سیداحسان حسینی، خبرنگار: «انرژی هستهای، حق مسلم ماست.» این گزاره، شعاری بود که از اواسط دهه 80 و همزمان با توسعه صنعت هستهای در ایران بر سر زبان‌ها افتاد و کودکان و نوجوانان آن دهه با هیجان، لحنی حماسی و مشت‌های گره کرده، آن را فریاد می‌زدند. هرچند با ورود به دهه 90 و اعمال تحریم‌ها، این شعار در زیر سایه سنگین توافق با آمریکا و برجام مسکوت گذاشته شد، اما نمی‌توان مزایای صنعت هستهای برای کشور را همانند شعار آن سانسور کرد. انرژی هستهای جزء انرژی‌های پاک دسته‌بندی می‌شود که تولید دی‌اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای ناشی از آن نزدیک به صفر است. در برخی مراجع، انرژی هستهای را منبعی تجدیدپذیر معرفی می‌کنند اما اورانیوم به عنوان سوخت نیروگاههای هستهای، منبعی نامحدود و در دسترس در همه نقاط دنیا نیست. یکی از مزیت‌های انرژی هستهای نسبت به انرژی‌های تجدیدپذیر مثل خورشیدی و بادی، امکان تولید آن در همه ساعات روز است که آن را به منبعی قابل اتکا برای تامین انرژی و جایگزینی سوخت‌های فسیلی تبدیل کرده است؛ هرچند که در ایران با وجود تحمل تحریم‌های هستهای، کشور از مزیت این انرژی پاک در تولید برق به میزان کافی بهره‌مند نشده است.
رشد 29 درصدی تولید انرژی هستهای در دنیا
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، عرضه انرژی هستهای از سه دهه گذشته تاکنون، روندی صعودی به خود گرفته و از حدود 23 اگزاژول (EJ؛ معادل 10 به توان 18 ژول) در سال 2002 به حدود 29 اگزاژول در سال 2022 میلادی رسیده است. رشد 26 درصدی در عرضه انرژی هستهای درحالی در سه دهه گذشته رقم خورده که کل عرضه انرژی در دنیا حدود 69 درصد افزایش یافته است. تصویر1، میزان عرضه انرژی به تفکیک سوخت‌های مختلف را نشان می‌دهد که «رنگ قرمز» در آن، بیانگر سیر صعودی تولید انرژی هستهای است.
تولید انرژی هستهای در ایران یک‌هشتم میانگین جهانی
اشاره شد که با وجود مناقشات زیاد بر سر پرونده هستهای ایران اما کشور هنوز نتوانسته در تولید انرژی هستهای اقدام مؤثری انجام داده و به نتیجه برسد. طبق گزارش موسسه EI، تنها 0.5 درصد از انرژی ایران از سوخت هستهای تامین می‌شود درحالی‌که این رقم برای آمریکا 7.8 درصد و برای فرانسه 35 درصد است و میانگین جهانی نیز بر روی عدد 4 درصد قرار دارد. به بیان دیگر، سهم انرژی هستهای از سبد عرضه انرژی در ایران، یک‌هشتم استاندارد جهانی است و فرانسه با اختصاص 35 درصد از سبد انرژی خود به این انرژی پاک، رکورددار این شاخص است. اما نکته جالب توجه، وابستگی شدید سبد انرژی ایران به گاز طبیعی است که حدود 70 درصد، از کل انرژی کشور سهم دارد. ایران سومین تولیدکننده بزرگ گاز دنیاست اما آمریکا به عنوان بزرگترین تولیدکننده گاز دنیا، تنها 33.8 درصد از سبد تامین انرژی خود را به گاز اختصاص داده و در کنار تولید گاز، سایر سوخت‌ها را صاحب سهم قابل توجه کرده است. این تنوع‌سازی در سبد انرژی، به تامین امنیت انرژی کشورها کمک می‌کند.
سهم برق هستهای در ایران کمتر از 2 درصد!
تصویر3، سهم انرژی هستهای در تولید برق در ایران، خاورمیانه و دنیا را نشان می‌دهد. طبق آمار موسسه EI، در سال 2023 تنها 1.7 درصد از برق ایران توسط نیروگاههای هستهای تولید شده، درحالی‌که برق هستهای در خاورمیانه و دنیا به ترتیب معادل 2.7 و 9.1 درصد از تولید برق آنها سهم دارد. به بیان دیگر سهم برق هستهای در سبد برق ایران به میزان 5.35 برابر، کمتر از میانگین دنیاست و حتی به نسبت خاورمیانه نیز سهم کمتری دارد. طبق تصویر3، 84.5 درصد از برق کشور توسط گاز طبیعی تولید می‌شود که 4 برابر میانگین کشورهای دنیاست.
