ندا اظهری، مترجم: معمولا در دنیا رتبه‌بندی‌های مختلفی برای بررسی تعداد مقالات و نیز تعداد استنادهایی که به مقالات می‌شود، صورت می‌پذیرد که الگوهای خاصی برای ارزیابی استنادها مورداستفاده قرار می‌گیرد اما یکی از جالب‌ترین تقسیم‌بندی‌ها مربوط به مؤسسه ملی سیاست علم و فناوری (NISTEP) ژاپن است که به‌این‌ترتیب شاخص‌های علم و فناوری خود را در سال جاری اعلام و جهان را در آن به دو دسته تقسیم کرده‌اند که براساس آن، میزان استنادها را نیز ارزیابی می‌کنند. بالاتر بودن میزان استنادها در کشورها، به معنی قدرتمندتر بودن آنها در حوزه‌های علم و فناوری و نیز تحقیق و توسعه در این حوزه‌هاست.
10 درصد مقالات برتر در دو دسته از کشورها
مؤسسه ملی سیاست علم و فناوری (NISTEP) ژاپن به‌تازگی شاخص‌های علم و فناوری 2024 خود را منتشر کرده است. ژاپنی‌ها در داده‌هایی که به‌دست آورده‌اند، نشان می‌دهند دنیای پژوهش‌های علمی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. این شاخص‌ها، الگوهای استنادی را در 25 کشور یا منطقه دارای بالاترین تعداد مقالات 10 درصد برتر (مقالات با استناد بالا) مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده‌اند. طبق این تحلیل‌ها مشخص شد 10 درصد مقالات برتر در دو گروه قرار می‌گیرند؛ یکی با درصد زیادی از استنادها از کشورهای G7 و OECD و دیگری از چین و کشورهای منطقه جنوب جهانی (واژه‌ای که امروزه به‌نوعی جایگزین مفهوم «جهان سوم» شده و به کشورهای کمتر توسعه‌یافته اشاره دارد) که متشکل از آفریقا و آمریکا و کشورهای درحال‌توسعه آسیایی‌اند. ژاپن در گروه G7 و انجمن‌های مشابه قرار می‌گیرد، بنابراین در مقایسه با آمریکا تعداد استنادهای نسبتا بالاتری دارد و تنها با این حساب، رتبه جهانی آن از سیزدهم به نهم رسیده است.
شاخص‌های علم و فناوری، داده‌های اساسی برای درک سیستماتیک فعالیت‌های علم و فناوری ژاپنند. این شاخص‌ها، داده‌های عینی و کمّی را ارائه می‌دهند و وضعیت ژاپن و کشورهای بزرگ را در حدود 160 نقطه از جهان با هم مقایسه می‌کنند. این شاخص‌ها به پنج دسته طبقه‌بندی می‌شوند که شامل هزینه‌های تحقیق و توسعه، پرسنل فعال در حوزه تحقیق و توسعه، آموزش عالی و کارکنان S&T، خروجی تحقیق و توسعه و علم و فناوری و نوآوری است.
جایگاه بالاتر استنادی هند و ایران نسبت به ژاپن
در مقابل چین که در دسته دوم قرار گرفته، تقریبا در تمام انواع مقالات رتبه نخست جهان را از آن خود کرده است. با نگاهی به الگوهای استنادی برای مقالات، حضور چین و کشورهای جنوب جهانی نسبت به 20 سال گذشته افزایش یافته است. با وجود این، چین دارای نرخ استنادی داخلی بالای 62 درصد است. تقریبا 70 درصد از استنادها به مقالات ایران، مصر، پاکستان و عربستان‌سعودی از داخل همین کشورها، چین و کشورهای درحال توسعه بوده است. تغییرات در الگوهای استنادی نشان‌دهنده پراکندگی میان کشورهای دسته «G7 و OECD» و دسته «چین و کشورهای جنوب جهانی» است که منجر به ایجاد تغییرات معناداری در تعداد مقالات با استناد بالا می‌شود، به‌عنوان‌مثال چین دارای نرخ بالای استنادها در حوزه علم مواد، مهندسی و شیمی است. البته چین ممکن است در چنین زمینه‌هایی درحال ایجاد روابط مشترک در موضوع استنادها با کشورهای درحال‌توسعه باشد. علاوه بر این، معمولا در رتبه‌بندی استنادی، هند و ایران رتبه استنادی بالاتری را در مقایسه با ژاپن به‌دست می‌آورند، اما با وجود این، زمانی که 10 درصد مقالات برتر برحسب تعداد استنادها از سوی آمریکا بررسی می‌شود، هند و ایران جایگاه خود را از دست می‌دهند و درعین‌حال ژاپن به رتبه نهم صعود می‌کند.
