سیدمهدی طالبی، پژوهشگر حوزه بین‌الملل: جنگ‌ها و بازی‌های امنیتی بسیار پیچیده بوده و گاهی اهداف تودرتوی آنها، متناقض به نظر می‌رسند. گاهی بخشی از پیچیدگی، به لایه‌بندی‌ها بازمی‌گردد؛ جایی که یک سرویس و یا یک گروه، بازی‌ای را طراحی می‌کند اما این اقدام را ناخواسته و تحت القای سرویسی دیگر تدارک دیده و به اجرا درمی‌آورد تا منافعش بیشتر به جیب رقیب یا دشمن برود.
روز چهارشنبه هفته گذشته (2 آبان، 23 اکتبر) دو کُرد جدایی‌طلب عضو حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) با حمله به مقر شرکت صنایع هوافضای توشاس در آنکارا، پایتخت ترکیه 5 نفر را کشته و 22 نفر را زخمی کردند. محل حمله، موقعیت زمانی و نوع و سرعت واکنش ترکیه به این اقدام تروریستی و استفاده برخی طرف‌ها از آن، باعث شده تا این واقعه نیازمند بررسی‌های دقیق‌تری باشد.
هرچند پ.ک.ک مسئولیت این حمله را پذیرفته است، اما نمی‌توان با قاطعیت درباره منشأ داده‌هایی که باعث شکل‌گیری این عملیات شدند، صحبت کرد. این مسئله به گونه‌ای پیچیده است که حتی سناریوی قرار داشتن سرویس‌های اطلاعاتی ترکیه پشت سر آن هم پررنگ شده است. ترکیه همزمان با درگیری‌هایی که با پ.ک.ک داشته، به دلیل تمرکز بر این سازمان و سطح تماس بالا با اعضای آن در قالب‌های مختلف، احتمالا نفوذی برای فریب کلیت پ.ک.ک به دست آورده است.
سرویس‌های ترکیه از طریق هدایت عناصر پرورش‌یافته توسط خود به عضویت سازمان و یا راضی کردن برخی از عناصر کُرد به همکاری با خود، بر این گروه نفوذ یافته است. از سوی دیگر، رقبا و دشمنان ترکیه نیز بیکار نبوده و تلاش کرده‌اند دست به همکاری با پ.ک.ک بزنند. باید این نکته را در نظر گرفت که گروه‌های تروریستی و جدایی‌طلب، با قبول پروژه از سمت دولت‌ها و سرویس‌های اطلاعاتی‌شان، به خدمت آنها درآمده و عملیات‌هایی را با هدایت و پشتیبانی آنها انجام می‌دهند. با درنظر گرفتن تمامی این تفاسیر، در ادامه تلاش شده در چند بخش، این حمله مورد ارزیابی قرار گیرد.
سناریوهای مبتنی‌بر حمله ساختگی
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و دولتش از مدت‌ها قبل، به مدیریت امنیتی خاص ترکیه متهم بوده‌اند؛ مدیریتی که در آن می‌توان با عملیات‌های ضد امنیتی در داخل ترکیه، اوضاع این کشور را برای تداوم حکومت تیم فعلی، مساعد ساخت. با توجه به برخی ویژگی‌های حمله روز چهارشنبه، احتمالاتی درباره ساختگی بودن آن وجود دارد. این حمله پیامدهایی داشته که قسمتی از آنها برای اردوغان و منافعش مثبت بوده‌اند و از این رو گمان‌هایی درباره ساختگی بودن حمله به وجود آمده است.
1. تثبیت جایگاه داخلی صنایع نظامی
با حمله پ.ک.ک به صنایع هوافضای ترکیه که بخش مهمی از آن توسط سلجوق بایکتار، داماد اردوغان کنترل و اداره می‌شود، نقش و اهمیت این صنایع در ترکیه برجسته شد، زیرا در حملات تروریستی نقاط قوت دولت‌ها مانند امنیت مردم در کوچه و خیابان و یا صنایع مهم مورد تهاجم قرار می‌گیرند؛ با بروز چالش موقت در این مسائل، اهمیت تلاش‌ها برای تامین امنیت مردم و این صنایع برای جامعه مشخص می‌شود.