10 تولیدکننده بزرگ انرژی هستهای در دنیا
طبق آمار موسسه EI، 10 کشور برتر در حوزه تولید انرژی هستهای در تصویر4 آورده شده که آمریکا در صدر بیشترین تولیدکنندگان این انرژی قرار دارد. کشور آمریکا در سال 2023 به میزان 816 تراوات ساعت، انرژی هستهای تولید کرده و 29.8 درصد از کل عرضه انرژی هستهای دنیا سهم داشته است. بعد از آمریکا، کشور چین، فرانسه و روسیه به ترتیب با سهم 15.9، 12.4 و 7.9 درصدی از کل تولید انرژی هستهای دنیا، در رتبه‌های دوم تا چهارم قرار دارند. طبق گزارش موسسه EI، ایران نیز با تولید انرژی هستهای به میزان 6.6 تراوات ساعت، حدود 0.2 درصد از کل انرژی هستهای تولید شده در دنیا سهم دارد.
رمزگشایی از برنامه ایران برای توسعه برق هستهای
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (تصویر 5)، آمریکا با دارا بودن 93 نیروگاه اتمی، در صدر بیشترین تعداد نیروگاههای هستهای در دنیا قرار دارد. فرانسه با 56، چین با 55 و روسیه با 37 نیروگاه اتمی نیز در رتبه‌های دوم تا چهارم قرار دارند. نکته جالب اینکه در ایران فقط یک نیروگاه هستهای به نام نیروگاه اتمی بوشهر با ظرفیت 1024 مگاوات ساخته شده است درحالی‌که مثلا کشور پاکستان 6 نیروگاه هستهای دارد. طبق اعلام رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، تاکنون تولید برق از نیروگاه اتمی بوشهر معادل 4 برابر هزینه تمام‌شده ساخت آن، ارزش داشته است. همچنین طبق گزارش شرکت تولید و توسعه انرژی هستهای، سوخت نیروگاه اتمی بوشهر با استاندارد ISO-9001 توسط شرکت روسی TVEL تأمین می‌شود. این شرکت روسی در حال حاضر سوخت 73 راکتور اتمی دیگر واقع در 13 کشور مختلف را تأمین می‌کند. براساس برنامه هفتم توسعه، ایران قصد دارد تا پایان سال 1407، ظرفیت تولید برق هستهای را به 3 هزار مگاوات افزایش دهد که به نظر می‌رسد این امر تنها از مسیر تکمیل فاز 2 و 3 نیروگاه اتمی بوشهر، امکان تحقق دارد که حجم سرمایه‌گذاری مورد نیاز آن 10 میلیارد دلار برآورد می‌شود.
همچنین اردیبهشت امسال نیز در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی، تفاهمنامه احداث نیروگاه اتمی سیریک با ظرفیت 5 هزار مگاوات با قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا امضا شد که برآورد می‌شود احداث آن از موعد آغاز عملیات، حداقل 8 سال به طول بینجامد.
اما چرا وضعیت ایران در تولید برق هستهای نامطلوب بوده و مشکل از کجاست؟ در این راستا با عسگر سرمست، کارشناس صنعت هستهای به گفت‌وگو نشستیم تا به سوالات متعددی درباره صنعت برق هستهای در ایران پاسخ دهیم. مشروح اظهارات عسگر سرمست، در ادامه به صورت یادداشت آورده شده است.
