ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه:فناوری نانو به‌عنوان یکی از فناوری‌های نوظهور در دنیای امروز، جایگاه خاصی در میان گستره‌ای از فناوری‌ها در داخل کشور پیدا کرده و توانسته محققان و استعدادهای زیادی را به سمت خود جذب کند. طبق سومین سند توسعه نانو، راهبردهای کلانی در این حوزه تعریف شده است که ترویج و فرهنگ‌سازی فناوری نانو، ارتقای کیفیت علمی و پرورش نیروی انسانی کارآمد، افزایش توان نوآوری مبتنی‌بر فناوری‌های بدیع، ارتقای صنایع موجود با استفاده از توانمندی شرکت‌های نانویی، توسعه و مدیریت بازار، تدوین استانداردها و مقررات، و ارتقای همکاری‌ها و تعاملات بین‌المللی را دربرمی‌گیرد. به منظور اجرایی کردن این راهبردها، برخی ساز و کارها و برنامه‌هایی در سال‌های اخیر توسعه پیدا کرده و نهادهایی شکل گرفته‌اند که به این روند کمک کرده است.
رشد 75 درصدی پروژه‌های توسعه فناوری و محصول
در سال‌های گذشته برنامه‌ها و پروژه‌های متنوعی برای توسعه فناوری و محصول ارائه شده است که از حوزه ترویج تا حوزه بازار اقدامات مختلفی انجام شده است که گام میانی آن، توسعه فناوری و محصول است. یکی از موضوعاتی که در سال 1402 تمرکز زیادی روی آن انجام شده، افزایش تعداد پروژه‌های توسعه فناوری و محصول مورد حمایت ستاد است به‌طوری‌که در سال گذشته، 329 پروژه در سطوح مختلف، از استادان مأموریت‌گرا گرفته تا توسعه کسب‌و‌کارها و پروژه‌هایی که روی توسعه یک محصول یا فناوری تمرکز دارند، از حمایت‌های ستاد فناوری‌های نانو و میکرو برخوردار شدند. تعداد پروژه‌ها در سال 1402 به بالاترین حد خود از 65 پروژه در سال 1387 تاکنون رسیده است. کل پروژه‌های تحت حمایت ستاد نانو در سال 1401 به 189 مورد رسید که رشد چشمگیر 75 درصدی را نشان می‌دهد. پیش از این، سال 1399 تعداد 276 پروژه تحت حمایت، بالاترین تعداد را به خود اختصاص داده بود که در سال‌های بعد و همزمان با همه‌گیری کرونا، تعداد پروژه‌ها به ترتیب 242 مورد در سال 1400 و 189 مورد در سال 1401 رسید. به طور کلی، در نیمه نخست سال 1403، حدود 169 محصول صنعتی در سطح فناوری شرکت‌های صنعتی مورد حمایت قرار گرفته است.
رشد 10.5 درصدی محصولات نانومقیاس
در سال 1402، بیشترین حمایت‌های ستاد فناوری‌های نانو و میکرو در قالب کمک‌های بلاعوض یا تسهیلات ارائه‌شده، به پروژه‌های حوزه سلامت و انرژی (نفت و گاز) تعلق گرفت که حجم حمایت مالی در حوزه سلامت با حدود 80 پروژه، در سال گذشته 50 میلیارد تومان و در حوزه انرژی 18 میلیارد تومان برآورد شده است. از نگاه بازار محصولات نانویی، تعداد محصولات ساخت ایران که در سال 1402 موفق به کسب تأییدیه‌های نانومقیاس صنعتی از سوی ستاد نانو شده‌اند، به 1577 مورد رسید که در مقایسه با 1428 محصول با تأییدیه نانومقیاس در سال 1401 رشد 10.5 درصدی را نشان می‌دهد. اگر به سال 1387 برگردیم، با توجه به 11 محصول دارای تأییدیه نانومقیاس که وجود داشت، رشد قابل توجهی داشته است.
