فاطمه بریمانی، خبرنگار گروه جهان‌شهر: نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان روز گذشته در چهارچوب اجلاس سران کشورهای مستقل مشترک‌المنافع با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در مسکو دیدار کرد. پیش از این دیدار، پوتین در هشتم اکتبر با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار کرده بود. گفته می‌شود پوتین در دیدار با علی‌اف، در کنار موضوعات دیگر، به عادی‌سازی روابط ارمنستان و آذربایجان نیز پرداخته است. اگرچه انتظار می‌رفت با توجه به حضور سران دو کشور در مسکو، شاهد برگزاری یک نشست مشترک سه‌جانبه بین سران سه کشور باشیم اما کاملا واضح است که نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان، تمایلی به دادن نقش به مسکو در این زمینه ندارد؛ چراکه در جریان سفر پوتین به باکو در ۱۹ اوت، او بیان کرد روسیه «آماده است تا در مذاکرات بر سر توافق صلح و مسائل مربوط به تعیین و مرزبندی مرزهای ارمنستان و آذربایجان کمک کند.» پوتین بعد از آن با نخست‌وزیر ارمنستان نیز در این باره گفتوگو کرد تا او از مذاکرات انجام‌شده در باکو مطلع شود و پیشنهاد ادامه این فرایند با دخالت مسکو را مطرح کند اما چند روز بعد، پاشینیان در یک کنفرانس خبری در ایروان اعلام کرد در مکالمه با پوتین، آمادگی‌اش را برای ملاقات با رئیس‌جمهور آذربایجان به صورت دوجانبه، حتی در مرز بین دو کشور، اعلام کرده است. به عبارت دیگر، پاشینیان پیشنهاد پوتین برای ملاقات با علی‌اف در حاشیه اجلاس غیررسمی کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) در مسکو را رد کرد. پاشینیان می‌خواهد با حذف روسیه از موضع میانجی در اختلافش با آذربایجان، حضور و بازیگری این کشور را در منطقه تضعیف کند. همین امر نیز برای مسکو نگرانی‌های جدی به همراه داشته است؛ چراکه با کنار گذاشتن روسیه، سازوکارهای غربی به ویژه سازوکارهای اتحادیه اروپا در منطقه حاکم خواهد شد که این به نفع مسکو نخواهد بود. در راستای بررسی این موضوع با شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه گفتوگو کرده‌ایم. متن این گفتوگو را در ادامه می‌خوانید.
ولادیمیر پوتین پیش‌تر در تلاش بود نشستی سه‌جانبه میان روسیه، آذربایجان و ارمنستان برگزار کند. اما نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان با صحبت از دیدار دوجانبه بدون حضور روسیه حتی در مناطق مرزی، پیشنهاد پوتین را رد کرد. چرا پاشینیان که در دوره‌های قبلی نشست شرکت نمی‌کرد، حاضر شد در این دوره اجلاس شرکت کند؟ سیاست ارمنستان مبنی‌بر واگرایی از روسیه و شرکت در این نشست از سوی دیگر کمی متعارض به نظر نمی‌رسد؟
روند واگرایی ارمنستان از روسیه بعد از جنگ دوم قره‌باغ آغاز شد. حدود یک‌سال گذشته نیز به‌طور ویژه‌ای این روند شدت قابل توجهی پیدا کرد. اما در عین حال باید این نکته را هم در نظر داشته باشیم که این پروژه پاشینیان در ارمنستان است. یعنی در ازای عادی‌سازی روابط با ترکیه و دستیابی به یک توافق پایدار با جمهوری آذربایجان، خواهان کاهش ارتباط با روسیه و پیوستن به ساختارهای یورو آتلانتیکی و غربی است. بنابراین این یک پروژه است. اما بههرحال در این بین دولت ارمنستان فاقد شرایطی است که بخواهد یک‌شبه چنین پروژه‌ای را اجرا کند و پیش ببرد. علت اصلی آن هم وابستگی‌هایی است که در طول سال‌های گذشته در حوزه‌های مختلف به روسیه وجود داشته، درواقع وابستگی‌ها در حوزه‌های مختلف است. در حوزه‌های اقتصادی، در سال‌های گذشته بخش اعظم تحولات تجاری ارمنستان با روسیه بوده است. در عین حال ارمنستان در حوزه انرژی کاملا به روسیه وابسته است. در حوزه امنیتی و نظامی نیز طی سال‌های اخیر روس‌ها نفوذ قابل‌توجهی از طریق استقرار پایگاه‌های نظامی در ارمنستان داشتند. حتی کنترل فرودگاه‌ها یا برخی از مناطق مرزی ارمنستان نیز در دست روس‌ها قرار داشته است. قاعدتا در عرصه سیاسی هم این نفوذ همیشه بوده، کما اینکه در برهه‌هایی در داخل ارمنستان جریان‌هایی که نزدیک به روسیه بودند قدرت را در دست داشتند. یعنی پیش از روی کار آمدن