پانیذ رحیمی، خبرنگار: شاید مهاجرت به خارج از کشور همیشه هم بد نباشد، این را داده‌های بانک جهانی می‌گوید. ماجرا از این قرار است که بانک جهانی از سال 1980 مرتبا آمار پول‌های ارسالی نیروی کار به کشورشان را با عنوان Remittances Data منتشر می‌کند که براساس این آمارها، در سال 2023 رقم پول ارسالی نیروی کار به خانواده‌هایشان در کشور خود، حدود 818 میلیارد دلار بوده است. براساس تعاریف بانک جهانی Remittance بخشی از درآمد مازاد نیروی کار مهاجرت کرده یا اعزام‌شده به خارج از کشور است که آنان به کشور مبدا خود (به خانواده‌هایشان) می‌فرستند و به‌اصطلاح درآمد تحت عنوان Remittance سهم صادرات نیروی کار شمرده می‌شود. این مبالغ که در چهارچوب جریان‌های مالی مهاجرتی قرار می‌گیرد به‌طور کلی از کشورهای توسعه‌یافته یا کشورهای با سرمایه‌گذاری کلان به کشورهای در حال توسعه سرریز می‌شود. این ارقام نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی مهاجران و نقش آنها در تامین مالی خانواده‌ها و جوامع کشورهای مبدا است. براساس گزارش بانک جهانی، طی سال 2023 کل پول مازاد ارسالی مهاجران به کشورهای خود حدود 817 میلیارد دلار بوده که فقط هندی‌ها 120 میلیارد دلار از آن را به کشور و خانواده‌هایشان فرستاده‌اند. مکزیکی‌ها با 66 میلیارد دلار، فیلیپینی‌ها با 39، فرانسوی‌ها با 37 و چینی‌ها و پاکستانی‌ها با 29 و 27 میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در بخش کشورهای واردکننده نیروی کار نیز، آمریکا با هزینه 93 میلیارد دلاری در رتبه اول قرار دارد. عربستان سعودی با 38 میلیاردونیم دوم، سوئیس با حدود 36 میلیارد دلار سوم و کشورهای آلمان، چین و فرانسه هر کدام با 24، 20.2 و 19.8 میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. 

هدیه 120 میلیارد دلاری هندی‌های خارج‌نشین به کشورشان 
طبق گزارش بانک جهانی در سال 2023 رقم پول ارسالی نیروی کار به خانواده‌هایشان حدود 817 میلیارد دلار بوده که هند به‌عنوان بزرگ‌ترین دریافت‌کننده حواله‌های مالی از مهاجران قرار داشته است. هند در این سال موفق به دریافت حدود 120 میلیارد دلار شده است که این رقم قابل‌توجه بیانگر نقش مهاجران هندی در تامین مالی خانواده‌هایشان در داخل کشور است. توجه داشته باشیم کل درآمد نفتی ایران (بدون احتساب صادرات گاز) طی سال 1402 فقط 36 میلیارد دلار بوده است، یعنی رقم ارسالی کارگران هندی به کشورشان طی سال گذشته حدود 3.3 برابر درآمد نفتی ایران بوده است. پس از هند، مکزیک با 66 میلیارد دلار در رتبه دوم قرار دارد، درحالی‌که فیلیپین با 39 میلیارد دلار، فرانسه با 37 میلیارد دلار و چین با 29 میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. از دیگر کشورهایی که بخش عمده‌ای از حواله‌های مهاجران را دریافت کرده‌اند می‌توان به پاکستان با حدود
۲۷ میلیارد دلار، بنگلادش با 22 میلیارد دلار و آلمان با 20 میلیارد دلار اشاره کرد. افغانستان نیز با دریافت 320 میلیون دلار در سال 2023 در لیست کشورهای دریافت‌کننده حواله‌های مالی قرار گرفته است. گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد این جریان‌های مالی نقش مهمی در کاهش فقر، افزایش سطح زندگی و توسعه اقتصادی این کشورها ایفا می‌کنند. کشورهای نائورو با 880 هزار دلار دریافتی، برونئی دارالسلام با 893 هزار دلار، پالائو با یک میلیون و 953 هزار دلار، تووالو با دو میلیون دلار، پاپوآ گینه نو با سه میلیون دلار و مالدیو با بیش از پنج میلیون دلار در انتهای لیست مذکور قرار دارند. 