مواد اولیه، یک‌پنجم محصولات نانویی را تشکیل می‌دهند
اگر بخواهیم شکل توزیع صنعتی محصولات نانو را بررسی کنیم، بیشترین سهم محصولات نانویی از آن مواد اولیه با سهم 22 درصدی است و بعد از آن به ترتیب حمل و نقل با 20 درصد، محصولات در حوزه تجهیزات با 18 درصد، بالاترین سهم از توزیع صنعتی محصولات نانو را دربرمی‌گیرد. بعد از آن هم، حوزه عمران و ساختمان با سهم 11 درصدی؛ دارو و بهداشت و سلامت با سهم 6 درصدی؛ خدمات و ملزومات صنعتی، نساجی و پوشاک، انرژی و نفت و صنایع وابسته با سهم 5 درصدی؛ آب و کشاورزی و بسته‌بندی و کالای‌خانگی با سهم 3 درصدی و آموزش با سهم یک درصدی در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
رشد 104 درصدی حجم فروش محصولات بازار نانو
حجم فروش محصولات نانوساخت ایران در سال 1402 قریب‌به 62 میلیارد تومان معادل 1620 میلیون دلار بوده است که از این میان 90.8 درصد از کل این بازار را بازار محصولات داخلی نانو تشکیل داده که رقمی بالغ بر 56 میلیارد و 179 میلیون تومان را به خود اختصاص می‌دهد. در عین حال، سهم صادرات از کل بازار نانو در سال 1402 نیز چیزی حدود 9.2 درصد بود که حدود 5 میلیارد و 710 هزار تومان معادل 145 میلیون دلار را شامل می‌شد. در این میان می‌توان گفت حجم فروش 61 میلیارد و 889 میلیون تومانی محصولات نانو ساخت ایران در سال 1402، نسبت به سال 1401 که حجم بازار 30 هزار میلیارد تومانی را از آن خود کرده بود، حدود 104 درصد رشد نشان می‌دهد. این در حالی است که نرخ تورم رسمی از سال 1401 به 1402 چیزی حدود 44 درصد برآورد شده است که با توجه به میزان رشدی که فروش محصولات نانویی به خود اختصاص داد، رقم قابل توجهی است. حجم فروش محصولات نانو ساخت ایران در سال 1392 تنها 79 میلیارد و 200 میلیون تومان بود که با شیب بسیار ملایمی تا سال 1397 پیش می‌رفت به‌طوری‌که حجم فروش در آن سال به 2 میلیارد و 546 میلیون دلار رسید. اما از آن سال به بعد که همزمان، افزایش تعداد مقالات نانویی ایران منجر به بهبود رتبه جهانی ایران در حوزه تولید مقالات نانویی شد، جهشی در حجم فروش محصولات نانوساخت ایران رخ داد به‌طوری‌که از بازار 4 میلیارد و 448 میلیون تومانی در سال 1398 به بازار 61 میلیارد و 889 میلیون دلاری در سال 1402 رسید.
نانوپوشش‌ها با 41 درصد، بیشترین سهم فناوری را از بازار دارند
به طور کلی، فناوری نانو در حوزه‌های مختلف صنعتی قابلیت استفاده و کار دارد که شامل حوزه‌های عمران، حمل و نقل، مواد شیمیایی، نانومواد، کالاهای خانگی، نفت و پتروشیمی، اپتیک و الکترونیک، نساجی و پوشاک، کشاورزی و صنایع غذایی، دارو و بهداشت و سلامت، و سایر موارد است. در بین تمام حوزه‌هایی که در فناوری نانو به کار می‌رود، چهار حوزه عمران با سهم 35 درصدی؛ حوزه حمل و نقل با سهم 15 درصدی؛ و مواد شیمیایی و نانومواد هر کدام با سهم 11 درصدی، بالاترین سهم حوزه‌های صنعتی از بازار نانوی ایران را در سال 1402 به خود اختصاص داده‌اند که درمجموع، این چهار حوزه 72 درصد از کل سهم حوزه‌های صنعتی را از بازار نانویی از آن خود کرده‌اند.
