سیداحسان حسینی، خبرنگار: سه‌شنبه هفته گذشته مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور در صحن علنی مجلس شورای اسلامی و هنگام تحویل لایحه بودجه 1404، بحث جدیدی درباره ناترازی بنزین مطرح کرد که با واکنش افکار عمومی مواجه شد. وی دراین‌باره گفت: «امروز هزینه تمام‌شده بنزین بدون لحاظ قیمت نفت که شامل هزینه پالایش، هزینه حمل فرآورده و هزینه جایگاه‌دار است حدود 8000 تومان است.»
پزشکیان عنوان کرد: «میزان مصرف بنزین در سال جاری حدود 40 درصد بالاتر از سال 1398 است و این در حالی است که رشد جمعیت و درآمد ملی بسیار کمتر از این است. امسال 90 هزار میلیارد تومان و با روند فعلی در سال آینده باید 130 هزار میلیارد تومان واردات بنزین انجام شود و هر لیتر بنزین وارداتی بین 30 تا 40 هزار تومان هزینه دارد.» پیش‌تر «فرهیختگان» با استناد به‌صورت مالی 15 شرکت نفتی فعال در فرآیند تولید بنزین (تصویر 1)، هزینه تمام‌شده تأمین هر لیتر بنزین در داخل کشور را بین 6.9 تا 8.3 هزار تومان برآورد کرده بود. البته این برآورد از صورت‌های مالی سال‌های 1400 و 1401 انجام شده و احتمالاً تورم چندسال اخیر، رقم محاسبه‌شده را افزایش داده است.
رکورد ناترازی بنزین در سال 1406 زده خواهد شد؟
هرچند سخنگوی دولت و رئیس کمیسیون تلفیق بودجه، هرگونه اصلاح قیمت بنزین را تکذیب کردند، اما سؤال اساسی اینجاست که بالاخره برنامه دولت برای رفع ناترازی بنزین چیست؟
طبق آمار وزارت نفت، دولت سال گذشته سه‌میلیارد دلار بنزین (معادل روزانه 11 میلیون لیتر) وارد کرده و با روند فعلی (تصویر 2)، تا پایان دولت چهاردهم در سال 1407، رقم ناترازی بنزین به روزانه 40 میلیون لیتر خواهد رسید. ناترازی بنزین به معنای اختلاف مصرف از تولید متعارف بنزین در 10 پالایشگاه بزرگ کشور تعریف می‌شود.
طبق آمار شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، فعلاً رکورد ناترازی بنزین به سال 1384 و رقم 29 میلیون لیتر در روز برمی‌گردد، اما به نظر می‌رسد این رکورد در دولت چهاردهم شکسته خواهد شد (البته اگر اقدام اصلاحی صورت نگیرد). دراین‌بین افکار عمومی مقصر اصلی ناترازی بنزین را خودروسازان داخلی می‌دانند.
مصرف بنزین خودروی «درحال تردد» در ایران 28 درصد بالاتر از دنیا نه 200 درصد!
این ادعا بارها در فضای رسانه‌ای مطرح‌شده که مصرف سوخت خودروهای ایرانی دو تا سه‌برابر استاندارد دنیاست، درنتیجه اگر خودروسازان داخلی، محصول باکیفیتی تولید می‌کردند، الان مصرف بنزین یک‌سوم می‌شد و ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ بنزین در دنیا بود. طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی (تصویر 3)، میانگین مصرف بنزین به ازای 100 کیلومتر پیمایش در خودروهای «درحال تردد» در دنیا، 7.2 لیتر است. در ایران نیز با در نظر گرفتن سهم خودروهای مختلف از کل خودروهای «درحال تردد» و مشخصات آنها در مصرف بنزین، این رقم معادل 9.2 لیتر به ازای هر 100 کیلومتر پیمایش برآورد می‌شود. به‌بیان‌دیگر مصرف بنزین خودروهای ایرانی نسبت به میانگین دنیا فقط 28 درصد بیشتر است، نه 100 تا 200 درصد! نکته جالب اینکه مصرف خودروهای درحال تردد در ایران نسبت به آمریکا فقط 7 درصد بیشتر است، درواقع درباره ادعای مصرف دو تا سه‌برابری، یک خودروی بی‌کیفیت ایرانی با یک خودروی هیبرید در آمریکا مقایسه می‌شود، درحالی‌که برای مقایسه باید میانگین مصرف سبد خودروها در هر دو کشور را مدنظر قرار داد. پیش‌تر «فرهیختگان» در گزارشی با عنوان «62 درصد خودروهای ایران پرمصرفند» اشاره کرده بود که طبق آمار سازمان ملی استاندارد، مصرف خودروهای ایرانی 20 تا 40 درصد بالاتر از میانگین دنیاست.