یک نیروگاه هستهای، ارزان‌ترین برق دنیا را تولید می‌کند
نیروگاههای هستهای یکی از ارزان‌ترین نیروگاههای تولید برق در جهانند و دلیل اقبال بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به این نیروگاه‌ها نیز همین بحث قیمت پایین تولید برق در آنهاست. مؤید این حرف بنده، شاخص جهانی LCOE است که هر پنج سال یکبار توسط موسسه IEA منتشر می‌شود. براساس این شاخص که با عنوان levelized cost of electricity یا هزینه هم‌تراز شده تولید برق تعریف می‌شود، مقایسه بین تمام هزینههای انجام شده و میزان برق تولیدی در هر یک از انواع نیروگاه‌ها صورت می‌گیرد که در این شاخص همه پارامترهای مرتبط با هزینه ساخت، سوخت، بهره‌برداری و حتی برچیدن نیروگاه‌ها و غیره لحاظ شده است. فاکتورهای دیگری مثل capacity factor و load factor هم در شاخص فوق‌الذکر دیده شده و در نرخ تنزیل‌های مختلف محاسبه شده است. این محاسبات نشان می‌دهد نیروگاههای هستهای رقابت خیلی تنگاتنگی با نیروگاههای زغال‌سوز دارند و ارزان‌ترین برق تولیدی در نیروگاههای base load را دارند. لذا از جهت اقتصادی، نیروگاههای هستهای کاملا توجیه اقتصادی دارند و در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند. این نکته را هم اضافه می‌کنم که آژانس بین‌المللی انرژی IEA، از بین تمام نیروگاه‌هایی که در کشورهای مختلف بررسی کرده؛ در گزارش خود مدعی شده ارزان‌ترین برقی که همین الان در جهان تولید می‌شود، توسط یک نیروگاه هستهای است.
چالش تکنولوژیک ساخت نیروگاه اتمی با رعایت ایمنی
دلیل اینکه نیروگاههای هستهای در ایران توسعه پیدا نکردند، فناوری بالایی است که در ساخت این نیروگاه‌ها استفاده می‌شود. دلیل فناوری بالا هم بحث ایمنی موردنیاز برای خود رآکتور هستهای است. به دلیل حوادثی که در چرنوبیل و آمریکا و ژاپن اتفاق افتاده، یک سری استانداردهای خیلی سختگیرانه‌ای برای ساخت و بهره‌برداری نیروگاههای هستهای در دنیا توسعه پیدا کرده است که رعایت این استانداردها فناوری‌های بسیار پیچیده و بالایی را می‌طلبد. به همین دلیل، تعداد بسیار کمی از کشورهای دنیا، سازنده نیروگاههای هسته‌ای‌اند. در نتیجه احداث نیروگاه اتمی هم یک تهدید است و تأمین ایمنی این نیروگاه، هزینه ساخت را بالا می‌برد و البته از زاویه دستیابی به فناوری، یک فرصت هم محسوب می‌شود و می‌تواند به رفع ناترازی برق کمک کند و سبد تولید برق کشور را تنوع ببخشد. همچنین این فناوری در سایر صنایع نیز به کمک کشور می‌آید و به اصطلاح سرریز فناوری صورت می‌گیرد. یعنی اگر شما به ساخت نیروگاه هستهای مسلط شوید، به کل فناوری هستهای مسلط خواهید شد که آنها کارکرد زیادی در صنایع مختلف دارند. دلیل اینکه روسیه در این سال‌ها به یکی از بزرگترین کشورهای سازنده نیروگاههای هستهای در دنیا تبدیل شده، این است که در فرایند جنگ سرد و در رقابت با آمریکا توانسته این فناوری را به مرور کسب کند. ابتدا در رقابت با آمریکا، ساخت سلاح هستهای یا بمب هستهای را یاد گرفت که از قبل آن، فناوری‌های اولیه مثل غنی‌سازی را به دست آورد و سپس توانست به فناوری‌های مربوط به رآکتور هستهای هم مسلط شود و کم‌کم در این حوزه پیشرفت کند.
نیروگاه اتمی بوشهر محل مناقشه هستهای علیه ایران نیست
دلیل اینکه در ایران، نیروگاه هستهای توسعه پیدا نکرده، این است که ما یک سری سدهای ذهنی و اشتباه راجع به ساخت نیروگاه هستهای در ایران داریم. به‌عنوان یک کارشناس نظرم این است که ما نه مشکل توجیه اقتصادی و نه مشکل سیاسی در مسیر ساخت نیروگاه هستهای داریم. بلکه مشکلی که داریم این است که وقتی با خود مدیران تصمیم‌گیر و کلان کشور صحبت می‌کنیم هنوز برای خود آنها این مساله حل نشده که ساخت نیروگاه هستهای از موضوع پرونده هستهای ایران جداست. نیروگاه هستهای یک پدیده صلح‌آمیز است و هیچ ربطی به بحث‌هایی ندارد که حساسیت‌های بین‌المللی سر پرونده هستهای ایران را به وجود آورده است. گواه این موضوع نیز فعالیت نیروگاه اتمی بوشهر است که هم‌اکنون دارد کار می‌کند و محل توجه و بازرسی‌های متعدد آژانس نیست. یعنی می‌خواهم بگویم که توجه‌ها و حساسیت‌ها، معطوف به نیروگاه بوشهر نیست و متأسفانه شاید برخی از مدیران کلان ما در جریان این موضوعات نباشند.
