ندا اظهری، مترجم: شاخص جهانی نوآوری، رتبه‌بندی سالانه کشورها براساس ظرفیت و موفقیت آنها در حوزه نوآوری است که از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری(WIPO) منتشر می‌شود. این رتبه‌بندی نخستین بار در سال 2007 آغاز به کار کرد و امسال هفدهمین شاخص رتبه‌بندی GII در سال 2024 منتشر شده است. در رتبه‌بندی امسال عملکرد نوآورانه 133 کشور و نیز 100 خوشه برتر علم و فناوری در جهان مورد ارزیابی قرار گرفته است. 
موضوع ویژه رتبه‌بندی امسال، محقق کردن وعده کارآفرینی اجتماعی، ارتباط بین نوآوری و شرکت‌های اجتماعی و تاثیری که این امر بر جهان دارد را بررسی می‌کند. با نگاهی به چشم‌انداز جهانی در سال 2023، اوضاع کمی ناآرام به نظر می‌رسد؛ به دنبال سال‌ها رونق بین سال‌های 2020 تا 2022، هزینه‌های تحقیق و توسعه و نیز تعداد مقالات علمی کاهش یافت و سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر به میزان پیش از همه‌گیری ازجمله در آفریقا و آمریکای لاتین بازگشت. اگر شرایط مالی سخت‌تر ادامه یابد، این امر مانع از سرمایه‌گذاری‌های نوآوری مورد نیاز در کوتاه‌مدت خواهد شد. اما به نظر می‌رسد در میان روند کاهشی در برخی روندها، نوآوری‌های جدید در حوزه علوم دیجیتال و عمیق که در شاخص 2022 برجسته بود، با پیشرفت‌های قابل‌توجهی در زمینه‌هایی چون توالی ژنوم، نیروی کامپیوتر و باتری‌های الکتریکی ادامه می‌دهد. 

برترین‌های نوآوری تغییری نداشتند
آنچه در رتبه‌بندی GII 2024 مشاهده می‌شود، این است که رتبه‌های برتر این شاخص، نسبت به سال‌های قبل ثابت باقی مانده‌اند که این واقعیت بیانگر آن است که شکل‌گیری اکوسیستم‌های نوآوری زمان‌برند و اکوسیستم‌هایی که در حال حاضر پایه‌هایی قدرتمند دارند، از مزایای آن بهره‌مند می‌شوند. در این شاخص، پیشرفت اقتصادهای نوظهور تداوم دارد. اندونزی، موریس، عربستان سعودی، قطر و برزیل در پنج سال گذشته بیشترین صعود را در شاخص GII داشته‌اند و چین، هند، ایران، مراکش، فیلیپین و ترکیه بیشترین صعود را در 10 سال گذشته تجربه کرده‌اند. 19 اقتصاد دیگر عمدتا در جنوب صحرای آفریقا و آسیای جنوب شرقی در حوزه نوآوری، از سطح توسعه خود بهتر عمل می‌کنند. درحالی‌که این روندها امیدوارکننده‌اند، بسیاری از این اکوسیستم‌های نوآوری هنوز نیاز به پرورش دقیق دارند. WIPO  به حمایت از کشورها در تمام مراحل توسعه برای استفاده از فرصت‌ها برای رشد کارآفرینی و نوآوری ادامه خواهد داد. تمرکز شاخص GII بر نوآوری برای رشد و توسعه اقتصادی است. امسال دامنه این رتبه‌بندی گسترش یافته و موضوع نوآوری اجتماعی انتخاب شده است. برآوردها حاکی از آن است حدود 11 میلیون شرکت در حوزه اجتماعی و 30 میلیون کارآفرین اجتماعی در دنیا حضور دارند که حدود 2 هزار میلیارد دلار را به تولید ناخالص داخلی اختصاص می‌دهند. اغلب این سازمان‌ها در صدر پرداختن به مسائل حیاتی مانند فقر، پایداری محیط‌زیست و بی‌عدالتی اجتماعی‌اند. باوجود تاثیر غیرقابل انکاری که شرکت‌های اجتماعی دارند، اغلب در حاشیه مدل‌ها و سیاست‌های نوآورانه سنتی قرار دارند. در نسخه GII 2024، وضعیت کارآفرینی اجتماعی در سطح جهانی برجسته شده و توصیه‌های سیاستی برای توسعه پتانسیل نوآوری در این بخش ارائه شده است. 

