فاطمه سادات مرتضوی، خبرنگار: از زباله و پسماند در جهان با عنوان طلای کثیف یاد می‌شود. البته که این تمام ماجرا نیست، همین طلای کثیف می‌تواند با مدیریت غیرعلمی به یک بحران تبدیل شود. امروزه تولید و دفع انواع پسماندها در جهان به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه به یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش‌روی دولت‌ها تبدیل شده است. افزایش جمعیت، توسعه بی‌رویه و غیر‌اصولی شهرها، افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها، الگوی مصرف نادرست، افزایش مصرف‌گرایی و بسیاری از عوامل دیگر باعث شده تا میزان تولید پسماندها به ویژه در خلال چند دهه گذشته از روند رو‌به‌رشد سریع‌تری برخوردار شده و این مهم علاوه‌بر هدررفت منابع طبیعی کشورها و بروز مشکلات بهداشتی ناشی از دفن پسماندها (همچون تولید شیرابه و تولید گازهای گلخانه‌ای) با تحمیل هزینه‌های هنگفتی بر دولت‌ها همراه شود. لذا با توجه به دفن بیش از ۷۰ درصد پسماندها در کشور، شناخت متغیرهای تأثیرگذار بر تولید و مدیریت پسماندها برای تصمیم‌گیران در بدنه دولت، مجلس و شهرداری‌ها بسیار مهم است. نگاهی به آمارها نشان می‌دهد طی 10 سال اخیر تولید پسماند در تهران به رغم افزایش جمعیت، کاهش 28 درصدی داشته است. به نظر می‌رسد جهش تورمی و افزایش نرخ دلار طی سالیان اخیر با ایجاد تغییر در الگوی مصرف خانوارهای تهرانی به طور معناداری تولید پسماند شهری را کاهش داده است. با افزایش تورم و کاهش قدرت خرید شهروندان، سبد خرید مردم تنها به تأمین مایحتاج خوراک اولیه خلاصه شده و از سهم دیگر محصولات که عمدتا شامل پسماندهای خشک است، کاسته شده است. همچنین نباید از مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر تولید پسماند غفلت داشت. افزایش سطح آگاهی اجتماعی و همچنین پدیده زباله‌گردی از مهم‌ترین عوامل اجتماعی در این حوزه‌اند که بر میزان پسماند تولیدی و ترکیب آن مؤثر خواهند بود.
تفکیک 9 درصد از پسماندها بازیافت می‌شود
بر اساس آمار‌های سازمان مدیریت پسماند تهران، میزان تفکیک پسماند خشک در دو سال اخیر 2 واحد درصد کاهش یافته و از 11 درصد در سال 1400 به 9 درصد در سال 1401 و 1402 رسیده است. این کاهش درحالی است که در سراسر دنیا با توسعه تکنولوژی ، تلاش می‌کنند میزان تفکیک پسماند افزایش پیدا کند. برای مثال، میزان بازیافت پسماند در کره‌جنوبی طی سال 2022 حدود 61 درصد بوده است. این میزان در اتحادیه اروپا حدود 41 درصد، در آلمان نزدیک به 48 درصد، در اسلوونی حدود 45 درصد، در دانمارک حدود 36 درصد، در کانادا 26 درصد، در آمریکا 23 درصد و در فرانسه 22.5 درصد است.
تولید 2 میلیون تن زباله در تهران طی سال 1402
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، طی سال 1402 مجموع کل پسماند (تر و خشک) جمع‌آوری‌شده از سطح مناطق حدود 2 میلیون و 180 هزار تن بوده که از این مقدار، حدود یک میلیون و 994 هزار تن (91 درصد) آن مربوط به زباله تر و 186 هزار و 291 تن (9 درصد) نیز مربوط به زباله خشک بوده است. طبق این آمارها، همچنین متوسط روزانه جمع‌آوری پسماند از کل شهر تهران از 7.2 تا 7.5 هزار تن در سال‌های 1395 (معادل سالانه 2.6 تا 2.7 میلیون تن در سال) به 5 هزار و 463 تن (معادل 2 میلیون و 180 هزار تن) در سال 1402 رسیده است.
هر تهرانی 232 کیلوگرم زباله تولید می‌کند
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، طی سال 1402 هر تهرانی به طور میانگین 232 کیلوگرم زباله تولید کرده است. البته آنطور که در ادامه هم خواهیم گفت، این آمارها مربوط به زباله‌هایی است که شهرداری تهران جمع‌آوری کرده و بخشی که زباله‌گردهای غیرمجاز برده‌اند، شامل این داده‌ها نمی‌شود. طبق این آمارها، منطقه 12 تهران با 405 کیلوگرم در رتبه اول به‌لحاظ سرانه زباله تولیدی قرار دارد. منطقه 6 با 308 کیلوگرم و منطقه یک با 283 کیلوگرم به ترتیب دوم و سوم بوده‌اند. منطقه 16 با 282، منطقه 3 با 265 و منطقه 19 با 264 کیلوگرم در رتبه‌های بعدی قرار دارند. مناطق 14، 8 و 10 نیز به ترتیب با 149 کیلوگرم، 171 و 197 کیلوگرم در انتهای رتبه‌بندی تولید زباله قرار دارند. داده‌ها نشان می‌دهد توزیع جغرافیایی تولید زباله منطقه اقتصادی خاصی نداشته است (همراستایی با فقر و ثروت مناطق ندارد) و عمدتا از مباحثی همچون وضعیت تجاری منطقه و تفاوت‌های شب و روز تعداد ورود جمعیت و همچنین وضعیت فعالیت زباله‌گردهای غیرمجاز نیز تأثیر می‌پذیرد.