پاشینیان اساسا قدرت در دست جریان‌ها و جناح‌هایی بوده که به روسیه بسیار نزدیک بودند. بنابراین نفوذ روسیه در ابعاد مختلف در داخل ارمنستان وجود دارد و این نفوذ را نمی‌توان یک‌شبه از بین برد. ارمنستان نمی‌تواند از این نفوذ رهایی پیدا کند یا بخواهد از زیرچتری که روس‌ها در سال‌های گذشته بر سر این کشور باز کرده بودند، به یکباره خارج شود. درنتیجه تغییر این روند به شکل تدریجی در دست اقدام است. همان‌طور که گفتم در یک سال گذشته هم شدت قابل‌توجهی به خود گرفته و نشانه‌های آن را هم در حوزه‌های اقتصادی و هم در حوزه‌های امنیتی و نظامی مشاهده می‌کنیم. به نظر می‌رسد دولت ارمنستان تمایلی ندارد که در این فرآیند روابطش با روسیه بیش از این تحت‌تاثیر قرار بگیرد؛ چراکه بههرحال همچنان روسیه یک بازیگر مهم در تحولات قفقاز محسوب می‌شود و نزدیکی‌های اخیر باکو به روسیه هم می‌تواند موقعیت جمهوری آذربایجان را در برابر ارمنستان دگرگون کند. به همین دلیل ارمنستان از حضور در چنین نشست‌هایی و دیدارهایی امتناع نمی‌ورزد. اما واقعیت این است که طرف ارمنی راه‌حل نهایی مشکلات را در سازوکارهای مذاکراتی غربی و به‌ویژه سازوکارهای مذاکراتی که اروپا پیش می‌برد، می‌بیند و تمایلی ندارد که اگر قرار است توافق صلحی بین ایروان و باکو منعقد شود، مسکو میانجی آن باشد؛ چراکه این مساله مجددا می‌تواند نقش روسیه را در منطقه قفقاز احیا و بازسازی کند. درنتیجه با وجود اینکه در چنین نشست‌هایی شرکت می‌کند و حضور دارد، اما واقعیت این است که این کار را خیلی جدی تلقی نمی‌کند و مسیرهای غربی را همچنان به سازوکارهای روسی ترجیح می‌دهد.
به‌نظر می‌رسد روس‌ها نگرانی‌هایی درخصوص نفوذ غرب در این منطقه دارند. به‌طور مثال «یوری اوشاکوف»، مشاور امور بین‌الملل رئیس‌جمهور روسیه، درخصوص حضور غرب در منطقه قفقاز جنوبی گفته «غرب می‌خواهد با آماده کردن طرحی مبنی‌بر صلح ارمنستان و آذربایجان در این منطقه نفوذ پیدا کند.» به‌نظر شما این نگرانی‌ها تا چه میزان جدی است؟
دولت ارمنستان به سمت سازوکارهای غربی حرکت می‌کند. یعنی در این سال‌ها ما‌به‌ازای دور شدن از روسیه، نزدیک شدن به غرب در دستورکار قرار گرفته است. هرچه دولت پاشینیان از مسکو دور شد، به غرب نزدیک‌تر شده است و سعی کرد تعاملاتش را با کشورهای غربی گسترش دهد. در این زمینه حتی بحث‌هایی مثل پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا هم مطرح شده است. موضوع خروج ارمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی و در مقابل آن مطرح شدن بحث پیوستن اتحادیه اروپا نشان می‌دهد هرچه که از سمت روس‌ها واگرایی اتفاق بیفتد، از آن سمت کشش و پیوند با اروپایی‌ها و مجموعه کشورهای غربی پیش می‌رود. در نتیجه این نگرانی در میان روس‌ها جدی است؛ چراکه آنها کاملا درک می‌کنند که ارمنستان در حوزه روابط دو جانبه‌اش محدودیت‌هایی را برای روس‌ها به وجود می‌آورد. کما اینکه بعد از سال‌ها روس‌ها ناگزیر شدند نیروهای امنیتی خودشان را از فرودگاه‌های ارمنستان خارج کنند. یا درخصوص بخشی از روابط مرزی که داشتند، محبور شدند نیروهای نظامی‌شان را از پایگاه‌ها خارج کنند و پایگاه‌های روسیه در ارمنستان خالی شدند. محدودیت‌های خیلی مهمی در میان روابط با روسیه بوده که از جانب دولت ایروان پدید آمده است. در عین حال در سازوکارهای روسی در منطقه هم این محدودیت‌ها را شاهد بودیم. مثلا همین سازمان پیمان امنیت جمعی که بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی به وجود آمد و اساسا روس‌ها بازیگر اصلی و تعیین‌کننده آن بودند، در اینجا هم ارمنی‌ها تمایلی به ادامه عضویت نشان ندادند و این نشان می‌دهد که هم در حوزه مناسبات دو جانبه و هم در سازوکارها و ترتیبات امنیت جمعی که روس‌ها برای منطقه در نظر داشتند و پیگیری می‌کردند، ارمنی‌ها حضور خود را کمرنگ‌تر می‌کنند. بنابراین نگرانی روس‌ها می‌تواند یک نگرانی جدی در این زمینه باشد. البته به‌نظر می‌رسد بخشی از دلیل اینکه امروز ارمنستان این سیاست را در پیش گرفته، خود سیاست‌های روسیه در سال‌های گذشته است.
