ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: سال 2023 نمایندگان آفریقای جنوبی در بریکس ایده رتبه‌بندی دانشگاهی در دل این گروه را مطرح کردند که مورد حمایت اعضا قرار گرفت. رتبه‌بندی دانشگاه‌ها ازجمله مسائل آموزش عالی است که کم و کیفش حرف و حدیث‌های مختلفی را به‌ویژه در سال‌های اخیر در پی داشته است. چه درخصوص نحوه جمع‌آوری و پردازش داده‌ها و چه نتایج و تأثیرات آن نگاه‌های متفاوتی وجود دارد که در شکل‌گیری یک رتبه‌بندی جدید هم مؤثر بوده است. سال گذشته بود که وزرای حوزه آموزش کشورهای عضو بریکس گفتند رتبه‌بندی‌های کنونی هزینه‌های غیرقابل دفاعی بر کشورهای در حال توسعه تحمیل می‌کنند. آنها در بیانیه‌ای مشترک، نظام‌های رتبه‌بندی پذیرفته‌شده را به انحراف به‌سمت ارزش‌گذاری اولویت‌ها و زمینه‌های دانشگاه‌های «شمال جهان» متهم کردند و سال گذشته متعهد شدند رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها را بازنگری کنند. حالا رتبه‌بندی بریکس نسخه اول خود را امسال و چند روز قبل منتشر کرد؛ رتبه‌بندی‌ای که توسط روس‌ها انجام و ارائه شده است.
رتبه‌بندی اول بریکس چگونه انجام شد؟
نگاه حاکم بر این رتبه‌بندی، همان رویکرد رتبه‌بندی دانشگاه مسکو محسوب می‌شود که از سال 2017 در حرکتی متفاوت تلاش می‌کند سه مأموریت کلیدی دانشگاه یعنی آموزش، علم و تعامل با جامعه را مورد ارزیابی و بررسی قرار دهد. در این رتبه‌بندی نظرسنجی‌ها جایی ندارند و صرفاً داده‌های عینی و قابل تأیید مبنای محاسبه قرار می‌گیرند. البته در نسخه بریکسی این رتبه‌بندی تلاش شده تا ضمن توجه به تعاملات بین دانشگاهی کشورهای عضو، ویژگی‌های ملی و بومی هم درنظر گرفته شوند. بر همین اساس برخی معیارها و وزن آنها دستخوش تغییراتی شدند؛ مثل افزایش تأثیر مدال‌های بین‌المللی دانشجویان یا سهم دانشجویان بین‌المللی و برخی دیگر مثل انتشارات مشترک با کشورهای عضو در زمینه ماموریت پژوهشی یا تعداد مقالات منتشرشده با همکاری دانشگاه‌های کشورهای عضو در طول چهار سال گذشته به آن نسخه روسی اضافه شدند.
تدوین‌کنندگان اولین نسخه (آزمایشی) رتبه‌بندی دانشگاه‌های بریکس داده‌های 600 مؤسسه آموزشی از 10 کشور برزیل، چین، مصر، اتیوپی، هند، ایران، هند، امارات، آفریقای جنوبی، روسیه و عربستان سعودی است. البته آنگونه که در متدولوژی این رتبه‌بندی آمده، اصل فهرست شامل 825 دانشگاه بوده که انتخاب‌شان بر اساس میزان انتشارات علمی دانشگاه در سال‌های ۲۰۱۸ الی ۲۰۲۱ صورت گرفته است. مؤسسات فاقد برنامه کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری نیز در این نسخه حذف شدند. سایت داشگاه‌های و نهادهای ملی و منابع مستقل بین‌المللی ازجمله پلتفرم‌های برگزاری دوره‌های آنلاین، ویکی‌پدیا، موتورهای جست‌وجو و حتی شبکه‌های اجتماعی مثل یوتیوب و تلگرام به همراه وبسایت‌های مسابقات بین‌المللی دانشجویی و جوایز علمی منابع مختلفی مورد استفاده در این رتبه‌بندی‌اند. به‌طور کلی این رتبه‌بندی 45 درصد وزن را برای شاخص‌های حوزه آموزش با 4 محور کلی، 25 درصد برای شاخص‌های حوزه علم و پژوهش با 5 محور و 30 درصد را برای 8 شاخص مرتبط با حوزه جامعه و دانشگاه در نظر گرفته است تا درمجموع عملکرد دانشگاه‌ها را در 17 محور مورد بررسی قرار دهد.
نسخه نخست؛ کدام کشورها؟ چند دانشگاه؟
در جدول رتبه‌بندی، چین با 207 دانشگاه بیشترین تعداد دانشگاه را دارد. روسیه با 161 دانشگاه در جایگاه دوم قرار گرفته و هند با 93 مؤسسه آموزشی در رتبه سوم ایستاده است. برزیل با 55 دانشگاه و ایران با 27 دانشگاه 5 کشوری‌اند که بیشترین تعداد دانشگاه را در این رتبه‌بندی دارند و سایر کشورها عضو هم کمتر از 20 دانشگاه در این فهرست دارند.