نیمی از محصولات نانویی سلامت در بخش پیشگیری
در کنار حوزه‌های صنعتی، فناوری‌های نانویی نیز نقش مهمی در بازار این فناوری برعهده دارند. درکل، نانوپوشش‌ها، نانوکامپوزیت‌ها، نانوکاتالیست‌ها، اکسیداسیون حرارتی، عملیات سطحی، نانوآمیزه، دارورسانی و سایر موارد، جزء فناوری‌های بازار نانواند. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته، سه فناوری نانوپوشش، نانوکامپوزیت، و نانوکاتالیست به ترتیب با سهم 41 درصدی، 27 درصدی و 12 درصدی، بالاترین سهم فناوری‌ها را از بازار نانوی ایران در سال 1402 از آن خود کرده‌اند. درمجموع، این سه فناوری برتر، سهم 80 درصدی از کل سهم فناوری‌های بازار نانو را به دست آورده‌اند.
فروش 870 میلیارد تومانی نانوداروهای ضد سرطان
بخش درمان حوزه سلامت هم سهم قابل توجهی از تولیدات نانویی را به خود اختصاص داده است که در این میان، نانوداروهای ضد سرطانی سهم قابل توجهی دارند به‌طوری‌که کل حجم فروش نانوداروهای ضد سرطان بین سال‌های 1395 تا 1402 به 870 میلیارد تومان و حجم صادراتی این محصولات نیز به 12 میلیون دلار رسید. صرفه‌جویی ارزی این محصولات در این سال‌ها 126 میلیون دلار بوده که درمجموع 1200 میلیارد تومان در هزینه بیمه ناشی از درمان بیماران مبتلا به سرطان صرفه‌جویی کرده است.
بیش از 50 درصد بازار نانوکاتالیست‌ها در حوزه انرژی
نانوکاتالیست‌ها به‌عنوان یکی از بیشترین تولیدات محصولات نانویی در کشور، بین سال‌های 1399 تا 1402 حجم فروش 21 هزار میلیارد تومانی را به خود اختصاص داد. 56 درصد از حجم فروش این نانوکاتالیست‌ها در حوزه نفت و گاز و 44 درصد نیز در حوزه خودرو مورد استفاده قرار می‌گیرد. کل حجم فروش نانوکاتالیست‌ها در سال 1402 به 6 میلیارد و 497 میلیون تومان رسید که در مقایسه با کل فروش نانوکاتالیست‌ها در سال 1401 با رقم 6 میلیارد و 20 میلیون تومان با رشد 8 درصدی همراه بوده است. از کل فروش نانوکاتالیست‌ها در سال گذشته، 3 میلیارد و 645 میلیون تومان سهم حوزه نفت و گاز بوده و 2 میلیارد و 852 میلیون تومان نیز سهم حوزه خودرو بوده است.
رشد 110 درصدی بازار صادراتی محصولات نانو
در تفکیک رده‌های فروش در میان شرکت‌های نانویی در سال 1402، 11 شرکت با درآمد بیش از 1000 میلیارد تومان در رده شرکت‌های بزرگ و تأثیرگذار شناسایی شده‌اند. اما بیشترین تعداد شرکت‌هایی که در فروش محصولات نانویی در سال 1402 نقش داشته‌اند 148 شرکتند که جزء شرکت‌هایی با درآمد بین 10 تا 100 میلیارد تومانند. به‌رغم اینکه بیشترین سهم از فروش محصولات نانویی را بازار داخلی به خود اختصاص داده، نقش بازار صادراتی را هم نمی‌توان در این میان نادیده گرفت به‌طوری‌که در سال 1402، تنها 9.2 درصد از کل بازار فروش محصولات نانویی را صادرات این محصولات به خود اختصاص داد که در مقایسه با سهم 6.3 درصدی صادرات در سال 1401، حدود 2.9 درصد رشد نشان می‌دهد. از سال 1394 تاکنون، این بازار صادراتی به دلایل مختلفی، افت و خیزهای زیادی را پشت‌سر گذاشت اما بالاترین سهم صادراتی محصولات نانو به سال 1395 با سهم 17.7 درصدی بازمی‌گردد. میزان فروش صادراتی محصولات نانویی هم از 69 میلیون دلار در سال 1401 با رشدی حدود 110 درصدی، به رقمی بالغ بر 145 میلیون دلار در سال 1402 افزایش یافت که رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد. سال 1395 به‌رغم اینکه صادرات محصولات نانویی سهم 17.7 درصدی از کل بازار نانو را از آن خود کرده بود، مقدار فروش صادراتی در آن سال تنها 36 میلیون دلار بوده است که سال 1402 در مقایسه با سال 1395 رشد 302 درصدی را نشان می‌دهد.