ژاپن، سیزدهمین کشور دارنده مقالات 10 درصد برتر
هزینه‌های ترکیبی ژاپن روی تحقیق و توسعه صنعت- دانشگاه- دولت، سومین مخارج بزرگ دنیا در نوع خود به‌شمار می‌رود. با وجود این، هزینه‌های دانشگاه‌های این کشور نسبت به دانشگاه‌های انگلیس بالاتر رفته است. علاوه بر این، ژاپن که سال گذشته رتبه چهارم را ازنظر هزینه‌های تحقیق و توسعه به خود اختصاص داده بود، اکنون رتبه پنجم را از آن خود کرده است. همچنین ژاپنی‌ها در زمینه تعداد محققان جایگاه سوم دنیا را از آن خود کرده‌اند و در تعداد مؤسسات دولتی از فرانسه پیشی‌گرفته‌اند از رتبه چهارم به پنجم رسیده‌اند. علاوه براین، ژاپن ازنظر تعداد مقالات رتبه پنجم و در تعداد مقالات 10 درصد برتر، در رده سیزدهم قرار گرفته است. همچنین این کشور ازنظر تعداد مقالات برتر یک‌درصدی، در رتبه دوازدهم جای گرفته است. این نتایج اعلام‌شده مشابه نتایج سال گذشته است.
رشد 4.4 درصدی دانشجویان دکتری ژاپن
تعداد دانشجویانی که در ژاپن در دوره‌های دکتری ثبت‌نام کرده‌اند، از زمان اوج آن در سال تحصیلی 2003 رو به کاهش بوده است. با وجود این، این رقم در سال 2023 نسبت به سال گذشته با رشد 4.4 درصدی روبرو بوده است. درصد دانشجویان دختر نیز درحال رشد است، به‌طوری‌که تا سال 2023، زنان 46 درصد از دانشجویان مقطع کارشناسی، 31 درصد از دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و 34 درصد از دانشجویان مقطع دکتری را تشکیل می‌دادند. درصد دانشجویان دختر در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در مقایسه با سال 1990 تقریبا دوبرابر شده است.
رشد 24.5 درصدی هزینه تحقیقات مشترک در ژاپن
هزینه‌های انجام‌شده روی پژوهش‌های مشترک انجام‌شده توسط دانشگاه‌های ژاپنی و شرکت‌های خصوصی به‌طور مداوم در حال افزایش است. رقم این هزینه‌ها در سال 2022 قریب‌به 700 میلیون دلار بود که 31 هزار پروژه تحقیقاتی را تأمین مالی کرد. همچنین نسبت هزینه‌های غیرمستقیم به هزینه‌های مستقیم نیز افزایش یافته است. در مقایسه سال 2006 با سال 2022، این نسبت برای تحقیقات مشترک از 8.5 درصد به 24.5 درصد افزایش یافت. در بحث پژوهش‌هایی که بودجه دریافت کرده‌اند، این مبلغ تا 19.6 درصد رشد یافته است. تعداد شرکت‌های سرمایه‌گذار که توسط دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده‌اند نیز رشد داشته‌اند، به‌طوری‌که در سال 2023 به 4288 شرکت رسیدند که در مقایسه با تعداد شرکت‌ها در سال 2014 با رشد 2.5 برابری روبه‌رو بوده‌اند.
3.2 درصد مقالات فناوری جهان از آن ژاپنی‌ها
ژاپن ازنظر تعداد درخواست ثبت اختراع در رتبه نخست جهان قرار دارد. باوجوداین، میزان درخواست‌های ثبت اختراع با استناد به یک مقاله دانشگاهی 6.7 درصد است که کمتر از نرخ اروپا و آمریکای شمالی است. در عین حال درصد مقالات ژاپنی استنادشده در مقالات فناوری در سراسر جهان 3.2 درصد است که تقریبا میانگین جهانی را شامل می‌شود. تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در حوزه انرژی‌های جایگزین که برای توسعه خودروهای الکتریکی بسیار مورداستفاده قرار می‌گیرند، از اواخر دهه 1990 به رشد خود ادامه داده است. در سال 2018 تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در حوزه موتورهای بنزینی مرسوم رشد کرد و در سال 2019 به 4519 درخواست رسید. درخواست‌های ثبت اختراع برای انرژی‌های جایگزین درصد بالاتری از استناد به مقالات دانشگاهی (7.2 درصد) را نسبت به نوع بنزینی مرسوم (1.5 درصد) به خود اختصاص می‌دهند.
