ابوالفضل مظاهری-ثمین قیصری، گروه دانشگاه: سرای نوآوری زیستفناوری جلبک با مأموریت و شکلی متفاوت از سراهای نوآوری پیشین در دانشگاه آزاد تشکیل شد. سرای نوآوری که علاوه بر مأموریت عموم سراها یعنی اتصال مجموعه‌های فناور و نوآور دانشگاه به شکلی تخصصی به بازار، قرار است در ابعاد بزرگ‌تر، اجتماعی از فعالان یک حوزه تخصصی بسازد که هر کدام ممکن است در یک زمینه خاص فعالیت کنند. حامد افشاری، رئیس دانشگاه آزاد واحد شهرقدس، ملارد و صفادشت در گفت‌وگو با «فرهیختگان» ابعاد مختلف سرای نوآوری زیستفناوری جلبک و نحوه شبکه‌سازی این سرا در بین فعالان این حوزه را تشریح کرده که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید.
چندی قبل سرای نوآوری زیستفناوری جلبک افتتاح شد و «شبکه ملی زیستفناوری جلبک» هم کار خود را آغاز کرد. تفاوت این دو مجموعه چیست و هر کدام قرار است چه مأموریتی را دنبال کنند؟
یکی از بحث‌هایی که اخیراً رئیس دانشگاه آزاد در نشست اخیر شورای دانشگاه مطرح کردند این بود که باید برای فعالیت‌های دانشگاه شبکه‌ای دنبال شود. اگر شبکه توسعه‌یافته در امور مختلفی که وابسته به نیاز جامعه و صنعت است به‌صورت اصولی و درست تشکیل و پایه‌ریزی شود و جلو رود همیشه پایدار باقی می‌ماند. درست است سرای جلبک را در واحد صفادشت ایجاد کردیم اما بازیگران این سرای نوآوری که هم دانشگاه‌ها و هم مراکز تحقیقاتی و تولیدکنندهها هستند و هم می‌توانند شرکت‌های عادی و دانش‌بنیان باشند. واردکننده‌ها و بازاریاب‌هایی بازیگران دیگری‌اند که در حوزه برند‌سازی و فروش محصولات فعالیت می‌کنند. یعنی این سرا تمام بازیگرها را درون خود جا می‌دهد که دانشگاه نیز در حوزه‌های مختلف نظیر آموزش در آن حضور دارد. در حوزه جلبک ما واردات بسیار گسترده‌ای داریم. جلبک نیز محصولی است که کاربردهای متعددی در صنایع مختلف از جمله صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی دارد و در تولید غذای ماهیان و دام‌ها، تولید کود و تصفیه هوا نقش دارد. مدل‌های مختلف جلبک را می‌توان در کاربردهای متعددی استفاده کرد. در بعضی از سویه‌ها جلبک آنتی‌اکسیدان قلبی وجود دارد که می‌تواند در بحث دارویی استفاده شود. از جلبک می‌توان پروتئین بسیار غنی گرفت که در صنعت ورزش به عنوان مکمل‌های ورزشکاران مورد استفاده قرار گیرد. این همه وسعت و کاربرد باعث می‌شود که ما بتوانیم به این محصول به‌صورت ویژه نگاه کنیم و علاوه بر اینکه تولید محصول را به عهده می‌گیریم باید در کنار آن تحقیقات انجام شود. پایان‌نامه‌های بسیار زیادی توسط دانشجویان در دانشگاه در حال انجام است ولیکن همه این پایان‌نامه‌ها در قالب شبکه هدفمند می‌شوند. درست است سرای نوآوری در صفادشت مستقر است اما این سرا به‌صورت شبکه‌ای فکر می‌کند. یعنی پایان‌نامه‌ها بر اساس نیاز طراحی می‌شوند. برای مثال در صنایع غذایی باید 3 یا 4 پایان‌نامه انجام دهیم که راندمان و کارایی محصول بالاتر رود یا مشکلی را حل کند. بنابراین در تمام پایان‌نامه‌ها بحث‌های تحقیقاتی، تولید و فروش و برندیگ هدفمند در شبکه اتفاق می‌افتد. به عنوان مثل یکی از نمونه‌های آن برنامه‌ریزی برای تولید انبوه یکی از سویه‌های جلبک در تبریز است. مثلاً اصفهان قرار است به‌صورت هدفمند در صنعت غذا و آرایشی - بهداشتی کار کند یا چابهار قرار است در حوزه ماکروجلبک‌ها کار کند.
