زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: نشریات علمی را باید اصلی‌ترین منبع انتشار آخرین دستاوردهای تحقیقاتی در دنیای امروز به‌حساب آورد؛ نشریاتی که نمایه شدن آنها در پایگاه‌های استنادی از یک‌سو اعتبار کشورهای صاحب آن نشریه‌ها را بالا می‌برد و از سوی دیگر باعث می‌شود شرایط برای همکاری در سطح بین‌المللی از طریق همین نشریه‌ها هموار شود. نشریاتی که البته داشتن آنها به‌راحتی نوشتن این سطور نیست و راه زیادی پیش روی سردبیر هر نشریه علمی وجود دارد تا بتواند در زمره نشریات نمایه‌شده قرار گیرد. براساس آخرین آماری که سال گذشته از سوی معاون پژوهشی وزیر علوم منتشر شده، ایران 173 نشریه در وب آو ساینس و 73 نشریه هم در اسکوپوس نمایه کرده که البته این نشریات وابسته به وزارت علومند. همچنین ایران 880 نشریه نمایه‌شده در DOAJ هم داشته که بعد از اسپانیا در رتبه 6 دنیا قرار گرفته و نشریات فارسی‌زبان به‌عنوان نهمین نشریات در دنیا شناخته میشوند. هرچند این آمار می‌تواند چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای پیش روی فعالان این حوزه بگذارد اما واقعیت این است که حفظ همین جایگاه کار آسانی نیست؛ چراکه نمایه شدن یک نشریه به معنای پایان کار نیست و ارزیابی‌های سالانه می‌تواند آمار نشریه‌های نمایه‌شده را کم و زیاد کند. از طرف دیگر تعداد نشریه‌های نمایه‌شده برای کشور ما آن هم در شرایط تحریمی از اهمیت بالاتری برخوردار است و به همان میزان سختی‌های بیشتری خواهد داشت؛ چراکه هرچه تعداد این نشریات بالاتر باشد، قدم‌های کشور برای حفظ مرجعیت علمی در سطح منطقه و دنیا محکم‌تر خواهد بود. چالش‌ها و عدم آشنایی دقیق سردبیران و اعضای هیئت‌تحریریه نشریات علمی در داخل کشور باعث شده مسئولان وزارت علوم برای برگزاری اولین مدرسه سردبیری در 22 آبان‌ماه تصمیم بگیرند؛ اتفاقی که طبیعتاً می‌تواند نگاه سردبیران را به این حوزه تغییر دهد و شرایط را برای فعالیت مؤثرتر آنها فراهم کند؛ اما در طرف مقابل نمی‌توان از چالش‌های نمایه شدن نشریات داخلی چشم‌پوشی کرد؛ چالش‌هایی که از حوزه مالی گرفته تا شرایط سیاسی را دربرمی‌گیرد و کار را برای سردبیران هم سخت‌تر می‌کند. در این گزارش سراغ سردبیران نشریات بین‌المللی رفتیم تا برایمان از چالش‌های نمایه شدن نشریات داخلی و مزیت‌های آن بگویند.
سردبیر نشریه بین‌المللی تحقیقات و کاربردهای انرژی تجدیدپذیر دانشگاه صنعتی شاهرود:
دست‌انداز تحریم‌ها مانع نمایه شدن مجلات ایرانی است
سیدهاشم اورعی‌میرزمانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شریف و سردبیر نشریه بین‌المللی تحقیقات و کاربردهای انرژی تجدیدپذیر دانشگاه صنعتی شاهرود و انجمن علمی انرژی بادی ایران درباره چالش‌های نمایه‌سازی نشریات ایرانی گفت: «در وهله اول برای پاسخ به این سؤال باید درباره اهمیت نمایه‌سازی صحبت کنیم. نمایه‌سازی نشریات دو مزیت را به همراه خواهد داشت، اولین مزیت آن است که چون علم و تحقیقات به حوزه مرزهای جغرافیایی محدود نمی‌شود، باید وقتی تحقیقاتی صورت می‌گیرد، در عرصه جهانی عرضه شود. البته در این زمینه هم آن بخش از تحقیقات که ارزش تجاری داشته را حذف می‌کنند و بعد مقالات منتشر می‌شود، یعنی این‌طور نیست که بخش‌های قابل تجاری شدن آن تحقیق در دسترس همگان قرار بگیرد.»
او ادامه داد: «دومین مزیت نمایه شدن این است که بستر را برای فعالیت‌های مشترک تحقیقاتی بین پژوهشگران کشورهای مختلف فراهم می‌کند. این کار از دوباره‌کاری در عرصه‌های تحقیقاتی جلوگیری خواهد کرد. همچنین وقتی یک دانشجوی دکتری تحقیقاتش را شروع می‌کند، اولین کاری که باید انجام دهد، این است که از طریق همین نشریات جست‌وجو کند که روند تحقیقات صورت‌گرفته در موضوع موردنظر چیست تا از این طریق، کار را از جایی شروع کند که دیگران رها کرده‌اند و از این رو وقتی نشریات ما نمایه شوند، دانشجو در جریان وضعیت تحقیقات صورت‌گرفته در داخل کشور قرار می‌گیرد.»