نیمی از استنادها به مقالات چین، بومی است
در تحلیلی که مجله science پیرامون این گزارش منتشر کرده به این موضوع اشاره دارد که در سال‌های اخیر، چین به یکی از پیشگامان دنیا ازنظر معیارهای کلیدی تأثیر علمی تبدیل شده است که به تعداد مقالات دانشگاهی تولیدشده توسط محققان چینی و سپس استناد سایر دانشمندان به این مقالات اشاره می‌کند. دو تحلیل مطرح شده که عاملی را شناسایی می‌کنند که در تقویت این استنادها مؤثر است. تعداد بسیار بالایی از استنادها به مقالات چین از سوی دانشمندان مستقر در این کشور صورت می‌گیرد. در یکی از این تحلیل‌ها اشاره شده که بیش از نیمی از استنادها به 10 درصد از مقالات پراستناد چین متعلق به دانشگاهیان همان کشور مرتبط است و تحلیل دوم نیز روند مشابهی را نشان می دهد که طی آن، رتبه‌بندی پژوهش‌های جهانی چین از آنچه در ابتدا به‌نظر می‌رسید، پایین‌تر است. تحلیلگران استنادات مقالات از مدت‌ها قبل، دانشمندانی را می‌شناسند که در یک کشور فعالیت کرده و اغلب به مقالات تولیدشده در همان کشور استناد می‌کنند.
آمریکا دومین کشور با بالاترین استنادهای داخلی
یکی از تحلیل‌های صورت‌گرفته در مورد مقالات استنادشده چین که در آگوست 2024 از سوی NISTEP منتشر شد، بیش از یک‌میلیارد استناد ثبت‌شده را در پایگاه داده Clarivate به‌دست آورد. تحلیلگران با شناسایی 10 درصدی مقالاتی که بیشترین استناد توسط نویسندگان 25 کشور را در سال‌های 2022- 2020 تشکیل داده‌اند، استنادهای این مقالات را براساس وابستگی نویسندگان مقالات استناد به یک کشور مشخص کردند. به‌طورکلی تحلیلگران دریافتند 62 درصد از استنادها به 10 درصد از مقالات برتر چین در داخل کشور انجام شده است. این درحالی است که آمریکا با در اختیار گرفتن 24 درصدی استنادهای داخلی، رده دوم جهان را از آن خود کرده است. سایر کشورهای توسعه‌یافته نیز درصدهای مختلفی را به خود اختصاص می‌دهند، به‌طوری‌که 13 درصد استنادهای مقالات ایتالیا و 6 درصد استنادهای مقالات کانادا توسط دانشمندان بومی این کشورها صورت گرفته است.
تلاش چینی‌ها برای افزایش مقالات باکیفیت
تحلیلگران معتقدند دلایل متعددی در پس تعصبات داخلی چین در استنادها وجود دارد، یکی از محققان آموزش عالی دانشگاه هیروشیما معتقد است محققان در چین درحال تولید مجموعه رو به رشدی از مقالات با کیفیت بالایند. علاوه بر این، بسیاری از مؤسسات چینی، تمرکز راهبردی بر انتشار مقالات در مجلات پرتأثیر را در دستور کار قرار داده‌اند که توجه بیشتری را از سوی دانشمندان به‌خود جلب می‌کند. متخصص سیاست‌های علمی در دانشگاه فودان می‌گوید: «رشد سریع جمعیت محققان چینی نیز در این کشور اتفاق افتاده است که ازجمله اقدامات این کشور برای آگاهی بیشتر از اوضاع است. همچنین فرهنگ چینی در ارتباط با حمایت متقابل وجود دارد. این عوامل با یکدیگر تعامل دارند و به سطح بالای استنادهای داخلی چین کمک می‌کنند.»
شیوه‌های دیگری نیز در این امر مؤثرند، به‌عنوان‌مثال در راهبردی که به‌عنوان «مدیریت استنادها» شناخته می‌شود، دانشمندان به مقالاتی استناد می‌کنند که ممکن است ارتباط کمی با مقاله آنها داشته باشد تا تعداد استناد همکاران و مؤسسات را افزایش دهد. نویسندگانی که بیشترین استنادها را به مقالات می‌کنند، انتظار دارند از افزایش اعتبار سازمانی بهره‌مند شوند. تحلیل‌های NISTEP که در گزارش سالانه شاخص‌های علم و فناوری ژاپن در سال 2024 گنجانده نشده، تلاش نمی‌کند استنادهای مشروع را از سایر استنادهای بی‌ارزش تشخیص دهد و نیز نشان می‌دهد محققان مستقر در آمریکا و اروپا به‌طور چشمگیری به مقالات تولیدشده در چین استناد می‌کنند. یکی دیگر از تحلیلگران عنوان می‌کند چین تحقیقات تأثیرگذاری را در دستور کار خود قرار داده اما نسبت بالای خوداستنادی کشورها در چین مسأله‌ای است که باید هنگام بررسی مقایسه‌ها و رتبه‌بندی‌های بین‌المللی مدنظر قرار گیرد.