2. تبلیغ تولیدات نظامی هواپایه با اثبات کارایی علیه تجزیه‌طلبان
این حمله می‌تواند در اذهان بسیاری اینگونه معنا شود که پ.ک.ک ضربات سنگینی از تولیدات صنایع نظامی ترکیه خورده و به دلیل کارایی تسلیحات این مجموعه، آن را مورد حمله انتقام‌جویانه قرار داده است. این افراد با خود می‌گویند پهپادها و تسلیحات ترکیه به شدت کارا بوده‌اند به گونه‌ای که باعث شده‌اند اردوغان با اتکا بر آنها جمعیت بیش از 20 میلیونی کردها را در سه کشور ترکیه، عراق و سوریه کنترل کند. چنین ذهنیتی یک تبلیغ برای صنایع نظامی ترکیه است.
3. زمینه‌سازی برای قدرتنمایی در شرایط منطقه
غرب آسیا طی یک‌سال گذشته عرصه درگیری محور مقاومت و ائتلاف غربی- صهیونیستی بوده است. در این زد و خوردها ایران اهدافی در چند کشور و سرزمین را موشک‌باران کرده است؛ ازجمله تروریست‌ها در شرق سوریه و پاکستان و همچنین دوبار حمله به سرزمین‌های اشغالی.
صهیونیست‌ها نیز حملاتی دوربرد به اهدافی در یمن داشته‌اند؛ علاوه بر بمباران‌های سنگین محیط پیرامونی خود در لبنان و سوریه. در این میان ترکیه نیز خواسته فضا و بهانه‌ای برای بمباران گسترده و مشابه بیابد تا به زعم خود از قافله عقب نیفتاده و قدرت آتش منطقه‌ای خود را به رخ همه بکشد. بمباران سنگین مواضع جدایی‌طلبان کرد در عراق و سوریه این مسئله را نشان می‌دهد.
دخالت خارجی
بازیگران متعددی در نظام بین‌الملل مخالفت تحرکات ترکیه‌اند. این تحرکات و استفاده از گسل‌ها، منافعی برای اردوغان داشته‌اند اما بدون زیان نیز نیستند. در ادامه تلاش شده به برخی از این احتمالات پرداخته شود.
1. هند
ارتباطات خطرناک پاکستان با ترکیه و آذربایجان التهاباتی را از قفقاز تا شمال شبه‌قاره هند آفریده است. هند نگران است پاکستان به کمک ترکیه که سوابقی طولانی در پرورش تروریسم سلفی و تکفیری دارد، بتواند با اتکا به این عناصر در کشمیر اشغالی برایش دردسر ایجاد کند. دهلی‌نو پیش از این موفق شده تا در قضایای بازگشت طالبان به قدرت، یک خطر بزرگ را از خود منحرف و بر پاکستان متمرکز کند؛ به نظر می‌رسد هندی‌ها که در مبارزه با پاکستان جدیت دارند، به سراغ ترکیه نیز رفته باشند تا یک فرصت دیگر را نیز از اسلام‌آباد بگیرند.
هند در ضدیت با پاکستان نمونه‌های موفق و جالبی را از همکاری با طرف‌های مختلف ثبت کرده است. یک نمونه عالی، ارتباط هند با طالبان و به‌ویژه شاخه پاکستانی آن برای اقدامات مسلحانه ضد پاکستان است. با روی کارآمدن طالبان در افغانستان، پیش‌بینی می‌شد به دلیل ارتباطات این گروه با پاکستان و رشد دیدگاه‌های جهادی، جهادگرایان متوجه کشمیر اشغالی در هند شوند، اما وضعیت به سرعت متفاوت شد. پس از مدتی این دهلی‌نو بود که موفق شد با نفوذ در شبکه طالبان، بخش پاکستانی آن را بر ضد اسلام‌آباد تقویت کند. آصف علی خان دُرانی، نماینده ویژه پاکستان در امور افغانستان، اسفندماه سال گذشته طی سخنانی در نشست بررسی اوضاع افغانستان که توسط مؤسسه مطالعات صلح پاکستان در اسلام‌آباد برگزار شد، اعلام کرد کشورش شواهدی دارد که نشان می‌دهد نیروهای طالبان پاکستانی در افغانستان از طریق عناصر نیابتی هند پول دریافت می‌کنند.