کاغذ، نایلون و نان خشک در صدر پسماند خشک
تولید پسماند پلاستیکی چالش بزرگ محیط‌زیستی است که کل جهان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، به‌طوری‌که تولید جهانی پلاستیک از ابتدای قرن دوبرابر شده است. طبق گزارش‌ها در سال 2021 حدود ۴۵۰ میلیون تن پلاستیک در جهان تولید می‌شد، درحالیکه سهم پسماند پلاستیک در سال 2019 مجموعا 353 میلیون تن بوده و حدود 17 درصد از تولید پسماندهای جامد شهری در جهان را به خود اختصاص داده است. این حجم از پسماند پلاستیکی تولیدشده در انتها وارد فرآیندهای بازیافت، زباله‌سوزی و دفن شده‌اند که سهم هریک به ترتیب 9، 19 و 49 درصد بوده و باقی‌مانده آن 22 درصد به‌صورت نامناسب مدیریت شده‌اند. گفتنی است سهم ایران از این عدد حدود چهارمیلیون و ۳۰۰ تا چهارمیلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات پلاستیکی و پلیمری است. بخش بزرگی از این چهارمیلیون تن زباله پلاستیکی بازیافت نشده است و به محیط‌زیست آسیب‌های جدی وارد می‌کند.
در کشور ما نیز طبق آخرین آماری که سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران منتشر کرده، دومیلیون و 188 هزار تن پسماند در سال 1402 در پایتخت تولید شده که حدود یک‌میلیون و 994 هزار تن از آن مربوط به زباله‌تر و 186 هزار تن نیز مربوط به زباله خشک بوده است. در میان زباله‌های خشک، کاغذ و مقوا با حدود 49 هزار تن و سهم 26 درصدی اول است. نایلون با نزدیک به 23 هزار تن و سهم 12 درصدی دوم بوده، نان خشک با 22 هزار تن و سهم 12 درصدی در رتبه سوم قرار دارد. پلاستیک با 21.4 هزار تن و پت با 13.4 هزار تن در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار دارند. ضایعات چوبی با 10 هزار تن، شیشه با 5.2 هزار تن و گونی با سه‌هزار تن ازجمله اقلام دیگری از ضایعات خشکند که در سال 1402 توسط شهرداری تهران جمع‌آوری شده‌اند.
کاهش 94 درصدی نخاله‌های ساختمانی در 10 سال اخیر
براساس داده‌های سازمان مدیریت پسماند، در 10 سال اخیر میانگین روزانه جمع‌آوری و بازیافت نخاله‌های ساختمانی در سطح شهر تهران با کاهش 94 درصدی از روزانه 14 هزار و چهارصد تن در سال 93 به روزانه 845 تن در سال 1402 رسیده است. البته اگر مسیر طی‌شده در این سال‌ها را در نظر بگیریم، می‌بینیم در سال 94 این مقدار بیش از 50 درصد کاهش یافته و به 6100 تن در روز رسیده است. اما در سال 97 میانگین روزانه بازیافت نخاله‌های ساختمانی کمترین میزان را داشته و تنها 537 تن را ثبت کرده است. پس از آن تا سال 1400 میانگین بازیافت این نوع پسماند رشد کرده و به 1390 تن در روز رسیده است. در دوسال اخیر نیز این روند مجددا کاهش یافته و در سال 1401 این عدد نسبت به سال قبل حدودا 10 درصد کاهش داشته و درنهایت در سال 1402 به 845 تن در روز رسیده و در یک سال اخیر بیش از 32درصد کاهش یافته است. این روند با روند طی‌شده در بخش ساخت‌وساز شهر تهران سازگاری دارد، به‌طوری‌که در سال‌های 1390 تا 1392 درحالی مجوز سالانه ساخت‌وساز جدید (دریافت پروانه) بین 180 تا 211 هزار واحد بوده که این تعداد در دو سال اخیر به 43 تا 45 هزار واحد رسیده است.