بهترین دانشگاه‌های هر کشور کدامند؟
دانشگاه پکن، دانشگاه لومونوسوف مسکو و دانشگاه چینهوا سه دانشگاه نخست این رتبه‌بندی‌اند؛ بنابراین دانشگاه پکن (رتبه 1) بهترین دانشگاه چینی و دانشگاه لومونوسوف (رتبه 2) بهترین دانشگاه روسیه شناخته می‌شوند. دانشگاه کیپ‌تاون در آفریقای‌جنوبی در رتبه هجدهم، به‌عنوان بهترین دانشگاه آفریقای‌جنوبی شناخته می‌شود. مؤسسه علوم هند در بنگلور بالاترین رتبه (بیست‌و‌پنجم) را در میان دانشگاه‌های هندی کسب کرده است. رتبه ۲۸ مربوط به دانشگاه ملک سعود است که به‌عنوان پیشروترین دانشگاه عربستان سعودی شناخته می‌شود. دانشگاه سائوپائولو که در رتبه ۳۹ قرار دارد، در بین موسسات برزیلی به‌عنوان بهترین دانشگاه شده است. دانشگاه آمریکایی قاهره (رتبه ۶۳) و دانشگاه امارات متحده عربی (رتبه ۶۴) به ترتیب به‌عنوان بهترین دانشگاه‌های مصر و امارات‌متحده‌عربی شناخته می‌شوند. دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه ۹۰ نسبت به دانشگاه‌های ایرانی این فهرست برتری یافته است. بهترین مؤسسه آموزش عالی اتیوپی، دانشگاه آدیس آبابا، در گروه رتبه‌بندی ۳۵۱-۴۰۰ از فهرست نهایی دانشگاه‌های BRICS قرار گرفته است.
نقاط قوت بریکسی‌ها از نگاه یک رتبه‌بندی
تحلیل داده‌های این رتبه‌بندی نقاط هر یک از کشورها مشخص کرده است. روس‌ها در حوزه دانشجویی و تعداد موفقیت و مدال‌هایشان نسبت به کشورهای دیگر برتر دارند به گونه‌ای که امتیاز به دست آمده دانشگاه‌های روسیه 22 درصد از میانگین کشورهای دیگر بیشتر است. البته آنها در حوزه تعداد دانشجوی خارجی هم دست برتر را دارند و طبق ارزیابی این رتبه‌بندی سهم دانشجویان بین‌المللی حدود 12 درصد مطرح شده در‌حالی‌که در سایر کشورهای عضو بریکس این عدد نهایتاً به 7 می‌رسد. چینی‌ها هم دست برتر پژوهش را دارند. از حیث شاخص علم و فعالیت‌های پژوهشی بیش از 50 درصد 100 دانشگاه نخست رتبه‌بندی چینی‌اند. از حیث بودجه‌ای نیز اوضاع دانشگاه‌های چینی 44 درصد بهتر سایر دانشگاه‌های حاضر ارزیابی شده است. نرخ استناد به مقاله چینی‌ها هم از همه کشورهای عضو بریکس جلوتر است. هند، پس از چین و روسیه، سومین کشور دارای بیشترین دانشگاه در این رتبه‌بندی است و شاخص پژوهشی با حضور 13 دانشگاه میان 100 دانشگاه برتر آن بالاترین امتیاز را کسب کرده است. هندی در نسبت درآمد پژوهشی به ازای تعداد اعضای هیئت‌علمی به‌جز چین از دیگر کشورها پیشی گرفته است. برزیلی‌ها اما در شاخص ماموریت سوم یعنی دانشگاه و جامعه نتایج بهتری را کسب کردند. اوضاع دانشگاه‌های برزیل در تعداد کاربران وبسایت‌ها با 576 هزار کاربر یکتا از همه بهتر است، بعد از آنها هم دانشگاه‌های عربستان با 487 هزار بازدیدکننده قرار دارد. تعداد بازدید صفحات ویکی‌پدیای دانشگاه‌های برزیل هم به‌طور قابل‌توجهی از تمامی کشورهای بریکسی جز چین بالاتر است. پیشرفت عمده ایران وابسته جایگاه‌های برتر دانشگاه‌های علوم پزشکی در رتبه‌بندی بریکس است، به طوری که 7 دانشگاه ایرانی در بین 300 دانشگاه برتر علوم پزشکی‌اند. البته اوضاع موفقیت ایرانی در مسابقات دانشجویی هم بد نیست و 1.6 از میانگین دانشگاه‌های بریکسی بهتر است. در حوزه تعداد جوایز علمی نیز ایران پس از روسیه و هند جایگاه سوم را در جمع بریکسی‌ها دارد.
عربستان و مصر هم از نظر مقالات مشترک علمی با همکاری کشورهای عضو در صدر قرار دارند. نسبت استاد به دانشجوی عربستانی‌ها و مصری‌ها هم از دیگر نقاط قوت آنها بوده است. در بین دانشگاه‌های آفریقای‌جنوبی هم دو شاخص از مأموریت سوم بیشتر از بقیه، توجه‌ها را به خود جلب می‌کند. مثلا از حیث تعداد فارغ‌التحصیلانی که صفحات شخصی در ویکی‌پدیا دارند این کشور جایگاه نخست را دارد.
کمترین تعداد دانشگاه‌های رتبه‌بندی‌شده، یعنی تنها دو دانشگاه، در کشور آفریقایی اتیوپی قرار دارد. شاخص‌های مأموریت سوم، که تعامل با جامعه را نشان می‌دهند، نقطه قوت دانشگاه‌های اتیوپی‌اند؛ البته آن هم در محور میانگین تعداد بازدیدهای صفحات ویکی‌پدیا که برای دانشگاه‌های اتیوپی بالاتر از سایر کشورهای BRICS، به‌جز چین و برزیل است. علاوه‌بر این، دانشگاه آدیس‌آبابا با رتبه 111 هم در آستانه ورود به فهرست ۱۰۰ دانشگاه برتر BRICS قرار دارد. از نظر تعداد دنبال‌کنندگان در شبکه‌های اجتماعی، اتیوپی یکی از پنج کشور برتر عضو بریکس محسوب می‌شود.