برخی مسئولان هنوز اطلاعی از ارزانی برق هستهای ندارند!
اشتباه دومی که مسئولان این حوزه دارند این است که فکر می‌کنند نیروگاه هستهای توجیه اقتصادی ندارد در صورتی که مهم‌ترین منبع مطالعات انرژی در جهان مدعی است که نیروگاه هستهای یکی از ارزان‌ترین برق‌ها را تولید می‌کند. دلیل اینکه می‌گویم «یکی از ارزان‌ترین» و نه «ارزان‌ترین» این است که فناوری‌های مختلفی برای ساخت نیروگاه هستهای وجود دارد. یعنی فناوری مختلف هم برای نیروگاه هستهای و هم برای نیروگاههای دیگر و نرخ تنزیل‌های متعدد، هزینههای مختلفی در کشورهای گوناگون را ایجاد می‌کند، پس نمی‌توان به‌صورت عمومی از لفظ ارزان‌ترین استفاده کرد.
به هر حال درست نیست که بگوییم برق هستهای، ارزان‌ترین برق است، زیرا ممکن است که این فرایند در یک کشور ارزان باشد و در یک کشور دیگر کمی گران‌تر باشد. به همین دلیل بنده همیشه یک بازه‌ای از قیمت ترسیم می‌کنم. ولی می‌خواهم بگویم همیشه نیروگاههای هستهای جزء ارزان‌ترین‌ها بوده‌اند. به نظرم این دو دلیل و این دو سد ذهنی؛ یعنی یکی ندانستن بحث توجیه اقتصادی نیروگاههای هستهای و دیگری بحث اشتباه گرفتن ساخت نیروگاه هستهای با پرونده‌های هستهای ایران، باعث می‌شود بسیاری از تصمیم‌گیران به تصمیم‌های ساده‌تری که شاید عواقب بیشتری دارند، تن بدهند و مساله نیروگاه هستهای همچنان روی میز باقی بماند.
امکان انتقال تکنولوژی در تعامل با روسیه و چین وجود دارد
ایران بخشی از فناوری‌های مرتبط با ساخت نیروگاه هستهای را دارد، چون ما نیروگاه‌سازیم و بخش بزرگی از ساخت یک نیروگاه هستهای، مرتبط با تولید توربین و ژنراتور است و اینها تجهیزاتی‌اند که توسط شرکت‌های داخلی ساخته می‌شوند. مهم‌ترین و سخت‌ترین قسمت ساخت یک نیروگاه هستهای، ساخت خود رآکتور آن است که در این زمینه، تجربه کمی داریم. کره‌جنوبی طی قراردادی با ساخت 5 نیروگاه هستهای، کل این فناوری را کسب کرد و ما هم می‌توانیم با تعامل با کشورهای همسو و غیرمتخاصم مثل چین یا روسیه که هر دو فناوری ساخت نیروگاه هستهای را دارند، به این فناوری به صورت کامل مسلط شویم و خودمان به مبدأیی برای صادرات این فناوری به کشورهای منطقه تبدیل شویم.
