پانیذ رحیمی، خبرنگار گروه اقتصاد: در هفته‌های گذشته حادثه تلخ و غم‌انگیز معدن زغال‌سنگ طبس، بار دیگر موضوع توجه به ایمنی معادن را در صدر اخبار کشور قرار داد. به نظر می‌رسد درمجموع کشورمان توجه چندانی به انرژی اولیه‌ای به نام زغال‌سنگ نداشته، برای مثال درحالی سهم زغال‌سنگ از تولید برق در جهان تا سال گذشته حدود 35 درصد بوده که این مقدار در ایران صفر است. درمجموع داده‌های بین‌المللی نشان می‌دهد برخلاف ایران، در سطح جهان زغال‌سنگ از مهم‌ترین منابع انرژی جهان به‌شمار می‌رود و نقش کلیدی در صنایع سنگین مانند فولاد و تولید برق دارد. ایران به‌عنوان کشوری با منابع عظیم انرژی، در زمینه تولید زغال‌سنگ نیز پتانسیل‌های قابل‌توجهی دارد. بااین‌حال در سال‌های اخیر، تجارت زغال‌سنگ ایران، اعم از صادرات و واردات، با چالش‌های مختلفی روبه‌رو بوده است. مسعود فتوت، عضو نظام‌مهندسی معدن معتقد است تا قبل از سال ۹۷ قیمت زغال‌سنگ اصول، مبنا و قاعده خاصی نداشت. به بیان بهتر قیمت زغال‌سنگ را فقط مصرف‌کننده عمده بدون درنظر گرفتن هزینه‌های بخش تولید تعیین می‌کرد. این عدد واقعی و حقیقی نبود. امروزه در سال ۱۴۰۳ به ازای هر کارگر در روز در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ، ۵ تن زغال در روز تولید شود، معدن اقتصادی است، ولی در معادن مکانیزه با تکنولوژی مطلوب هر کارگر تقریباً ۲۰۰ تن در روز تولید دارد. او تأکید می‌کند که توقع می‌رفت انجمن زغال‌سنگ فراتر از تعیین قیمت زغال‌سنگ اقدام کند، باید عملکرد انجمن مورد پایش قرار بگیرد؛ اما داده‌های تجارت ایران نیز قابل‌تأمل است. ایران سالانه نزدیک به 2 میلیون تن زغال‌سنگ به ارزش 650 تا 800 میلیون دلار تجارت دارد که حول‌وحوش 90 درصد از آن مربوط به واردات کشور است.
رکوردشکنی واردات زغال‌سنگ
بررسی آمارهای گمرک از وزن صادرات و واردات زغال‌سنگ از سال 1389 تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد بیشترین میزان صادرات زغال‌سنگ کشورمان مربوط به سال ۱۴۰۱ با وزنی بالغ‌بر ۷۳۸ هزار تن بوده است. همچنین کمترین میزان صادرات کشور مربوط به سال‌های ۸۹، ۹۶ و ۱۴۰۰ با تعدادی در حوالی ۱۰ هزار تن بوده است. آخرین آمارها که مربوط به سال ۱۴۰۲ است نیز نشان می‌دهد میزان واردات کشور بالغ‌بر یک‌میلیون و ۶۲۰ هزار تن بوده که بیشترین عدد دو دهه اخیر بوده است. صادرات کشور نیز به کمتر از نصف سال قبل رسیده و ۲۵۰ هزار تن اعلام‌شده است. اعداد و ارقام حاکی از آن است که میزان واردات زغال‌سنگ از سال ۹۸ تا به امروز رشد قابل‌توجه و رو به افزایشی داشته است. به‌این‌ترتیب این عدد از ۹۶۸ هزار تن در سال ۹۸ به بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ هزار تن در سال ۱۴۰۰ و درنهایت به یک‌میلیارد و ۶۰۰ هزار تن در سال گذشته رسیده است.