آمریکا در صدر لیست واردکنندگان نیروی کار 
براساس آمارهای منتشرشده از سوی بانک جهانی، ایالات متحده با بیش از 93 میلیارد دلار در صدر لیست کشورهایی قرار دارد که بیشترین پرداخت حواله‌های مالی توسط مهاجران را به ثبت رسانده‌اند. این آمار نشان‌دهنده نقش کلیدی مهاجران در اقتصاد جهانی و اثرگذاری آنها در تامین مالی خانواده‌ها و جوامع کشورهای مبدا است. علاوه‌بر ایالات متحده، کشورهای دیگری نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین منابع پرداخت حواله‌های مالی شناخته شده‌اند. عربستان سعودی با 38 میلیارد دلار در جایگاه دوم قرار دارد. این کشور به دلیل شمار زیاد کارگران مهاجر، به‌ویژه از کشورهای آسیایی و آفریقایی نقش بسزایی در انتقال مبالغ به کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند. سوئیس با ۳۶ میلیارد دلار در جایگاه سوم قرار گرفته است. این کشور با اقتصاد پایدار و برخورداری از سیستم مالی قوی میزبان تعداد زیادی مهاجر از نقاط مختلف جهان است. در ادامه، آلمان با 24 میلیارد دلار، چین با 20 میلیارد دلار و فرانسه با ۲۰ میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. آلمان و فرانسه به‌عنوان دو اقتصاد بزرگ اتحادیه اروپا همواره جزء کشورهای مهاجرپذیر بوده‌اند و مهاجران این کشورها مبالغ قابل‌توجهی را به کشورهای مبدا خود ارسال می‌کنند. چین نیز به دلیل جمعیت بالای مهاجران چینی در کشورهای دیگر سهم مهمی در پرداخت حواله‌ها دارد. لوکزامبورگ و هلند هر دو با 17 میلیارد دلار در این فهرست قرار گرفته‌اند. این دو کشور کوچک اروپایی به دلیل اقتصادهای پیشرفته و شرایط کار مناسب به مقصدی جذاب برای مهاجران تبدیل شده‌اند. کویت و هند نیز هر کدام با حدود 12 میلیارد دلار در این لیست حضور دارند. کویت به‌عنوان یکی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شمار زیادی از کارگران مهاجر را از کشورهای جنوب آسیا و آفریقا به خود جذب کرده است. هند که در عین حال یکی از بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان حواله‌های مالی نیز به شمار می‌آید مبالغ بالایی را از سوی مهاجران خود به سایر کشورها منتقل می‌کند. درنهایت، قطر و انگلستان هر کدام با 11 میلیارد دلار پرداخت در رتبه‌های بعدی این لیست قرار دارند. قطر به‌عنوان یک کشوری غنی از منابع انرژی و با تعداد زیادی کارگران خارجی نقش مهمی در جریان‌های مالی مهاجرتی دارد. انگلستان نیز به دلیل سابقه طولانی مهاجرپذیری و روابط بین‌المللی یکی از اصلی‌ترین کشورهایی است که مهاجران از آن مبالغی را به کشورهای مبدا خود ارسال می‌کنند. متاسفانه در هر دو لیست اطلاعاتی از میزان پول پرداختی و دریافتی توسط جمهوری اسلامی ایران در دست نیست. البته یکی از دلایل آن شاید فقدان زیرساخت رصد پرداخت‌های نیروی کار ایرانی به خانواده‌های خود به دلیل تحریم‌ها باشد. موضوع بعدی شاید دلایل فرهنگی-اقتصادی باشد. به عبارتی، درحالی بخش زیادی از هندی‌های خارج‌نشین ازجمله کارگران مهاجر اعزام‌شده به مقاصد دریافت‌کننده خدمات هستند بعضا مهاجران ایرانی یا از سرمایه‌داران و سرمایه‌گذاران هستند یا دانشجویان و اقشار نخبه‌ای هستند که پس از مهاجرت رابطه مالی با خانواده برقرار نمی‌کنند، درحالی‌که کارگران هندی اعم از ماهر و غیرماهر و بعضا مهندسان و افراد نخبه هندی تلاش‌های زیادی برای نجات خانواده‌های خود از فقر می‌کنند و همین موضوع در تداوم ارتباطات با کشور مبدا بسیار اثرگذار است. 