چرا ساخت نیروگاه اتمی بوشهر تأخیر زیادی داشت؟ مقصر روس‌ها بودند؟
اما درباره چرایی تأخیر در ساخت نیروگاه اتمی بوشهر باید بگویم مساله نیروگاه بوشهر، یک مساله پیچیده است. ما قبل از وقوع انقلاب، شروع به ساخت دو نیروگاه هزار مگاواتی توسط یک شرکت آلمانی کردیم که این دو طرح پیشرفت‌‌هایی نیز داشتند. اگر اشتباه نکنم یکی از آنها 60 درصد و یکی دیگر 40 درصد پیشرفت داشتند و خوب هم جلو رفتند. اما بعد از انقلاب و با رفتن آن شرکت، پروژه ساخت نیروگاه اتمی متوقف شد و این پروژه‌ها در دوره جنگ تحمیلی هم مورد حمله جنگنده‌های عراقی قرار گرفت و به ساختمان نیروگاه آسیب‌هایی وارد شد. در نتیجه، سازمان انرژی اتمی وارد تعامل با کشورهای مختلفی شد تا بتواند این پروژه را تکمیل کند. به دلیل پیچیدگی‌هایی که هم از جهت ترمیم آسیب‌ها و هم از جهت ادامه پروژه قبلی وجود داشت، سال‌ها طول کشید تا کشوری این پروژه را بپذیرد و ادامه دهد تا اینکه ما با روس‌ها به توافق رسیدیم. روس‌ها کلا فناوری متفاوتی از فناوری آلمانی‌ها داشتند. ساخت نیروگاه هستهای در دنیا با دو فناوری غربی و شرقی انجام می‌شود که فناوری شرقی توسط روسیه در ایران به اجرا درآمد.
طبیعتا فناوری روس‌ها متفاوت با فناوری آلمانی‌ها بود و ما هم اصرار داشتیم که ادامه پروژه قبلی انجام شود و این اصرار، کار را برای شرکت روس‌اتم سخت کرد و در واقع هم کار دشواری است که بخشی از یک پروژه توسط فناوری غربی توسعه پیدا کند و ادامه آن با فناوری شرقی تکمیل شود. پیچیدگی‌های بسیار بالایی در طراحی، در ایمنی و موضوعات مشابه وجود داشت. به همین دلیل ساخت نیروگاه اتمی بوشهر خیلی زمان گرفت، از این جهت یک مقدار هم هزینه مازاد ایجاد شد ولی خب درنهایت به ثمر نشست. به نظرم نیروگاه بوشهر به دلیل اینکه هم از قبل انقلاب به بعد انقلاب منتقل شده بود و هم بحث جنگ و هم بحث تحریم‌ها و هم بحث تغییر فناوری غربی به شرقی، یک مورد پیچیده و خاص است که نمی‌شود آن را به همه نیروگاههای دیگری که ما می‌خواهیم بسازیم، تعمیم داد. ما می‌توانیم در سایر طرح‌ها وارد تعامل با یک شرکت سازنده شویم و با حضور شرکت‌های ایرانی انتقال فناوری در این موضوع رخ دهد و بتوانیم پرونده موفق‌تری از نیروگاه بوشهر رقم بزنیم.
فرصت انتقال تکنولوژی نیروگاههای کوچک‌مقیاس هستهای
یکی از موانع توسعه نیروه‌گاه‌های هستهای در ایران، هزینه بالای سرمایه‌گذاری آنهاست. پیشنهاد خوب و قابلیت پیگیری، این است که ایران با چینی‌ها پروژه‌های مشترکی را تعریف کند و چین هم جزء کشورهایی است که تقریبا بسیاری از فناوری‌های مختلف نیروگاههای هستهای اعم از غربی و شرقی را داراست. چین هم‌اکنون رکورددار بیشترین تعداد نیروگاه هستهای در حال ساخت در دنیاست و چینی‌ها برای پاکستان هم نیروگاه اتمی می‌سازند. به نظرم اتفاق مثبتی است، اگر ایران بتواند با چین تعامل کند و پروژه ساخت نیروگاههای هستهای را نه به صورت نقدی بلکه به صورت تهاتر از محل نفت انجام دهد. به نظرم با روس‌ها هم می‌توانیم در فناوری‌های های‌تک که در حوزه نیروگاههای هستهای دارند مثل نیروگاههای کوچک‌مقیاس همکاری کنیم. بحث انتقال فناوری نیروگاههای کوچک مقیاس که قابلیت جابه‌جایی داشته باشند، می‌تواند یکی از موارد همکاری بین ایران و روسیه در سند جامع همکاری باشد.
به گزارش خبرنگار «فرهیختگان»، طبق برنامه هفتم توسعه، افزایش 2 هزار مگاواتی توان تولید برق از نیروگاه هستهای، یکی از اولویت‌های دولت چهاردهم است. همچنین تا افق 1420 نیز دستیابی به ظرفیت 20 هزار مگاوات تولید برق هستهای هدف‌گذاری شده است. با این وجود هنوز معلوم نیست، برنامه سازمان انرژی اتمی ایران در این حوزه چیست؟