مصرف خودروهای نو و پرتقاضا در ایران چقدر است؟
در تصویر 4، مصرف بنزین 6 خودروی نو و پرتقاضا در ایران و مقایسه آن با میانگین دنیا در سه سناریوی «برون‌شهری»، «درون‌شهری» و «ترکیبی» آورده شده است. طبق این تصویر، مصرف سوخت خودروهای ایرانی نسبت به خارجی در محدوده برون‌شهری 30.1 درصد، در محدوده درون‌شهری 59.6 درصد و به‌صورت ترکیبی 36.6 درصد بیش از میانگین دنیاست. دقت کنید تصویر 3 مربوط به مصرف بنزین خودروهای «درحال تردد» در ایران و تصویر 4 مربوط به مصرف بنزین 6 گروه «خودروی نو و پرتقاضا» در ایران است و دلیل تفاوت در اعداد میانگین مصرف، به این دو دسته‌بندی برمی‌گردد.
هزینه حملونقل بنزینی در ایران نصف میانگین دنیا
تا اینجا مشخص شد خودروهای درحال تردد در ایران 28 درصد بیش از میانگین دنیا بنزین مصرف می‌کنند اما این ادعا وجود دارد که قیمت بالای خرید خودروهای ایرانی، هزینه پایین قیمت بنزین در ایران را پوشش داده است. به‌بیان‌دیگر مردم ایران با خرید خودروی گران، در همان ابتدای کار، هزینه واقعی قیمت بنزین را پیشاپیش پرداخت کرده‌اند. در تصویر 5، هزینه حملونقل در ایران و میانگین دنیا شامل دو آیتم «قیمت خودرو نو» و «هزینه سوخت» در یک بازه 20 ساله مقایسه شده است. برای محاسبه قیمت خودرو، قیمت پژو 207 در ایران و ساندرو در خارج به‌عنوان دو خودروی متداول در نظر گرفته شده است. میزان مصرف سوخت نیز طبق تصویر 3 محاسبه‌شده و نرخ ارز 50 هزار تومان (قیمت بازار مبادله) فرض می‌شود.
طبق محاسبات، میانگین هزینه حملونقل در ایران تقریباً نصف دنیاست. سهم قیمت خودرو از هزینه کل حملونقل در ایران 86.3 درصد و سهم قیمت سوخت 13.7 درصد است، درحالی‌که در دنیا این دو هزینه به‌صورت 56 به 44 درصد تقسیم شده است. درواقع هرچند سهم هزینه خودرو در سبد هزینه حملونقل ایران بالاست اما همچنان هزینه کل، نصف میانگین دنیا برآورد می‌شود و ادعای ذکرشده در پرداخت پیشاپیش هزینه بنزین در موعد خرید خودرو، چندان درست به نظر نمی‌رسد.
طبق تصویر 5، هزینه خرید خودروی نو در ایران و دنیا تقریباً مشابه است (فارغ از کیفیت خودروها در امنیت و رفاه و آپشن‌های مختلف) ولی هزینه سوخت در حملونقل ایران کمتر از یک‌ششم دنیاست. البته توجه داشته باشید باوجود کیفیت پایین خودروهای ایرانی اما در آیتم میزان مصرف سوخت، وضعیت آنها نسبت به میانگین دنیا انحراف چندانی ندارد و فقط 28 درصد بیشتر است.