بنابراین یک سرای نوآوری در صفادشت داریم که قرار است هاب تولید در حوزه جلبک باشد و از این هاب قرار است که به‌وسیله مجموعه‌های دیگری در سطح کشور که بخشی از آن ممکن است دانشگاه آزاد باشد، فعالیت داشته باشد؟
بله. قرار است به‌صورت شبکه‌ای کار را توسعه دهد.
پیش‌تر صحبت‌هایی از تشکیل یک کنسرسیوم جلبک هم شده بود.
در دل شبکه کنسرسیوم نیز وجود دارد. مثلا در حوزه تولید کنسرسیوم برگزار می‌کنیم. فرض کنید تولیدکنندهها یک کنسرسیوم و شبکه‌ای را درست می‌کنند که تولید را با یک برند انجام دهند. هنوز سهم‌ها مشخص نشده است ولیکن این کنسرسیوم را نیز شکل خواهیم داد. این از جمله مواردی بود که از قبل نیز برنامه‌ریزی کرده بودیم. البته فعالیت ما در شبکه تنها قرار نیست محدود به دانشگاه آزاد باشد. وبسایت جلبک صفادشت را هم که ببینید؛ همین الان اطلاعات تمام بازیگرها از جمله تولیدکنندهها و شرکت‌های دانش‌بنیان در این شبکه در سایت قرار گرفته است.
نقش‌آفرینی و تاثیر تشکیل این سرا و شبکه جلبک در حوزه دانشجویی چگونه خواهد بود؟
در حال ایجاد اشتغال فراگیر هستیم. اگر دانشجویی آموزش پایه ببیند می‌تواند به عنوان تکنسین در سایت‌های تولید جلبک به کار گرفته شود. قرار است که یک سرتیفیکیت هم از دانشگاه بگیرد. همچنین با شیلات نیز در حال انجام تفاهم هستیم. فکر می‌کنم دو هفته دیگر، بحث مکانیزه کردن بحث شیلات را خواهیم داشت که در آن بحث ایده‌پروری، تولید محصولات و... را در ارتباط با مکانیزه کردن شیلات توسط سرای جلبک برگزار می‌کنیم. در نمایشگاه شیلات نیز که اواخر آبان برگزاری می‌شود قرار شد که سرای جلبک نیز حضور داشته باشد تا دوباره شیلات این سرا را به رسمیت بشناسد و از این طریق بتواند تعامل تنگاتنگی را با شیلات داشته باشد.
همچنین در حوزه آموزش نیز بحث آن است که دانشجو بیاید و کارهای عملیاتی را یاد بگیرد تا بداند چگونه می‌توان جلبک را تولید کند؛ اگر این مسئله محقق شود، آن وقت خود فرد می‌تواند با یک سرمایه 200 میلیونی و فضای 100 متری تولید جلبک را به عنوان کارآفرین انجام دهد. البته اگر این کار را با همان استانداردهایی که سرا برای آن تعریف می‌کند، انجام دهد؛ می‌تواند از طریق تولید ماهیانه به درآمد برسد و زندگی یک خانواده را تامین کند. بنابراین ما دنبال اینیم که علاوه بر تحصیل در رشته‌های علوم پایه، اشتغالزایی دانشجویان را نیز داشته باشیم و اینطور نباشد که دانشجویان فکر کنند برای چه فقط در حال تحصیلند؟ چرا که با این مسیر می‌تواند به‌صورت تخصصی در یکی از این سراها مانند سرای جلبک کار یاد بگیرد. البته افراد می‌توانند تولیدکننده باشند اما این قضیه صرف تولید نیست؛ چرا که می‌تواند در کاربردهای مختلف فعالیت کند. به طور مثال دانشجویان ما جلبک را در نوشیدنی‌های مختلف آزمایش کرده و فارغ‌التحصیلان نوآور یک کافی‌شاپ را به‌صورت تخصصی برای ورزشکاران ایجاد کرده‌اند که تمام محصولات آن پروتئینی و از ماده اولیه جلبک است.