فعالیت ماهرانه هندی‌ها که سرمایه‌گذاری بلندمدت پاکستان بر روی طالبان را بر باد داده و آن را به معضلی برای اسلام‌آباد تبدیل کرد، می‌تواند در مناطق دیگر نیز تکرار شود. احتمال دارد هند برای منصرف کردن ترکیه از همکاری با پاکستان که می‌تواند به اعزام تروریست‌های تکفیری مورد حمایت آنکارا به کشمیر منتهی شود و یا حتی مستقیما جامعه مسلمانان هند را هدف گیرد، حمایت جدی از گروه‌های تجزیه‌طلب کرد را شدت بخشیده باشد. ترکیه در سال‌های اخیر ارتباطات تسلیحاتی زیادی با پاکستان داشته است. فروش ناوچه به پاکستان، ایفای نقش در قرارداد خرید جنگنده‌های مونتاژ پاکستان توسط آذربایجان و همکاری‌های پهپادی از این جمله‌اند. دهلی‌نو بیش از همه نگران تقویت پهپادی پاکستان است که در قضیه کشمیر می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود. این سناریو با توجه به اختلافات سنگین هند با ترکیه که در وتوی عضویت این کشور در بریکس مشاهده شد، قوی ارزیابی می‌گردد.
2. ارمنستان
ارمنی‌ها ارتباطاتی تاریخی با کردها دارند. تعدادی از جامعه کردی مستقر در سرزمین‌های ارمنی، در جنگ 2020 قره‌باغ دوشادوش نظامیان این کشور جنگیدند. از دوران شوروی، کادرهای ارمنی در دستگاه‌های امنیتی، نظامی و دیپلماتیک با امور غرب آسیا و به ویژه مناطق کردنشین ارتباط داشتند. هرچند ارمنستان خواهان ارتباط با ترکیه است و مواضع پاشینیان این مسئله را نشان می‌دهد اما یکی از سناریوها فعالیت برخی از نیروهای ارمنی واگرا با پاشینیان علیه ترکیه است تا این کشور همکاری‌هایش با آذربایجان که امان ایروان را بریده است را اندکی کاهش دهد. این سناریو ضعیف است.
3. روسیه
ترکیه در همکاری با آمریکا، به موج جدید تحریم‌ها علیه روسیه پیوسته است. بر این اساس ترکیه دیگر اجازه صادرات قطعات الکترونیکی ساخت آمریکا و غرب را به روسیه نخواهد داد. از سوی دیگر، خبرها از آماده شدن تروریست‌های متحد ترکیه در شمال سوریه برای حمله به حلب و دیگر مناطق تحت کنترل دولت مرکزی این کشور حکایت دارد. یکی از سناریوها، هشدار روسیه به ترکیه است. همچنین باید در نظر داشت، مسکو شاید آنکارا را در قضیه حمله تروریست‌ها به یک سالن تئاتر در مسکو که عوامل آن از ترکیه آمده بودند، مقصر می‌داند و به بهانه تحریم‌های جدید و تحرکات در سوریه، حساب خود را با آنکارا صاف کرده است.
4. رژیم‌صهیونیستی
رژیم‌صهیونیستی به لحاظ وجهه با دو بحران در منطقه روبه‌روست که انعکاس جهانی داشته‌اند؛ نخست کشتار و تخریب و دوم حملات فراگیر در منطقه. صهیونیست‌ها در مدت اخیر به طور شدید مناطق فلسطینی‌نشین 1967، لبنان، سوریه و یمن را بمباران کرده‌اند. تحریک ترکیه که منجر به بمباران مناطق کردنشین ترکیه و سوریه شد، اندکی از این فشارها کاست زیرا سرکوب شدید جامعه کردی توسط آنکارا را به رخ کشید. بر همین اساس بود که یسرائیل کاتز، وزیر خارجه رژیم از سازمان ملل پرسید به چه دلیل تنها بر تل‌آویو تمرکز کرده و از اقدامات آنکارا چیزی نمی‌گوید.