صادرات محصولات نانویی به 49 کشور دنیا
با توجه به اینکه توسعه فناوری نانو، در وهله نخست با هدف خودکفایی در تولید محصولات داخلی و تأمین نیاز داخل صورت گرفته است، اما نمی‌توان نقش آن را در توسعه رقابت‌ها و تعاملات بین‌المللی نادیده گرفت به‌طوری‌که تولیدکنندگان ایرانی در کنار تجهیز شرکت‌های داخلی و برطرف کردن نیاز داخل از نظر قطعات، تجهیزات و مواد اولیه، نیم‌نگاهی نیز به امر صادرات محصولات نانویی دارند به‌طوری‌که این محصولات، در سال 1402 به پنج قاره دنیا و 49 مقصد صادراتی فرستاده شده است. به‌رغم تحریم‌ها که باعث شده بیشتر تولیدکنندگان، کشورهای منطقه و نیز آسیایی را به‌عنوان مقصد صادراتی خود انتخاب کنند، اما صادرات محصولات نانویی تنها به این دو منطقه محدود نمی‌شود و حتی کشورهای آمریکایی، اروپایی و استرالیا را نیز پوشش می‌دهد. اما از 49 کشور مقصد صادراتی، 5 کشور از آمریکا، 13 کشور اروپایی، 6 کشور آفریقایی، استرالیا و نیز 24 کشور آسیایی و منطقه حضور دارند که بیشترین تعداد مقصد صادراتی محصولات نانویی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. اما مهم‌ترین مقاصد صادراتی نانو در سال 1402 شامل عراق، سوریه، هند، چین، ترکیه، افغانستان، پاکستان، روسیه، امارات، آذربایجان، آفریقای جنوبی، ازبکستان، گرجستان، ترکمنستان و تاجیکستانند که پنج کشور عراق، سوریه، هند، چین و ترکیه با سهم 60 درصدی از کل بازار صادراتی محصولات نانویی، مهم‌ترین مقاصد صادراتی نانو در سال گذشته محسوب می‌شوند. در این بین، صادرات به عراق با درآمد صادراتی 33 میلیون و 500 هزار دلار بیشترین حجم بازار صادراتی محصولات نانوی ایران را به خود اختصاص داده است. بعد از آن، سوریه با صادرات 20 میلیون دلاری در رده دوم، هند با بازار صادراتی 14 میلیون و 900 هزار دلاری در رده سوم، چین با بازار صادراتی 10 میلیون و 400 هزار دلاری در رده چهارم و ترکیه با بازار صادراتی 10 میلیون و 100 هزار دلاری در رده پنجمین مقصد برتر صادراتی محصولات نانویی ایران قرار گرفته‌اند.
25 درصد صادرات نانویی در دست محصولات عمران
بیشترین محصولات صادراتی نانویی در حوزه‌های عمران، نانومواد، اپتیک و الکترونیک، مواد شیمیایی، نفت و پتروشیمی، دارو و بهداشت و سلامت، نساجی و پوشاک و تجهیزاتند. با احتساب حجم صادراتی 145 میلیون دلاری محصولات نانویی، سه حوزه صنعتی عمران، نانومواد، اپتیک و الکترونیک با سهم 74 درصدی، بالاترین سهم از صادرات نانویی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، حوزه عمران و نانومواد هرکدام با سهم 25 درصدی، و اپتیک و الکترونیک با 24 درصد، بیشترین سهم از صادرات این محصولات را از آن خود کرده‌اند.