این مورد از دانشجویان دانشگاه آزاد بوده است؟
بله. از فارغ التحصیل‌های دانشگاه آزاد بوده و قرار است به‌صورت نمونه یک کافی‌شاپ جلبکی را در واحد شهر قدس ایجاد کنند و بعد این کافی‌شاپ را توسعه دهند. در حقیقت با این کار دیگر یک دانشجو خود را محدود به تولید ماده جلبک نمی‌کند و می‌تواند از کاربردهای مختلف این محصول استفاده کند. برای مثال در حوزه آرایشی - بهداشتی می‌تواند ورود کرده و نمونه‌هایی را در این حوزه تولید کند. یا دانشجویی نیز علاقه‌مند است که به‌صورت محدود کارگاهی را در حوزه تولید نان‌های حجیم با جلبک راه‌اندازی کند که پروتئین بالایی داشته باشد. از یک کار کوچک شروع کند و چشم‌انداز بزرگ داشته باشد که کار خود را توسعه دهد. بحث ما این است که دانشجویان وارد حوزه‌های اشتغال‌هایی شوند که هم امیدافزا بوده و هم با سرمایه اندک بتوانند درآمدی داشته باشند تا بتوانند خانواده خود را اداره کنند. یعنی یکی از بحث‌های اصلی این سرا، اشتغال‌آفرینی برای دانشجویان است.
سرا در سایت صفادشت استقرار پیدا کرده است؟
کل صفادشت را به سرا تبدیل کردیم اما به دنبال اینیم که این سرا را به یک پارک فناوری در حوزه زیستفناوری تبدیل کنیم. درباره این مسئله از طریق وزارت علوم نیز پیگیریم که بتوانیم با گرفتن تاییدیه، این سرا را به پارک تبدیل کنیم.
قرار بود فضاهای تخصصی در حوزه آموزشی، تحقیقاتی، توانمندسازی، پشتیبانی و تولید نیز ایجاد شود؛ آیا اقداماتی صورت گرفته است؟
بله. همه فضاها ایجاد شده است.
قرار بود یک‌سری کارگاه مانند آزمایشگاه تخصصی، کارگاه تولیدی جلبک و ساخت تجهیزات نیز برگزار شود، این مسئله محقق شده است؟
همه این کارگاه‌ها ایجاد شدند و در سرا وجود دارند.
چه تعدادی از استادان دانشگاه‌ها در این کارگاه‌ها فعالند و چند نفر در محیط سرا مشغول به فعالیت شدند؟
در محیط سرا بیش از 40 نفر فعالیت می‌کنند.
آموزش صرفا برای دانشجویان است یا به صورت دوره‌های کوتاه مدت برای عموم مردم نیز در دسترس است؟
نه. این آموزش‌ها به صورت دوره‌های کوتاه مدت برای هر کسی که بخواهد؛ تدارک دیده شده است. از اول آبان نیز به صورت فراگیر تبلیغ می‌شود که هرکس مایل است شرکت کند.
هدف‌گذاری خاصی در تولید این محصول وجود دارد؟
باید در ابتدا این را بگویم که امروز حدود 10 درصد از کل نیاز در داخل کشور و 90 درصد وارد می‌شود اما به دنبال آنیم که این آمار را برعکس کرده و بتوانیم تولید را خودمان انجام دهیم آن هم نه تنها ماده اولیه بلکه کل محصول را تولید کنیم. امروز 90 درصد ماده اولیه وارداتی است و همچنین محصولات زیادی وارد می‌شود که ارزش افزوده را از جلبک گرفته‌اند و به محصول نهایی رسیده‌اند. برای مثال جلبک سوشی‌هایی که در بسیاری از رستوران‌ها در حال سرو شدن است، از آسیای شرقی وارد می‌شود. همچنین بسیاری از محصولات آرایشی - بهداشتی به صورت آماده وارد می‌شوند که اگر این محصولات را بررسی کنیم به اعداد بسیار بالایی می‌رسیم. در این شرایط ما باید هم آمار تولید را برعکس کنیم و هم بتوانیم در کنار آن، محصولاتی که از جلبک گرفته می‌شود را در داخل کشور تولید کنیم. این مورد می‌تواند باعث ارزش آفرینی‌های بسیاری باشد.