پیشران حرکت در سمت کردی
حرکت پ.ک.ک می‌تواند ریشه در فعالیت‌های سرویس اطلاعاتی ترکیه و یا کشورهای دیگر داشته باشد اما قطعا بدون منشأ داخلی در این گروه نبوده است. باید در نظر داشت حتی اگر پشت این دسیسه سرویس اطلاعاتی ترکیه قرار داشته باشد، این کار را از طریق غیرمستقیم و با القائات انجام داده است. در این بخش به تعدادی از این پیشران‌ها اشاره شده است.
تلاش برای ادغام تحت سلطه
اخیرا «دولت باغچه‌لی»، رهبر حزب حرکت ملی(MHP) که در ائتلاف با اردوغان قرار دارد، خواستار فراخواندن عبدالله اوجالان، رهبر دربند PKK به مجلس ترکیه شده تا وی در آنجا انحلال پ.ک.ک را اعلام کند. او این اقدام را مبنایی برای صلح و حرکت بر مبنای روند سیاسی توصیف کرده است. هرچند پ.ک.ک اعلام کرده این مواضع نقشی در حمله روز چهارشنبه نداشته اما این مسئله تنها یک ادعاست. طرح باغچه‌لی به معنای بی‌هویت شدن این گروه و نابودی آن است.
استفاده از فضای مبارزه آزادیخواهانه فلسطین
کردها احتمالا به این نتیجه رسیده‌اند که در زمان کنونی که فلسطینی‌ها با رژیم درگیر آزادسازی سرزمین‌هایشانند، آنها نیز برای مشروع‌تر شدن اقداماتشان از نگاه مردم منطقه، به مبارزاتشان شدت بخشند تا در افکار عمومی، آنها نیز با فلسطینی‌ها یکسان انگاشته شوند. بر همین اساس پ.ک.ک برای فعال کردن مبارزات به یک جرقه نیاز دارد که حمله روز چهارشنبه می‌توانست آن را بیافریند؛ یک حمله برنامه‌ریزی شده موفق علیه صنایع هوافضای ترکیه و سپس پاسخ نیروی هوایی ترکیه و کشتار عناصر کرد که چرخه‌ای از خشونت و زدوخورد را ایجاد می‌کرد.
جمع‌بندی
آنچه آشکار است پ.ک.ک اقدام تروریستی هفته گذشته را اجرا کرده اما تشخیص ابعاد ماجرا در فقدان داده‌های اطلاعاتی دشوار است. به نظر می‌رسد بر اساس آنچه در رسانه‌ها قابل دریافت است، بیشتر از همه ترکیه و یا هند متهم رخداد اخیر باشند. اردوغان بیشترین منافع را کسب کرده است؛ بدون آنکه واقعا زیانی دیده باشد. با این وجود به‌راحتی نیز نمی‌توان درباره برنامه‌ریزی آنکارا برای حمله ساختگی صحبت کرد. بخشی از منافع اردوغان از این قضیه می‌تواند به استحکام داخلی ترکیه و یا چیرگی آنکارا بر روندها پس از رخداد مرتبط باشد. آنچه در این میان می‌تواند بر ارزیابی‌ها تأثیر بگذارد، میزان احساس خطر پ.ک.ک است. بیان مصالحه از سوی دولت باغچه‌لی که یک ملی‌گرای رادیکال است، حاوی معانی خاصی است که می‌تواند ناشی از اتمام یک پروژه توسط دستگاه‌های اطلاعاتی ترکیه باشد که در آن پ.ک.ک توسط رهبران قبلی خود دچار فرسایش هویتی می‌شود. اگر اوجالان و نزدیکانش به این طرح روی خوش نشان دهند، وضعیت برای پ.ک.ک دشوار می‌شود. محمت اوجالان، برادر عبدالله اوجالان در واکنش به پیشنهاد دولت باغچه‌لی گفته است: «امیدوارم برای همه اتفاقات خوبی رخ دهد. هیچ‌کس نباید دیگری را فریب دهد. اگر صلح به شکل دموکراتیک و زیبا برقرار شود، ما هم خوشحال می‌شویم. اما مشخص نیست که چه خواهد شد.» این اظهار نظر که کفه موافقت آن سنگین بوده و کفه مخالفتش در تردید پیچیده شده، شاید بتواند هراس پ.ک.ک را توضیح دهد.