جایگاه تهران در میان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زباله
طبق آخرین داده‌های منتشرشده در مؤسسه آماری statista، چین با بیش از 1.4 میلیارد نفر جمعیت (بزرگ‌ترین در جهان) بیشترین سهم از زباله‌های خشک شهری جهان را با حدود 15.5 درصد به خود اختصاص داده است. تخمین زده می‌شود این کشور آسیایی بیش از 200 میلیون تن زباله خشک در سال تولید کند. از سوی دیگر، ایالات‌متحده تقریباً 12 درصد از زباله خشک جهانی را دارد، درحالی که صاحب کمتر از پنج درصد از جمعیت جهان است. طی سال 2022 مردم اتریش با تولید 835 کیلوگرم زباله شهری، در رتبه اول جهان قرار گرفته‌اند. ایالات‌متحده دومین تولیدکننده بزرگ زباله با لحاظ سرانه زباله تولیدی است و به‌طور متوسط هر آمریکایی بیش از 812 کیلوگرم زباله در سال تولید می‌کند. دانمارک با سرانه 786 کیلوگرم، نروژ با 768، لوکزامبورگ با 721، نیوزیلند با 703، سوئیس با 677 و ایسلند با 659 کیلوگرم در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با لحاظ جمع‌آوری 2 میلیون و 180 هزار تن زباله تر و خشک از سطح مناطق 22گانه شهر تهران، مردم شهر تهران طی سال گذشته به‌طور میانگین به ازای هر شهروند 232 کیلوگرم زباله تولید کرده‌اند، عددی که در کاستاریکا 232 کیلوگرم، ژاپن 326، ترکیه 382، انگلستان 436، کره‌جنوبی 439 و اسپانیا 468 کیلوگرم بوده است. با توجه به اینکه آمار تهران مربوط به پسماندی است که شهرداری تهران از سطح مناطق جمع‌آوری کرده و با مدنظر قرار دادن این موضوع که بخشی از پسماند شهری توسط افراد زباله‌گرد غیرمجاز یا فاقد مجوز جمع‌آوری و از چرخه داده‌های شهرداری تهران خارج می‌شود، به نظر می‌رسد سرانه تولید پسماند شهر تهران باید بیش از این ارقام فعلی (داده‌های رسمی شهرداری) باشد.
همچنین باید در نظر داشت به‌طور کلی زباله‌ها انواع مختلفی دارند، از مواد غذایی و بسته‌بندی گرفته تا لوازم الکترونیکی و مصالح ساختمانی. درحالیکه زباله‌های پلاستیکی در سال‌های اخیر به دلیل تأثیرات آن بر زندگی دریایی توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند، زباله‌های الکترونیکی (E-waste) سریع‌ترین جریان زباله در سراسر جهانند. تولید جهانی زباله‌های الکترونیکی در سال 2019 حدود 50 میلیون تن بود و پیش‌بینی می‌شد تنها در یک دهه حدود 40 درصد رشد کند و تا سال 2030 به حدود 75 میلیون تن برسد. در کشورهای ثروتمندتر، کشورهایی مانند نروژ، انگلستان و سوئیس بیش از 20 کیلوگرم در سال برای هر نفر تولید می‌کنند. درحالیکه زباله‌های الکترونیکی جریانی با رشد سریعند، مواد غذایی همچنان رایج‌ترین شکل زباله‌اند و تقریباً 50 درصد از تولید زباله تر جهانی را تشکیل می‌دهند. درمجموع، کیفیت و کمیت زباله تولیدی در کشورها بستگی زیادی به اقتصاد و معیشت خانوار، میزان توان و قدرت خرید خانوارها، آداب و فرهنگ عمومی، شیوه‌های بسته‌بندی مواد غذایی و میوه و همچنین میزان تخصیص یارانه‌های دولتی به اقلام مصرفی خانوار دارد.
کاهش 28 درصدی تولید پسماند در ۱۰ سال اخیر
اینکه گفته شد بخشی از پسماند تولیدی تهران در مبدأ غیب می‌شود، به نظر می‌رسد ادعای عجیبی نباشد؛ چراکه در سال گذشته شهردار تهران می‌گوید روزانه ۷۰۰۰ تن زباله در شهر تهران جمع‌آوری می‌شود و از این میزان ۵۰۰۰ تن به مرکز پردازش اطراف پایتخت انتقال داده می‌شود. نگاهی به آمارها نیز نشان می‌دهد در سال گذشته حجم پسماند روزانه جمع‌آوری‌شده توسط شهرداری تهران نزدیک به 5500 تن بوده که این میزان گرچه نسبت به سال‌های 1400 و 1401 افزایش داشته، اما از میزان پسماند تولیدی در سال‌های 1393 تا 1395 که حدود 7.2 تا 7.5 میلیون تن بوده، 28 درصد کمتر است. کاهش 28 درصدی پسماند تولیدی در تهران می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. برخی از پیمانکاران جمع‌آوری زباله مدعی‌اند حدود ۳۰ درصد از پسماند خشکی را که آنها پولش به شهرداری داده‌اند، افراد غیرمجاز جمع‌آوری کرده و توسط آنها غیب می‌شود. به نظر می‌رسد در کنار افزایش زباله‌گردی‌های غیرمجاز، باید سهمی هم برای افزایش تورم، افزایش مشکلات معیشتی و کاهش قدرت خرید خانوارها قائل شد که با کاهش مصرف خانوار، افزایش صرفه‌جویی، بهبود شیوه‌های نگهداری از مواد غذایی و اقلام تر سعی دارند هزینه‌های خود را مدیریت کنند.