کاهش 5 درصدی مقالات در جهان
شاخص GII 2024 تجزیه‌وتحلیل جامعی از وضعیت فعلی نوآوری جهانی ارائه می‌دهد. یافته‌ها پیشرفت و نیز چالش‌ها را در چهار مرحله کلیدی چرخه نوآوری برجسته می‌کند: سرمایه‌گذاری در علم و نوآوری، پیشرفت فناوری، پذیرش فناوری و تاثیر اجتماعی اقتصادی نوآوری. بررسی‌ها طبق این مراحل کلیدی نشان می‌دهد تعداد مقالات علمی در سال 2023 با افت 5 درصدی روبه‌رو بوده درحالی‌که این بخش در سال‌های 2020 و 2021 افزایش 8 درصدی داشته و در سال 2022 نیز روند کاهشی را تجربه کرده است. R&D جهانی در سال 2022 حدود 5 درصد رشد کرد که نسبت به سال 2021 اندکی کاهش نشان می‌دهد اما به نظر می‌رسد این روند در سال 2023 قریب به 3 درصد کاهش یافته است. مخارج R&D در دنیا توسط شرکت‌هایی انجام می‌شود که بالاترین هزینه‌های تحقیق و توسعه را دارند و در سال 2023 حدود 6 درصد رشد داشته که کمتر از نرخ رشد بلندمدت در 6 سال گذشته (حدود 8 درصد) بوده و بین سال‌های 2021- 2019 و نیز نسبت به رشد سال‌های پیش از همه‌گیری کرونا، به‌شدت از اوج 10 تا 13 درصدی کاهش یافته است. شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و مقالات علمی نیز در مقایسه با قبل از کرونا کاهش یافته و تاثیر قابل‌توجهی در مناطق در حال رشدی چون آمریکای لاتین و آفریقا دارند. با انعکاس شرایط رو به وخامت برای تامین مالی پرخطر، ارزش سرمایه‌گذاری VCها از نرخ بالا در سال 2021 به 36 درصد در سال 2022 و کاهش 39 درصدی در سال 2023 رسید. تعداد VCها نیز کاهش یافته و در سال 2023 به 9.5 درصد رسیده‌اند. ثبت اختراعات بین‌المللی که از سال 2021 راکد مانده بود، در سال 2023 با افت 1.8 درصدی روبه‌رو شد که اولین کاهش از سال 2009 به شمار می‌رود. 

ایران در بین نوآوران برتر آسیای جنوبی
در شاخص GII 2024، سه اقتصاد نوآور برتر براساس منطقه جغرافیایی مشخص شده‌اند. طبق این شاخص، برزیل، شیلی و مکزیک در منطقه آمریکای لاتین و کارائیب؛ آفریقای جنوبی، بوتسوانا و سنگال در منطقه صحرای جنوبی آفریقا؛ رژیم‌صهیونیستی، امارات و ترکیه در منطقه شمال آفریقا و غرب آسیا؛ سنگاپور، کره جنوبی و چین در منطقه آسیای جنوب شرقی، آسیای شرقی و اقیانوسیه؛ کانادا و آمریکا در منطقه آمریکای شمالی؛ سوئیس، سوئد و انگلیس در منطقه اروپا؛ هند، ایران و قزاقستان در منطقه آسیای جنوبی، جزء برترین کشورهای هر منطقه هستند. همچنین طبق این شاخص، در هر منطقه جغرافیایی نیز سه اقتصاد نوآور براساس درآمد رتبه‌بندی شده‌اند. سوئیس، سوئد و آمریکا در گروه اقتصادهای با درآمد بالا؛ چین، مالزی و ترکیه در گروه اقتصادها با درآمد متوسط رو به بالا؛ هند، ویتنام و فیلیپین در گروه اقتصادها با درآمد پایین‌تر از متوسط؛ و روآندا، توگو و اوگاندا نیز در گروه اقتصادهای کم‌درآمد قرار می‌گیرند. 
(نمودار شماره 1 )

برتری 4 ساله سوئیس 
سوئیس، سوئد، آمریکا، سنگاپور، انگلیس، کره جنوبی، فنلاند، هلند، آلمان و دانمارک در شاخص GII 2024 پیشتاز بوده و جزء 10 کشور برترند. چین، ترکیه، هند، ویتنام، فیلیپین، اندونزی، ایران و مراکش اقتصادهای با درآمد متوسطی‌اند که از سال 2013 تاکنون سریع‌ترین صعود را در رتبه‌بندی GII داشته‌اند. سوئیس برای چهاردهمین سال متوالی در رتبه اول GII قرار دارد. سوئد و آمریکا نیز به ترتیب جایگاه‌های دوم و سوم را نسبت به سال گذشته حفظ کرده‌اند. سنگاپور نسبت به سال گذشته ارتقا یافته و به رده چهارم و جزء پنج اقتصاد برتر رسیده و انگلیس هم در رده پنجم قرار دارد. در این بین، چین هنوز به‌عنوان تنها اقتصاد با درآمد متوسط در جمع 30 اقتصاد برتر GII قرار دارد و با بهبود رتبه، نزدیک شدن به 10 اقتصاد برتر، به جایگاه 11 رسیده است. 