کشورهای بزرگ‌تر، استنادات داخلی بیشتری دارند
در تحلیل دوم، محققان دانشگاهی در مونیخ از رویکرد جدیدی استفاده کرده‌اند تا بتوانند چگونگی اثربخشی سوگیری استناد داخلی چین بر رتبه‌بندی جهانی را مشخص کنند. محققان از عوامل تأثیرگذار براساس تعداد دفعات استناد به یک مجله، برای شناسایی 461 مجله استفاده کرده‌اند که 10 درصد برتر مقالات دانشگاهی را در 20 حوزه وسیع علمی تشکیل می‌دهند. محققان مجلاتی را جست‌وجو کرده‌اند که بین سال‌های 2000 تا 2021 منتشر شده و بیش از 200 میلیون جفت مقاله را شناسایی کرده‌اند که دارای استنادند. محققان در یک مقاله کاری که در ماه می توسط دفتر ملی تحقیقات اقتصادی منتشر شد، گزارش داده‌اند با توجه به گستره زمانی مطالعاتی وسیع‌تر بین سال‌های 2000 تا 2021، مشخص شد مقالات تولیدشده در چین 57 درصد از استنادهای خود را از داخل چین دریافت کرده‌اند که بیشترین نسبت در میان کشورهای موردمطالعه در این تحقیق است. آمریکا با 37 درصد دومین نرخ بالاترین استنادهای داخلی را به‌خود اختصاص داده است. البته به‌نظر می‌رسد این عدد و رقم‌ها خیلی هم عجیب‌وغریب نیستند، چراکه معمولا انتظار می‌رود کشورهای بزرگ سهم بالایی از استنادات داخلی داشته باشند، زیرا تعداد محققان بالقوه آنها که به مقالات استناد می‌کنند، بالاتر خواهد بود.
ترس از چین رقابت بین‌المللی را رشد می‌دهد
تیم تحقیقاتی این پروژه که متشکل از سه اقتصاددانند، عنوان کرده‌اند تعصب داخلی، یکی از ویژگی‌های تجارت بین‌المللی به‌شمار می‌رود. کشورها ترجیحا کالاهایی را مصرف می‌کنند که تولید آن در داخل کشور است و کشورهای بزرگ‌تر تأثیر بیشتری را نسبت به این امر مشاهده می‌کنند. آنها دریافته‌اند تعصبات داخلی چین در میان کشورهای بزرگ بیشتر است و این امر نشان می‌دهد استنادهای داخلی چین بیشتر از چیزی است که با توجه به وسعت کشور از آن انتظار می‌رود. زمانی که محققان این تعصب داخلی را اصلاح کردند، چین در رتبه‌بندی کل استنادهای دریافت‌شده در مجلات برتر از سال 2000 تا 2021، از رتبه دوم به چهارم سقوط کرد و پس از آمریکا، انگلیس و آلمان قرار گرفت. این اقدام نشان می‌دهد که ترقی آشکار چین در رتبه‌بندی استنادها اغراق‌آمیز است. سیاستگذاران در کشورهایی که رقیب چین به‌شمار می‌روند، می‌توانند از یک ارزیابی واقع‌بینانه‌تر از توانایی علمی این کشور بهره‌مند شوند. به‌عبارتی، آنها معتقدند کاهش ترس غربی‌ها نسبت به از دست دادن جایگاه خود دربرابر برتری علمی چین، می‌تواند همکاری‌های بین‌المللی را تقویت کند.
مقالات چینی همچنان استنادات بیشتری جذب می‌کند
یکی از محققان سیاست علمی دانشگاه ایالتی اوهایو معتقد است که تکنیک «بی‌طرفی» تنها یکی از چند رویکردی است که محققان برای شناسایی دقیق‌تر مقالات قابل‌توجه و مقایسه تأثیر علمی کشورها مورداستفاده قرار می‌دهند. تعداد استنادها بیشتر به‌واسطه تقلب، سرقت علمی و انتشار مجلات دسترسی آزاد با کیفیت پایین، تغییر می‌کند. چنین اطلاعاتی می‌تواند بر پیشرفت شغلی، توانایی جذب همکاران و دانشجویان و اولویت‌های بودجه ملی اثر بگذارد. در این میان، مقالات محققان در چین همچنان استنادهای بیشتری را به خود جلب می‌کنند. خبرگزاری شینهوا، به‌تازگی اعلام کرد طبق گزارش مؤسسه اطلاعات علمی و فناوری چین، این مقالات به‌طور متوسط 16.2 استناد به‌دست آورده‌اند که بالاتر از میانگین جهانی 15.76 است.