سردبیر نشریه بین‌المللی تحقیقات و کاربردهای انرژی تجدیدپذیر دانشگاه صنعتی شاهرود با بیان اینکه اصولاً تحقیقات مرز نمی‌شناسد، بیان داشت: «قطعاً باید خودمان را به جهان پیوند بزنیم که برای این مسئله مجبوریم به زبان انگلیسی تحقیقات را منتشر کنیم. همین مسئله به‌صورت غیرمستقیم باعث خواهد شد محققان و دانشجویان ما تسلط‌شان به زبان انگلیسی بیشتر شود. اتفاق دیگری که از این طریق می‌افتد، این است که چنین کاری باعث کم کردن محدودیت‌های ارتباطی بین پژوهشگران ایرانی با خارج از کشور خواهد شد.» اورعی‌میرزمانی با بیان اینکه وقتی نشریه‌ای نمایه می‌شود، درکنار کسب اعتبار بین‌المللی، محققان کشور نیز علاقه‌مند میشوند در این نشریه مجلات خود را به ثبت برسانند، گفت: «در دانشگاه‌ها نشریات هر یک یا دو سال یک‌بار، ارزیابی میشوند و با توجه به سطح بین‌المللی به آنها امتیاز داده می‌شود؛ به همین دلیل وقتی نشریه نمایه می‌شود، می‌تواند انگیزه‌ای برای محققان داخلی و حتی خارجی شود تا از این طریق بتوانیم بستر را برای دریافت مقالات پژوهشگران خارجی نیز فراهم کنیم. به‌عبارت‌دیگر با نمایه کردن دیوار مرز ایران را برمی‌داریم و به دنیا در عرصه تحقیقات می‌پیوندیم.»او با بیان اینکه درکنار مزیت‌هایی که نمایه شدن نشریات برای ما دارند، اما تحقق این مسئله کار چندان آسانی هم نیست، بیان داشت: «متأسفانه امروز می‌بینیم کشورهای دیگر، به این عرصه سیاسی نگاه می‌کنند و به دلیل تحریم‌ها از نمایه شدن نشریات ایرانی جلوگیری می‌شود. البته این مسئله از نگاه من غیرقانونی است و تحریم‌ها نباید شامل فعالیت‌های علمی شود. ما شاهدیم افرادی از نمایه شدن مجلات ایرانی دانسته یا نادانسته جلوگیری می‌کنند.»سردبیر نشریه بین‌المللی تحقیقات و کاربردهای انرژی تجدیدپذیر دانشگاه صنعتی شاهرود تصریح کرد: «مسئله مهم این است که اگر ما به‌درستی در این زمینه اقدام کنیم، یعنی درخواست نمایه شدن نشریه را به‌درستی ارائه دهیم می‌توان از این سد عبور کرد، یعنی سردبیر وقتی می‌خواهد ایمیل این حوزه را ارسال کند، باید به‌درستی این کار را انجام دهد. بااین‌حال باید این مسئله را هم مدنظر قرار دارد که رفع این چالش‌ها از سطوح بالا مانند وزارت علوم امکان‌پذیر نیست؛ چراکه هرچه سطوح بالاتر برود، کار دولتی‌تر خواهد شد.» اورعی‌میرزمانی بیان داشت: «وظیفه اصلی حل این چالش برعهده سردبیران و اعضای هیئت‌تحریریه نشریه است، یعنی این اعضا باید به‌صورت دوستانه و از طریق روابطی که دارند، این مسئله را حل کنند. برخی مباحث باید مطرح شود، ازجمله اینکه برای فلان نشریه، بودجه دولتی دریافت نمی‌شود و وقتی این‌گونه مسائل حل شود، امکان نمایه شدن نشریه هم فراهم خواهد شد. درحقیقت برای اینکه به هدف‌مان برسیم باید بعد دولتی بودن‌مان را کمرنگ کنیم تا از این طریق بحث تعاملات و نمایه شدن نشریه‌ها آسان‌تر شود.»