تا امروز سرا در حوزه تولید محصول ورود پیدا کرده است؟
بله. دوستان در حال تولید محصول‌اند. الان سرا در حوضچه‌های خود در حال تولید است. برای مثال ماهیانه چندین کیلو تولید دارد. همچنین ما در تبریز حوضچه‌های خیلی بزرگی داشته و در آنجا بحث ما این است که نقش دانشگاه بتواند پررنگ‌تر شده و سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهیم. با این حال همین الان در تبریز حدود 1 تن ماهیانه تولید داریم. اما در دیگر بخش‌ها مانند اصفهان ماده اولیه را دریافت و محصول تولید می‌کنند. در حالی که بحث ما در سرای صفا دشت آن است که برای دانشجویان بستر آماده کرده‌ایم، که هم آموزش ببینند و هم با این شبکه آشنا شوند که بدانند این فعالیت می‌تواند چه ارزش‌آفرینی و اشتغالزایی برای آن‌ها انجام دهد. یعنی بتوانند به سمت تولیدکننده بودن حرکت کنند. یعنی ما به جای اینکه 10 درصد را تولید و 90 درصد را وارد کنیم، باید صددرصد را تولید کنیم.
شبکه دانشگاه آزاد در کوتاه مدت چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
با وجود اینکه سرا بر پایه دانشگاه آزاد است؛ اما شرایط حضور در آن صرفا برای دانشجویان دانشگاه آزاد نیست و افراد دیگری که می‌خواهند وارد این حوزه شوند نیز می‌توانند، حضور پیدا کنند و آموزش ببینند. در واقع این سرا برای کل کشور ایجاد می‌شود. سرا تمام افراد را مدنظر قرار می‌دهد و اینطور نیست که بگوییم مثل دستیاران آموزشی عمل می‌کند و فقط از بین اشخاصی که در دانشگاه آزاد در مقطع دکتری‌اند؛ در آن امکان حضور دارند، اینطور نیست؛ چرا که این سرا در حوزه جلبک ورود کرده و همه می‌توانند در آن آموزش ببینند اما با محوریت دانشجویان دانشگاه آزاد در حال پیشروی‌ایم.
در ماجرای تولید بذر هدف‌گذاری انجام شده تا جایی که برای مثال حتی تا 50 درصد تولید نیاز کشور نیز در افق تقریبا 5 سال آینده در نظر گرفته‌اند، در حوزه جلبک هم چنین هدف‌گذاری مشخصی داریم؟
در تولید جلبک اگر همت کنیم تا 5 سال آینده می‌توانیم کل نیاز کشور را تأمین کنیم. اگر در 5 سال آینده به افراد آموزش دهیم و شبکه بزرگی را ایجاد کنیم، می‌توانیم علاوه بر تأمین کل نیاز کشور، صادرات نیز داشته باشیم. در چابهار جلبک‌هایی وجود دارند که رهایند و نمی‌توانیم آن‌ها را جمع کنیم، در حالی که این جلبک‌ها کلی کاربرد دارد و می‌توان در امور مختلف مانند کشاورزی از آن‌ها بهره برد. اما چون دانش این کار وجود ندارد و بچه‌ها پیگیر نیستند و این موضوع را رها کردیم. در مقابل وقتی ما خلق دانش و فناوری کنیم تا بچه‌ها در این کار فعالیت کنند ارزش این کار بالا می‌رود. مثلا ما ارزش خاک کشور را نمی‌دانستیم در صورتی که در اخبار می‌دیدیم که خاک منطقه‌ای از کشور در حال صادر شدن است، در حالی که باید این مسائل را مدنظر قرار داد. ما می‌توانیم سویه‌های مختلف جلبک را تولید کنیم، البته بسیاری از سویه‌ها نیز در داخل کشور وجود دارد که ما حتی به آن‌ها توجه نکردیم. الان بانک جلبک را هم در واحد علوم و تحقیقات ایجاد کردیم، هم در حال تولید این بانک در سرای صفادشت‌ایم که همین بانک جلبک بسیار می‌تواند ارزش‌آفرین باشد برای اینکه ما پی ببریم کدام سویه‌ها برای چه کاربردها و ارزش افزوده‌هایی می‌تواند خلق ثروت کند. آن موقع این دانش عمومی می‌شود و محصولات نهایی را از طریق همین بانک‌ها می‌توان ایجاد کرد که صادر می‌شوند و باعث ایجاد ارزش آفرینی و تولید ثروت برای جامعه می‌شود. این مورد حتی باعث بالا رفتن کیفیت زندگی مردم نیز خواهد شد.
