای هیئت‌علمی چندزبانه به عنوان عضو هیئت‌علمی دارای صلاحیت حرفه‌ای ویژه تعریف و صادر می‌شود. در هنگام صدور صلاحیت حرفه‌ای ویژه، زبان دومی که توانایی تدریس عضو هیئت‌علمی برای آن احراز شده است، نیز با درج عبارت دارای «صلاحیت حرفه‌ای ویژه به زبان...» مشخص می‌شود.
شرایط احراز صلاحیت حرفه‌ای ویژه چیست؟
احراز صلاحیت حرفه‌ای ویژه شرایط خاصی دارد. اول اینکه اعضای هیئت‌علمی دانشگاه برای تدریس به دانشجویان غیرایرانی غیرفارسی زبان با استفاده از زبان دوم، علاوه بر تخصص در رشته و درس مربوطه، باید به زبان دوم مربوطه آشنا باشند. یعنی یا زبان مادری آنها باشد یا دارای مدرک دانشگاهی کارشناسی و بالاتر در زبان دوم باشند. شرط دیگر این است که سابقه تدریس به زبان دوم در کشور دارای آن زبان را داشته باشند و یا دارای تحصیلات دانشگاهی در کشور دارای آن زبان باشند. یا باید سابقه فرصت مطالعاتی و پسادکتری بیش از شش ماه در کشور دارای آن زبان را داشته باشند.
نکته مهمی که باید در نظر گرفت این است که در ارزیابی عضو هیئت‌علمی برای احراز صلاحیت حرفه‌ای ویژه، تسلط محاوره‌ای(گفتاری)، درک مطلب و انتقال مفاهیم ملاک اصلی و عامل تعیین‌کننده (وتویی) خواهد بود. اگر اساتید این شرایط را نداشته باشند، درعین حال آشنایی کافی به زبان دوم، درخواست مدرس به عنوان زباندان در کارگروه احراز توانایی تدریس به زبان دوم بررسی و در صورت کفایت، مجوز مربوطه صادر می‌شود. نکته دیگری که باید در نظر گرفت این است که عضو هیئت‌علمی باید علاوه بر آشنایی و توانایی تدریس به زبان دوم، آشنایی به دیپلماسی دانشگاهی و مسائل تبیینی تعامل با دانشجویان غیرایرانی متناسب با زبان و ملیت دانشجو را نیز داشته باشد.
مدت اعتبار صلاحیت حرفه‌ای تدریس زبان دوم چقدر است؟
صلاحیت حرفه‌ای ویژه و تدریس به زبان دوم برای اعضای هیئت‌علمی وابسته و پیوسته یک‌بار در طول دوره خدمت صادر و تا زمان خاتمه اشتغال به کار آنها اعتبار خواهد داشت. مدت اعتبار صلاحیت حرفه‌ای ویژه و تدریس به زبان دوم برای دستیاران آموزشی و مدرسان مدعو غیرحضوری اعضای هیئت‌علمی دو‌ساله است. زمان بررسی و ثبت صلاحیت حرفه‌ای ویژه اعضای هیئت‌علمی چندزبانه در تمام طول سال میسر است اما برای تدریس و صدور مجوز برگزاری دوره این امر باید با عضویت متقاضی در شبکه مدرسان چندزبانه مرکز زبان فارسی دانشگاه، حداقل یک ماه قبل از شروع نیمسال تحصیلی و قبل از بررسی درخواست واحد برای برگزاری آموزش به زبان دوم صورت بگیرد.
در پایان باید گفت برای ارتقای جایگاه زبان فارسی به عنوان زبان علم و در راستای اجرای اسناد بالادستی برای هر درسی که به زبان دوم تشکیل می‌شود باید یک نمره از درس مذکور به فراگیری واژه‌های تخصصی فارسی آن درس اختصاص پیدا کند. دانشجویان باید در امتحان پایان نیمسال تحصیلی از حیث فراگیری واژه‌های مذکور به صورت کتبی ارزیابی شوند.