خودروهای درحال تردد در ایران 2 برابر کشورهای هم‌رفاه
طبق آمار، سرانه تعداد خودروهای شخصی در ایران نسبت به درآمد سرانه نیز در وضعیت مطلوبی قرار دارد و ایران جزو کشورهای با تعداد بالای خودروی شخصی محسوب می‌شود. طبق تصویر 6، ایران دو تا سه‌برابر کشورهای هم‌رده خود در حوزه درآمد سرانه، تعداد خودروی درحال تردد دارد.
پس تا اینجا مباحث را این‌گونه جمع‌بندی کنیم:
1- مصرف سوخت خودروهای ایرانی نسبت به میانگین دنیا و آمریکا به ترتیب فقط 28 و 7 درصد بیشتر است.
2- هزینه خرید خودروی متداول نو در ایران و دنیا تقریباً مشابه است ولی هزینه قیمت سوخت در ایران کمتر از یک‌ششم دنیاست.
3- مجموع هزینه حملونقل در ایران نصف دنیا محاسبه می‌شود.
4- مردم ایران نسبت به مردم کشورهای هم‌رفاه خود دو تا سه‌برابر، از خودروی بیشتری استفاده می‌کند.
ترافیک، مصرف بنزین خودرو را 2 برابر می‌کند
تصویر 7، میزان مصرف بنزین در یک مدل خودرو را در سرعت‌های مختلف نشان می‌دهد. طبق تصویر، میزان مصرف بنزین در سرعت 10 کیلومتر بر ساعت، دوبرابر سرعت 50 تا 80 کیلومتر بر ساعت است. به‌بیان‌دیگر سرعت‌پایین خودرو و ماندن در ترافیک به‌خصوص در کلانشهرهای ایران، باعث می‌شود مصرف سوخت خودرو دوبرابر شود و این موضوع ارتباطی به پرمصرف یا کم‌مصرف بودن خود خودرو ندارد؛ درنتیجه می‌توان این‌گونه عنوان کرد که تعداد زیاد خودروهای شخصی درحال تردد در ایران و ترافیک سنگین ناشی از آن، ازجمله دلایل مصرف بالا و ناترازی بنزین در کشورند.
35 درصد از ناوگان حملونقل در ایران فرسوده است!
براساس گزارش وزارت صمت، 13 میلیون از 37 میلیون وسیله نقلیه فعال در سطح کشور فرسوده‌اند و مصرف بنزین و گازوئیل خودروهای فرسوده نیز دوبرابر خودروهای نو است. تصویر 8، تعداد و میزان فرسودگی در هریک از ناوگان حملونقل را نشان می‌دهد که طبق آن، اکنون 35 درصد از کل ناوگان ایران دچار فرسودگی است.
درواقع به نظر می‌رسد فاصله فعلی مصرف خودروهای درحال تردد ایران با میانگین دنیا نیز به فرسودگی بخشی از ناوگان ایران بازگردد که با رفع آن، وضعیت ایران به شرایط استاندارد بازخواهد گشت. اما سؤال اساسی اینجاست که چه عاملی منجر به استفاده حداکثری از خودروهای شخصی در ایران باوجود فرسودگی آنها و ترافیک سنگین در کلانشهرها شده است و این رفتار مصرفی را ازنظر اقتصادی توجیه‌پذیر می‌کند؟
به اعتقاد کارشناسان، قیمت پایین بنزین در ایران، یکی از عوامل اصلی است که توجیه اقتصادی استفاده حداکثری از خودروهای شخصی، فرسودگی ناوگان و ترافیک را فراهم کرده اما همان‌طور که «فرهیختگان» در گزارش خود با عنوان «نه بی‌خیالی نه شوک‌درمانی» عنوان کرد، استفاده صرف از سیاست‌های قیمتی نیز جوابگو نیست و گذر از این رفتار مصرفی، نیازمند یک برنامه جامع و ایجاد زیرساخت‌های مناسب و جایگزین مثل توسعه حملونقل عمومی دارد تا معیشت مردم تحت‌الشعاع قرار نگیرد.