افت صادرات زغال‌سنگ
از سوی دیگر نیز آمارهای مربوط به ارزش صادرات و واردات زغال‌سنگ ایران نشان می‌دهد به‌رغم آنکه میزان واردات در سال ۱۴۰۲ رکورد شکسته است، اما در مقایسه با سال قبل مبلغ کمتری برای آن پرداخت‌شده است. مبلغی که ایران صرف واردات زغال‌سنگ به کشور کرده در سال ۱۴۰۱ به اوج خود رسیده و عدد ۸۰۸ میلیون دلار را ثبت کرده است. کمترین عدد آن نیز مربوط به سال ۹۵ و ۵۲ میلیون دلار واردات می‌شود. همچنین در بخش صادرات در سال ۱۴۰۱ با ۶۷ هزار تن صادرات بیشترین عدد در بیش از دو دهه گذشته را به ثبت رساندیم. در سال ۸۹ نیز کمترین میزان صادرات با عدد ۵ هزار دلار اعلام شده است. در سال ۱۴۰۲ کشور ۶۳۰ میلیون دلار صرف واردات کرده و ۲۶ هزار دلار نیز از صادرات کسب کرده است.
وضعیت تولید زغال‌سنگ در ایران
دو نوع عمده زغال‌سنگ در ایران استخراج می‌شود؛ زغال‌سنگ حرارتی که در تولید برق و انرژی به کار می‌رود. زغال‌سنگ کک‌شو که در صنعت فولاد برای فرایند ذوب آهن کاربرد دارد. ایران به دلیل استفاده گسترده از زغال‌سنگ در صنایع فولاد و ذوب‌آهن، نیازمند تولید داخلی این ماده است. به‌ویژه زغال‌سنگ کک‌شو که در فرآیند تولید فولاد کاربرد دارد، بخش مهمی از نیازهای صنایع سنگین کشور را تأمین می‌کند اما چالش‌های زیرساختی و کیفیت پایین برخی از انواع زغال‌سنگ تولیدی باعث شده ایران همچنان به واردات وابسته باشد. او همچنین می‌گوید تولید ما در اغلب معادن به‌جز در موارد محدود و انگشت شمار سنتی است؛ به همین جهت کارگربر است. براساس گزارش‌ها در حال حاضر سالیانه میزان تولید زغال‌سنگ در داخل ایران حدود 5 میلیون تن است و مقدار مصرف نیز حدود 6.5 میلیون تن برآورد شده است. لذا کسری زغال‌سنگ مصرفی ذوب آهن که اصلی‌ترین مصرف کننده زغال‌سنگ در کشور است از طریق واردات تامین می‌شود. از کل ذخایر قطعی زغال‌سنگ ایران ۴۰۰ میلیون تن آن مربوط به زغال‌سنگ حرارتی است. البته قسمت اعظم تولید در کشور نیز مربوط به زغال‌سنگ کک‌شو است. به لحاظ نوع مصرف نیز در ایران بخش اعظم مصرف زغال‌سنگ از نوع کک‌شو بوده که در صنایع فولاد‌سازی و در روش کوره بلند مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در دنیا ۸۰ درصد مصرف زغال‌سنگ از نوع حرارتی است.
چالش‌های تجارت زغال‌سنگ ایران
اگرچه ایران تولیدکننده زغال‌سنگ است، اما به‌دلیل نیاز به زغال‌سنگ با کیفیت بالا، به‌ویژه در صنعت فولاد، بخشی از زغال‌سنگ مصرفی خود را از خارج وارد می‌کند. زغال‌سنگ وارداتی عمدتاً از نوع کک‌شو است که دارای کیفیت بالاتری نسبت به زغال‌سنگ داخلی است. روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ جهان، تأمین‌کننده اصلی زغال‌سنگ وارداتی به ایران است. کیفیت بالای زغال‌سنگ کک‌شو روسی و نزدیکی جغرافیایی این کشور به ایران، موجب شده تا روسیه سهم قابل توجهی از بازار ایران را در اختیار بگیرد. قزاقستان نیز به عنوان یکی از کشورهای دارای منابع غنی زغال سنگ، در صادرات این محصول به ایران نقش مهمی دارد. روابط تجاری نزدیک میان دو کشور و وجود مسیرهای حمل‌ونقل کارآمد، از دلایل اصلی واردات زغال‌سنگ از قزاقستان است. درکنار کشورهای همسایه، آفریقای جنوبی نیز یکی از صادرکنندگان زغال‌سنگ به ایران محسوب می‌شود. این کشور با دارا بودن زغال‌سنگ با کیفیت بالا و رقابت‌پذیری قیمت، توانسته جایگاه خود را در بازار ایران حفظ کند.