سردبیر نشریه پژوهش‌های علوم و صنایع غذایی ایران دانشگاه فردوسی مشهد مطرح کرد
عدم چاپ منظم چالش اصلی نمایه شدن نشریه‌ها
مسعود یاورمنش، سردبیر نشریه پژوهش‌های علوم و صنایع غذایی ایران دانشگاه فردوسی مشهد درباره چالش‌های نمایه‌سازی نشریات گفت: «اولین مسئله اصلی ما نظم در انتشار شمارگان یک نشریه است؛ چراکه بسیار مهم است بتوانیم به‌صورت منظم و براساس برنامه‌ای که برای انتشار یک نشریه درنظر گرفته‌ایم، نسخه‌های جدید را به چاپ برسانیم. مسئله دیگری که باید مدنظر قرار دهیم، ایجاد و ساده‌سازی دستورالعمل برای نویسندگان مقالات است. متأسفانه اکثر مقالات داخلی یا بسیار طولانی‌اند یا براساس استانداردهای بین‌المللی نیستند، همچنین باید یک فلوچارت بسیار ساده برای مقالات طراحی شده و از طریق سایت نشریه به اطلاع برسند.»او گفت: «یکی دیگر از چالش‌هایی که در این زمینه با آن روبه‌روییم، این است که اکثر نشریات ما وابسته به ارگان‌ها یا انجمن‌های علمی و صنعتی نیستند، درحالی‌که این شاخص بسیار مهمی برای نمایه شدن در پایگاه‌های بین‌المللی است، یعنی باید نشریات‌مان را به یک انجمن علمی مشخص در داخل یا خارج وابسته کنیم؛ چراکه بسیاری از نشریات خارجی چنین ویژگی‌ای را دارند. چالش دیگر هم متوجه اعضای هیئت‌تحریریه است؛ چراکه بسیاری از نشریات ما تصور می‌کنند هرچه فرد علمی با شاخص بالاتری را به‌عنوان عضو خود داشته باشند، در نمایه شدن نشریه کمک‌کننده است، درحالی‌که تنوع و توزیع تیم هیئت‌تحریریه از اهمیت بالاتری نسبت به شاخص‌هایی مانند اچ ایندکس برخوردار است.»سردبیر نشریه پژوهش‌های علوم و صنایع غذایی ایران دانشگاه فردوسی مشهد در همین زمینه افزود: «اعضای تیم هیئت‌تحریریه نشریات ما باید هم از داخل کشور، هم از قاره اروپا، آمریکا و حتی قاره آفریقا و آسیا باشند، درحالی‌که بسیاری از نشریات ما چنین ویژگی‌ای را ندارند و همین مسئله برای نمایه شدن در عرصه بین‌المللی مشکل‌ساز است. مسئله دیگر میزان استناددهی به نشریات ماست که متأسفانه اکثر نشریات ما ارجاعات پایینی دارند. البته نمی‌توان ارجاعات به خود را داشته باشند، هرچند در سال‌های گذشته این مسیر قابل طی شدن بود، اما الان چنین کاری یک امتیاز منفی محسوب می‌شود و ارجاع به مقالات داخل یک نشریه، وضعیت را بدتر می‌کند. به همین دلیل یکی از راه‌هایی که می‌توان میزان ارجاعات را افزایش داد، حرکت به سمت مقالات مروری بوده و مسیر دیگر ایجاد مشوق برای نویسندگانی است که قبلاً در نشریه‌ای مقاله داشته‌اند، یعنی باید مشوق‌هایی را ایجاد کرد تا آنها در مقالات بین‌المللی خود این مسئله را قید و اثبات کنند که از مقالات منتشرشده در یک نشریه داخلی نمایه‌شده، استفاده کرده‌اند. البته مشوق‌ها هم باید مشوق‌هایی مانند اولویت چاپ دادن یا کوتاه کردن زمان داوری برای این مقالات باشد.»یاورمنش با بیان اینکه برخی اقدامات مانند انتخاب عنوان مقاله یا کلمات کلیدی هم تأثیر زیادی در نمایه شدن نشریه دارد، گفت: «چالش اصلی‌مان که همان چاپ منظم نشریه است، به دلیل مسائل مالی است، یعنی چون این بخش به معاونت پژوهشی دانشگاه‌ها وابسته است و روند تصویب بودجه و ابلاغ آن هم زمانبر است، عملاً اکثر نشریه‌ها در مسائلی مانند هزینه‌های ویراستاری، صفحه‌آرایی و... با مشکل روبه‌رویند که در چاپ منظم نشریات مشکل ایجاد می‌کند. راهکار حل این مسئله هم آن است که بودجه نشریات، مستقیماً به‌حساب سردبیران واریز شود تا دیگر شاهد چنین مشکلاتی نباشیم.»او تصریح کرد: «برخی مسائل به جنس حوزه کاری نشریه‌ها برمی‌گردد، چراکه معمولاً در زمینه‌های علوم انسانی کار سخت‌تر است، درحالی‌که نمایه شدن در نشریات مرتبط با رشته‌های مهندسی، دامپزشکی و کشاورزی آسان‌تر است و این مسئله‌ای است که باید از سوی سردبیران موردتوجه قرار بگیرد.»سردبیر نشریه پژوهش‌های علوم و صنایع غذایی ایران دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: «دو مؤلفه‌ای که در حفظ جایگاه نشریات نمایه‌شده هم اثر ویژه‌ای دارد، یکی همان چاپ به‌موقع و دومی بحث ارجاعات است که باید به‌صورت ویژه بعد از نمایه شدن مدنظر قرار بگیرد. البته بحث ارجاعات در حوزه‌های مختلف علمی متفاوت است، اما نباید از حد استاندارد تعیین‌شده پایین بیاییم؛ چراکه با این اتفاق عملاً نشریه از حالت نمایه خارج می‌شود. مسئله دیگری که باید ملاک قرار بگیرد این است که بتوانیم در طول سال یک شماره اختصاصی را در زمینه موضوعی خاص منتشر کنیم و از افرادی که شاخص بالای علمی دارند بخواهیم در آن شماره مقاله مروری ارائه دهند.»