حواله ارزی مهاجران؛ یک درآمد ارزشمند 
پول‌هایی که مهاجران به کشورهای خود ارسال می‌کنند، به‌عنوان حواله‌های ارزی مهاجران (Remittances) شناخته می‌شود. این پول‌ها نقش مهمی در اقتصاد بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارند و منبع قابل توجهی از درآمد خارجی برای این کشورهایند. براساس آمارهای جهانی، بسیاری از کشورهای در حال توسعه در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین به‌شدت به این حواله‌ها وابسته‌اند. هند یکی از بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان حواله‌های ارزی در جهان است. هندی‌های مهاجر به کشورهای مختلف (به‌ویژه خلیج‌فارس، آمریکا و اروپا) سالانه میلیاردها دلار به کشور خود ارسال می‌کنند. این پول‌ها به توسعه اقتصادی و بهبود زندگی خانواده‌های هندی کمک می‌کند. چین نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان حواله‌ شناخته می‌شود. مهاجران چینی در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهای پیشرفته، مبالغ زیادی به خانواده‌ها و بستگان خود ارسال می‌کنند. اقتصاد فیلیپین به‌شدت وابسته به حواله‌های مهاجران است. بسیاری از فیلیپینی‌ها به‌عنوان کارگر در کشورهای دیگر (به‌ویژه کشورهای عربی و آمریکا) مشغول به کارند و مبالغ قابل توجهی به کشور خود ارسال می‌کنند. مهاجران مکزیکی، به‌ویژه در ایالات متحده، هرساله میلیاردها دلار به خانواده‌ها و بستگان خود در مکزیک ارسال می‌کنند. این پول‌ها نقش مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی مکزیک دارند. مهاجران پاکستانی در خلیج‌فارس و کشورهای غربی هرساله مبالغ زیادی به کشور خود ارسال می‌کنند که به اقتصاد و توسعه اجتماعی پاکستان کمک می‌کند. کارگران بنگلادشی که به کشورهای خلیج‌فارس مهاجرت کرده‌اند، بخش عمده‌ای از حواله‌های ارزی این کشور را تشکیل می‌دهند. این پول‌ها نقش حیاتی در اقتصاد بنگلادش دارند. 

حواله ارزی برای کشورهای فقیر مهم‌تر است 
حواله‌های ارزی به‌ویژه برای کشورهای فقیرتر اهمیت بسیاری دارند، زیرا این پول‌ها می‌تواند به مواردی مانند کاهش فقر، بهبود سطح زندگی خانوارها، تامین مالی پروژه‌های کوچک، توسعه اقتصادی مناطق روستایی و کم‌درآمد، تثبیت نرخ ارز و مواردی از این دست ‌کمک کند. بسیاری از این کشورها از حواله‌های ارزی به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمد خارجی استفاده می‌کنند و آن را به‌عنوان جایگزینی برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یا صادرات محصولات در نظر می‌گیرند. از طرف دیگر باید در نظر داشت که وابستگی بیش از حد به حواله‌های ارزی می‌تواند چالش‌هایی را به همراه داشته باشد. برای مثال، این وابستگی می‌تواند سبب کاهش نوآوری داخلی و توسعه پایدار شود. همچنین بحران‌های اقتصادی در کشورهای میزبان مهاجران می‌تواند به کاهش این حواله‌ها منجر شود که تاثیر منفی بر اقتصاد کشورهای دریافت‌کننده خواهد داشت. 

درآمد 320 میلیون دلاری افغانستان 
افغانستان نیز یکی از کشورهایی است که به‌شدت به حواله‌های ارزی ارسالی توسط مهاجران و کارگران افغانستانی در خارج از کشور وابسته است. با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این کشور، حواله‌های ارزی نقش مهمی در معیشت بسیاری از خانواده‌های افغان و همچنین در اقتصاد کلان این کشور ایفا می‌کنند. افغانستان به دلیل دهه‌ها جنگ، ناپایداری اقتصادی و بیکاری بالا، همواره یکی از کشورهایی بوده که در آن مهاجرت نیروی کار به خارج از کشور رواج داشته است. کارگران افغانستانی که عمدتا به کشورهای همسایه (به‌ویژه ایران و پاکستان) مهاجرت کرده‌اند، منابع اصلی ارسال حواله به کشورند. همچنین تعداد زیادی از افغانستانی‌ها به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اروپا مهاجرت کرده‌اند و از آنجا به خانواده‌های خود پول ارسال می‌کنند. 