با وجود مشکلات و چالش‌های داخلی، ایران همچنان در زمینه صادرات زغال‌سنگ فعال است. صادرات این محصول به دلیل تقاضای کشورهای همسایه و نیز کیفیت مناسب برخی از انواع زغال‌سنگ داخلی، توانسته سهمی از بازارهای منطقه‌ای را به خود اختصاص دهد. ترکیه یکی از مشتریان اصلی زغال‌سنگ ایران است. نزدیکی جغرافیایی و نیاز این کشور به مواد خام معدنی برای صنایع فولاد، زغال‌سنگ ایران را به یک کالای استراتژیک برای ترکیه تبدیل کرده است. عراق و افغانستان، این دو کشور همسایه ایران، از مشتریان مهم زغال‌سنگ صادراتی ایران به‌شمار می‌روند. تقاضای بالا برای این محصول به دلیل نیاز صنایع ساختمانی و انرژی در این کشورها، موجب شده ایران بتواند زغال‌سنگ خود را به این بازارها صادر کند. نزدیکی جغرافیایی و هزینه‌های پایین حمل‌ونقل، باعث شده پاکستان نیز یکی از مقاصد صادرات زغال‌سنگ ایران باشد. نیاز پاکستان به زغال‌سنگ برای تولید برق و صنایع فولاد، بازار خوبی برای زغال‌سنگ ایران فراهم کرده است.
صادرات زغال‌سنگ ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که مانع از گسترش بیشتر این بخش شده است. تحریم‌های اعمال شده بر اقتصاد ایران، تأثیر زیادی بر تجارت بین‌المللی زغال‌سنگ گذاشته است. مشکلات بانکی و حمل‌ونقل بین‌المللی باعث شده تا ایران نتواند به راحتی با مشتریان خارجی خود تعامل کند. همچنین، محدودیت‌های تحریمی باعث شده برخی کشورها از خرید زغال‌سنگ ایران خودداری کنند. تغییرات قیمت زغال‌سنگ در بازارهای جهانی نیز به‌شدت بر صادرات و واردات این محصول در ایران تأثیر می‌گذارد. کاهش قیمت جهانی زغال سنگ، انگیزه برای صادرات را کاهش داده و واردات را به‌صرفه‌تر می‌کند. در مقابل، افزایش قیمت‌ها می‌تواند به صادرات کمک کند، اما نیاز داخلی به زغال‌سنگ ممکن است این افزایش را جبران نکند. یکی دیگر از چالش‌های صادرات زغال سنگ، مشکلات حمل‌ونقل و زیرساخت‌های ناکافی است. نبود خطوط ریلی مناسب و بنادر مجهز برای صادرات مواد معدنی باعث شده هزینه‌های صادرات افزایش یابد و صادرات این محصول با دشواری‌هایی روبه‌رو شود.