آماری که در سایت‌های شبکه ملی زیستفناوری جلبک دانشگاه آزاد وجود دارد، حکایت از فعالیت 50 شرکت معمولی و 27 شرکت دانش‌بنیان است، این آمار درست است؟
این موارد شرکت‌هایی‌اند که توسط شبکه در کل کشور شناسایی شدند و در حال همکاری‌اند.
ارتباط این شرکت‌ها به وسیله شبکه دانشگاه آزاد با شبکه فناور برقرار شده است؟
بله. با همه بخش‌های لازم در این شبکه ارتباط گرفته شده و شبکه نیز برای هر شرکت فعالیت و شرایط همکاری و هم‌افزایی تعریف کرده است. منظور از شبکه این نیست که همه فعالیت‌ها قرار است در صفادشت انجام شود؛ بلکه قرار است که به صورت شبکه در کل کشور دنبال شده و تمام بازیگرها شناسایی و با یکدیگر هم‌افزایی داشته باشند. دکتر طهرانچی نیز در همین راستا گفتند که فعالیت‌های دانشگاه باید شبکه‌ای اتفاق بیفتد.
آماری از تعداد اساتید و دانشجویانی که در حوزه زیستفناوری که می‌توانیم در سرا و شبکه به کار گیریم، در دسترس است؟
آمار دقیق ندارم اما الان نزدیک‌به 290 پایان‌نامه به‌صورت بالفعل و در حال انجام در حوزه جلبک فقط در واحد علوم و تحقیقات دنبال می‌شود. یعنی در مجموع به احتمال زیاد نزدیک به 900 و خرده‌ای پایان‌نامه بالفعل در حوزه جلبک داریم. تمام دانشجویان در حوزه زیست گیاهی، شیلات، صنایع غذایی، داروسازی و کشاورزی می‌توانند در این موضوع نقش‌آفرینی کنند. چون این حوزه کاربردی است و وسعت کاربرد آن نیز بسیار است؛ ما محدود به فعالیت و حوزه خاصی نیستیم و هر کسی می‌تواند در این حوزه فعالیت کند؛ حتی دانشجویان رشته بازاریابی و طراحی صنعتی نیز می‌توانند به این حوزه ورود پیدا کنند. ما این صنعت را نمی‌توانیم محدود کنیم. هر کسی می‌تواند با آگاهی لازم و علاقه‌ای که در این حوزه دارد؛ خلق ارزش کند؛ بنابراین درست است که دانشجویان رشته‌های زیست گیاهی و شیلات می‌توانند به صورت مستقیم به این حوزه ورود پیدا کنند اما این حوزه به اندازه تمام دانشجویان علاقه‌مند و آگاه ظرفیت دارد.
در پایان اگر نکته‌ای است، بفرمایید.
از تمام دوستان و واحد‌های مختلف دانشگاه آزاد تشکر می‌کنیم. از دکتر طهرانچی نیز که در ایجاد این شبکه بسیار زحمت کشیدند؛ تشکر می‌کنیم. ایشان خیلی بر این موضوع تاکید دارند و اگر همت ما نیز توأمان با دعای شما باشد؛ ان‌شاءالله بتوانیم به چشم‌اندازها در 5 سال آینده نزدیک شویم و برای کشور خلق ثروت داشته باشیم. ما می‌توانیم کاربردهای مختلفی را از جلبک داشته باشیم. به طوری که می‌توانیم جلبک‌هایی که در سطح بسیار پایین و در کنار دریا وجود دارند را تبدیل به یک فرآورده کنیم. همچنین در حوزه های‌تک هم می‌توانیم از این جلبک‌ها داروهای ضد سرطان و داروهای تشخیصی تولید کنیم. در پایان نیز ان‌شاءالله بتوانیم با ترویج دانش، آگاهی‌سازی و آموزش‌هایی که میان دانشجویان و قشر تحصیل‌کرده اتفاق می‌افتد، از کاربردهای وسیع جلبک استفاده کنیم و ورق را برگردانیم. هم اشتغالزایی انجام دهیم و هم ارزش آفرینی بالا برای کشور اتفاق بیفتد که با همت تمامی استادان و دانشجویان و به کمک نهادهای مختلف مانند شیلات، سازمان غذا و دارو و سازمان‌هایی که کاربرد این محصول در آن‌ها تعریف می‌شود؛ بتوانیم که آن نقش‌آفرینی خود را به نحو احسن انجام دهیم.