حواله‌های ارزی نقش بسیار مهمی در تامین معیشت خانواده‌های افغانستانی دارد. این پول‌ها به‌ویژه در مناطق روستایی و محروم، منبع اصلی درآمد خانوارهاست. بسیاری از خانواده‌های افغانستانی برای تامین نیازهای اساسی خود مانند غذا، مسکن و آموزش به این حواله‌ها وابسته‌اند. درنتیجه، هرگونه تغییر در میزان حواله‌های ارزی می‌تواند به‌شدت بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی این کشور تاثیر بگذارد. حواله‌های ارزی یکی از منابع مهم درآمد ارزی برای افغانستان محسوب می‌شود. در شرایطی که اقتصاد افغانستان ضعیف است و با چالش‌های جدی مانند کاهش صادرات و سرمایه‌گذاری خارجی مواجه است، حواله‌های ارسالی مهاجران به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع ارز خارجی در کشور عمل می‌کنند. 

جای خالی آمار مربوط به ایران 
 وضعیت ایران در زمینه دریافت حواله‌های ارزی مهاجران نسبت به بسیاری از کشورهای همسایه و دیگر کشورهای در حال توسعه چندان مطلوب نیست. چند دلیل عمده برای این وضعیت وجود دارد که به عوامل اقتصادی، اجتماعی و مهاجرتی ایران مربوط می‌شود. برخلاف کشورهای دیگر مانند هند، فیلیپین یا پاکستان که بخش قابل‌توجهی از مهاجران‌شان به‌عنوان کارگران ماهر یا نیمه‌ماهر به کشورهای خارجی می‌روند و برای خانواده‌های خود پول ارسال می‌کنند، درصد زیادی از مهاجران ایرانی نخبگان، دانشجویان و افراد تحصیل‌کرده‌اند. این دسته از مهاجران معمولا به دلایل تحصیلی یا شغلی مهاجرت می‌کنند و بسیاری از آنها بعد از مهاجرت، وابستگی مالی به ایران ندارند و بنابراین پول زیادی به کشور ارسال نمی‌کنند. 
ایرانیان عمدتا به کشورهای توسعه‌یافته مانند آمریکا، کانادا، استرالیا و کشورهای اروپایی مهاجرت می‌کنند. مهاجرانی که به این کشورها می‌روند، به دلیل درآمد و شرایط کاری نسبتا خوب خود، کمتر تمایل به ارسال پول به کشور دارند. در مقابل، کشورهایی مانند فیلیپین و پاکستان که مهاجران‌شان عمدتا به کشورهای خلیج‌فارس مهاجرت می‌کنند، بیشترین میزان حواله را دریافت می‌کنند. در بسیاری از کشورها که دریافت‌کنندگان عمده حواله‌های ارزی‌اند، مهاجران به‌عنوان نیروی کار ساده یا نیمه‌ماهر در کشورهای خارجی کار می‌کنند و خانواده‌های آنها به‌شدت به پول‌های ارسالی برای تامین معیشت خود وابسته‌اند. اما در ایران، بسیاری از خانواده‌هایی که افرادشان مهاجرت کرده‌اند، وضعیت مالی بهتری دارند و به این دلیل، میزان ارسال حواله از سوی مهاجران کمتر است. 
نوسانات شدید نرخ ارز در ایران و تحریم‌های اقتصادی، باعث مشکلات جدی در انتقال پول به داخل کشور شده است. بسیاری از سیستم‌های بانکی بین‌المللی به دلیل تحریم‌ها قادر به انتقال مستقیم پول به ایران نیستند و همین مساله سبب شده حتی مهاجرانی که تمایل به ارسال پول به کشور دارند، با مشکلات فراوانی مواجه شوند. برخلاف برخی از کشورهای در حال توسعه که سیستم‌های غیررسمی حواله‌داری (مانند هاوالا در جنوب آسیا) به شکل گسترده دارند و به مهاجران کمک می‌کند تا به راحتی پول خود را به کشور ارسال کنند، ایران چنین سیستم‌های گسترده‌ای ندارد. همچنین محدودیت‌های بانکی و مالی به دلیل تحریم‌ها به‌شدت این وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.