فرصت‌های توسعه صادرات
با وجود چالش‌های موجود فرصت‌هایی نیز برای توسعه صادرات زغال‌سنگ و کاهش وابستگی به واردات وجود دارد. افزایش سرمایه‌گذاری در معادن زغال‌سنگ و به‌کارگیری فناوری‌های جدید می‌تواند به بهبود کیفیت زغال‌سنگ تولیدی و افزایش تولید کمک کند. این امر می‌تواند وابستگی به واردات را کاهش داده و حتی زمینه را برای صادرات بیشتر فراهم کند. ایران می‌تواند با توسعه روابط تجاری خود با کشورهای آسیایی و اروپایی، بازارهای جدیدی برای صادرات زغال‌سنگ پیدا کند. کشورهای آسیای مرکزی و حتی اروپا می‌توانند مقاصد جدیدی برای این محصول باشند. بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌ویژه خطوط ریلی و بنادر می‌تواند هزینه‌های صادرات را کاهش داده و ایران را در رقابت با سایر تولیدکنندگان زغال‌سنگ قرار دهد. زغال‌سنگ به‌عنوان یکی از منابع مهم انرژی و مواد اولیه صنایع سنگین در ایران و جهان نقش حیاتی در اقتصاد ایران دارد. با وجود منابع غنی زغال‌سنگ در داخل کشور ایران همچنان به واردات این ماده برای تامین نیازهای داخلی به‌ویژه در صنایع فولاد وابسته است. از طرف دیگر فرصت‌هایی برای توسعه صادرات این محصول به بازارهای منطقه‌ای وجود دارد. چالش‌هایی مانند تحریم‌ها، مشکلات زیرساختی و نوسانات قیمت جهانی ممکن است بر این بخش تاثیر منفی بگذارند، اما با برنامه‌ریزی مناسب و سرمایه‌گذاری در معادن و زیرساخت‌ها ایران می‌تواند نقش مهم‌تری در بازار جهانی زغال‌سنگ ایفا کند.
قیمت‌گذاری زغال‌سنگ تا قبل از سال 97 بی‌قاعده بود
مسعود فتوت، عضو نظام مهندسی معدن در گفت‌وگو با «فرهیختگان» اظهار داشت: «تا قبل از سال ۹۷ قیمت زغال‌سنگ اصول، مبنا و قاعده خاصی نداشت. به بیان بهتر قیمت زغال‌سنگ را فقط مصرف‌کننده عمده بدون در نظر گرفتن هزینه‌های بخش تولید تعیین می‌کرد. این عدد واقعی و حقیقی نبود. مصرف‌کننده عمده هر عددی را با توجه به صلاح و مصلحت خود تعیین می‌کرد که به عدد معقول منطقه نمی‌رسید. ما در همان بازه زمانی هم حوادث منجر به فوت داشتیم که متاسفانه نزدیک به ۵۶ تا ۵۷ نفر را به دلیل مسائل ایمنی و بازپرداخت‌های طولانی‌مدت از دست دادیم. با همکاری انجمنی که به‌عنوان سندیکای معدن‌داران زغال فعالیت می‌کند با وساطت وزارت صمت نقش پررنگی را ایفا کرد تا این قاعده و مبنا برای ارزش‌گذاری واقعی زغال‌سنگ تغییر پیدا کند. هرچند باز هم این مبنا و ارزش دچار نقصان بود. در آن زمان بنا بود 26.5 درصد از قیمت شمش فولاد خوزستان مبنای قیمت‌گذاری زغال‌سنگ بشود.»
تضعیف تولید زغال‌سنگ در کشور
فتوت افزود: «در ایران تلاش شد قیمت‌گذاری زغال‌سنگ از یک رابطه خاص و مشخص تبعیت کند. امسال هم در ابتدای سال قیمت زغال‌سنگ از 26.5درصد از شمش فولاد خوزستان به ۳۰ درصد رسید. باز هم این قیمت با هزینه‌های معدنکاری زغال‌سنگ و ماهیت کار آن که در عمق زمین انجام می‌شود تناقض دارد. از سوی دیگر باید این مهم را در نظر گرفت که نرخ رشد تولیدکننده در بخش معدن براساس آمار مرکز آمار ایران در دهه ۹۰ به ۱۰۲ درصد رسیده است. از سوی دیگر نیز هزینه‌های تولید به مراتب افزایش یافته است. مشکل دیگری که در حوزه فولاد با آن مواجه هستیم این است که در استفاده از محصولات زغال‌سنگ تنوع نداریم. به علاوه اینکه ظرفیت استخراجی ما نسبت به کشورهای تولیدکننده در این حوزه به مراتب عددهای پایینی است. در سال ۲۰۲۳ در کنار ما کشور ترکیه ۶۶ میلیون تن زغال‌سنگ تولید کرده است، اما ما در ایران با مجموع معادن زغال حدود پنج میلیون تن استخراج کردیم.»