یعنی شما معتقدید روس‌ها با سیاست‌های خود زمینه را برای واگرایی ارمنستان و حضور غرب فراهم کردند؟
بله، بههرحال روس‌ها اشتباهاتی را در جنگ دوم و بعد هم در جنگ سوم قره‌باغ داشتند که این سیاست‌های اشتباه باعث شد نگرش‌ها در بین افکارعمومی ارمنستان نسبت به روسیه تغییر کند. در سال‌های گذشته روسیه همواره در نظرسنجی‌ها جزء محبوب‌ترین کشورها در ارمنستان بود. اما امروز جایگاه خودش را در میان افکار عمومی و مردم این کشور از دست داده است. عمدتا جایگاه روسیه در نظرسنجی‌ها بعد از ایران، فرانسه و حتی آمریکا جای می‌گیرد. در سطح حکومتی و حکمرانی هم دولت ارمنستان انتقادهای صریحی به جهت اینکه روس‌ها روابط نزدیک‌تری را با باکو ایجاد کرده، مطرح کردند. روس‌ها از متحد خودشان در قفقاز و در جنگ‌ها حمایت نکردند. یا حتی سازوکارهایی مثل پیمان امنیت جمعی را که روس‌ها می‌بایستی در صورت اعلام نیاز و اعلام درخواست به کمک ارمنستان می‌آمدند هم فعال نکردند. بنابراین دولت ارمنستان هم همین موضوعات را امروز بهانه‌ای قرار داده و مطرح می‌کند. با طرح چنین موضوعاتی است که از این سازوکارها خارج می‌شود یا روابطش با روسیه را کمرنگ می‌کند. این را به شکل عملی هم اعلام کرده است. بنابراین بخشی از این مشکل به سیاست نادرستی بر‌می‌گردد که روس‌ها در سال‌های گذشته داشتند و الان در شرایط جدید‌تری قرار گرفته‌اند و دارند ارمنستان را در منطقه قفقاز تا حد زیادی از دست می‌دهند.
این دیدار برای ما از جهتی حائز اهمیت است که پیش‌تر ادعاهایی در رسانه‌ها مبنی‌بر دیدگاه نزدیک مسکو به تهران درخصوص دالان سیونیک مطرح شده بود. حالا با توجه به نشست سران 3 کشور تحلیل شما از آینده دالان سیونیک چیست؟ آیا در دستورکار قرار خواهد گرفت؟
این مساله هم یکی از آن برآوردهای اشتباه یا سیاست‌های اشتباهی است که روس‌ها داشتند. در مورد همین دالان و این مسیر ارتباطی، ما شاهد سیاست غلط روس‌هاییم. به‌نظر می‌آید بعد از موضع‌گیری اخیر روس‌ها در باکو، یعنی به شکل مشخص موضعی که در باکو مطرح شد و بعد هم «ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه در این باره اظهارنظر کرد و واکنش‌هایی را در ایران برانگیخت، روس‌ها در مذاکرات بعدی با ایرانی‌ها اعلام کردند نگاه‌شان به نگاه ایران نزدیک‌تر است و خواهان به هم خوردن مرزهای جغرافیایی یا ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه نیستند؛ چراکه بههرحال این موضوع می‌تواند برای خود روسیه هم آثار و تبعات امنیتی قابل توجهی داشته باشد. بنابراین به نظر می‌رسد حداقل در این برهه روس‌ها خیلی دنبال این موضوع نباشند. ولی همچنان از احیای مسیرهای مواصلاتی در منطقه حمایت می‌کنند. همان‌طور که ایران هم همین سیاست را اتخاذ کرده است. اما اینکه بخواهد نام دالان موسوم به زنگه‌زور شکل بگیرد و حاکمیت جمهوری آذربایجان آنجا اعمال شود و ارمنستان را به دو تکه جغرافیایی تقسیم کند، چنین چیزی حداقل به نظر می‌رسد و در شرایط فعلی در دستورکار آنها نیست. می‌توان گفت بعد از مذاکرات اخیر ایران با روسیه، موضع روس‌ها هم در این خصوص تنظیم و به ایران نزدیک‌تر شده است. بنابراین می‌توان گفت روس‌ها در شرایط فعلی خیلی به دنبال طرحی با چنین جزئیاتی نروند و اگر بخواهند این موضوع را هم مطرح کنند روی احیای مسیرهای مواصلاتی تمرکز کنند نه چیزی به نام دالان موسوم به زنگه‌زور.