تولید زغال در اغلب معادن سنتی است
عضو نظام مهندسی معدن درباره شیوه تولید زغال‌سنگ در کشور اظهار داشت: «عوامل بسیار متعددی بر تفاوت چشمگیر میان قیمت وارداتی با قیمت داخلی زغال‌سنگ دخیل است. ظرفیت استخراجی معادن زغال‌سنگ ایران بسیار پایین است. از سوی دیگر نیز تولید ما در اغلب معادن به جز در موارد محدود و انگشت‌شمار سنتی است؛ به همین جهت کارگربر است. نرخ رشد تولیدکننده یا PPI در انتهای دهه ۹۰، یعنی در سال ۱۴۰۰ از مرز ۱۰۰ درصد عبور کرده است. همه این موارد هزینه تمام‌شده را طی فرایند تولید افزایش می‌دهد. چین نزدیک به ۶۰۰ میلیون تن زغال‌سنگ و هندوستان ۴۰۰ میلیون تن در سال تولید می‌کنند. اگر نرخ تولید بالا باشد و هزینه تولید با بهینه‌سازی، استفاده از تکنولوژی روز دنیا و افزایش بهره‌وری کاهش پیدا کند قیمت زغال‌سنگ داخلی ما هم کاهش پیدا خواهد کرد.»
تفاوت شدید میزان تولید زغال‌سنگ ایران و جهان
فتوت تکمیل کرد: «امروزه در سال ۱۴۰۳ به ازای هر کارگر در روز در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ، ۵ تن زغال در روز تولید شود، معدن اقتصادی است. وقتی در معادن مکانیزه با تکنولوژی مطلوب هر کارگر تقریبا ۲۰۰ تن در روز تولید دارد، این عدد قابل مقایسه با فعالیت سنتی نیست. زغال‌سنگ یک ماده بیوشیمیایی کانسار رسوبی است که از بقایای موجودات گیاهی تشکیل شده است. از آنجایی که در طبیعت و در زمان تشکیل، شرایط زمین‌شناسی تاثیرگذار بوده، کیفیت ماده معدنی یا همان زغال‌سنگ متفاوت است که بر همین اساس قیمت‌گذاری صورت می‌گیرد. در زغال‌سنگ طبس میزان گوگرد بالاست. از سوی دیگر در کرمان سولفور بالاست.»
وی در پایان یادآور شد: «زمانی که قیمت تولیدکننده در افغانستان بسیار پایین‌تر از ایران است مشتری تمایلی به ورود به حوزه صادرات زغال‌سنگ ایران ندارد. به همین خاطر عملا رقابت زغال ایران در باز جهانی با مشکل مواجه می‌شود. در حادثه معدن زغال‌سنگ طبس، انجمن یک فرار رو به جلو داشت و دیگران را مقصر اعلام می‌کرد. سعی بر آن بود که یک حادثه تلقی شود. هرچند که ما هنوز هم منتظر ارائه گزارش مراجع قضائی هستیم. اما انجمن زغال‌سنگ ایران نتوانست آن‌طور که باید و شاید در عملکرد خود موفق باشد. توقع می‌رفت انجمن زغال‌سنگ فراتر از تعیین قیمت زغال‌سنگ اقدام کند. باید عملکرد انجمن مورد پایش قرار بگیرد.»