از 10 اقتصاد برتر جهان، 7 اقتصاد اروپایی‌اند 
در کل مانند سال‌های گذشته، آمریکای شمالی و اروپا بالاترین تعداد اقتصادهای برتر دنیا را براساس شاخص GII در اختیار دارند و پس از آن آسیای جنوب شرقی و آسیای شرقی و اقیانوسیه قرار دارند. آفریقای شمالی و آسیای غربی نیز در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. آمریکای لاتین و کارائیب، آسیای مرکزی و جنوبی و صحرای جنوب آفریقا با فاصله بیشتری از سایر مناطق قرار گرفته‌اند. آمریکای شمالی متشکل از آمریکا و کانادا هنوز هم نوآورترین منطقه جهانند که نسبت به اروپا شکاف عملکردی خود را نسبت به اروپا حفظ کرده ‌است. در این بین، اروپا بیشترین تعداد پیشتازان نوآوری را در جمع 25 اقتصاد برتر جهان در اختیار دارد به‌طوری‌که از میان 10 اقتصاد برتر جهان، 7 اقتصاد اروپایی در میان 10 اقتصاد برتر قرار گرفته‌اند. اقتصادهای برتر دنیا همچنین از نظر 7 رکن نوآورانه شامل موسسات، سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت، پیچیدگی بازار، پیچیدگی تجاری، خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. به این ترتیب سوئیس بهترین جایگاه را در رتبه نخست در شاخص‌های خروجی‌های خلاقانه و خروجی دانش و فناوری کسب کرده است. بعد از آن سوئد هم در دو رکن زیرساخت، پیچیدگی تجاری رده نخست را کسب کرده‌ است. آمریکا که سومین اقتصاد برتر جهان است، در پیچیدگی بازار رده اول را به دست آورده است. در این میان، ایران در رکن موسسات رده 133، در پژوهش و سرمایه انسانی رده 64، در زیرساخت رتبه 95، در پیچیدگی بازار رده 17، در پیچیدگی تجاری رده 110، در خروجی دانش و فناوری رده 49 و در رکن خروجی خلاقانه رده 52 را از آن خود کرده است. 

برتری سنگاپور، آمریکا و چین در شاخص‌های نوآوری
سنگاپور در سال 2024 از نظر تعداد شاخص‌های نوآوری GII که در رتبه اول جهانی قرار دارد، پیشتاز است و با کسب 14 شاخص از 78 شاخص، رتبه نخست را از آن خود کرده است. آمریکا با 9 شاخص و چین با 8 شاخص از جمع 78 شاخص رتبه‌های دوم و سوم را به دست آورده‌اند. در میان اقتصادهای با درآمد متوسط و پایین، مراکش در طرح‌های صنعتی، جمهوری اسلامی ایران در علائم تجاری و نامیبیا در هزینه‌های آموزشی در شاخص GII پیشتازند. 

عربستان و قطر در جمع 50 اقتصاد برتر دنیا
ترکیه هم جزء اقتصادهایی است که در شاخص GII 2024 رشد کرده و با توجه به رتبه 37 در دنیا که نسبت به رتبه 39 سال گذشته دو رتبه بهبود یافته، در میان اقتصادهای با درآمد متوسط رده سوم را کسب کرده و از بلغارستان پیشی گرفته است. به عبارتی، تمام اقتصادهای با درآمد متوسط غیر از بلغارستان در رده‌بندی رشد کرده‌اند. امارات در جایگاه 32 باقی مانده و عربستان سعودی با رتبه 47 و قطر با رتبه 49 با بهبود رتبه، خود را به جمع 50 اقتصاد برتر جهان رسانده‌اند و دو اقتصاد منطقه خاورمیانه‌اند که امسال ارتقای رتبه داشته‌اند. امارات با رتبه 32، ایران با رتبه 64 و عمان با رتبه 74، از سال 2013 با بهبود رتبه روبه‌رو شده‌اند. این درحالی است که ایران در مقایسه با رتبه‌بندی سال گذشته که رتبه 62 را کسب کرده بود، کاهش رتبه نشان می‌دهد. تمام اقتصادهای منطقه در یک دهه گذشته پیشرفت پایداری را در رتبه از خود نشان داده‌اند اما درمجموع، ایران نسبت به رتبه‌بندی سال 2013، بیشترین پیشرفت را از خود نشان داده به‌طوری‌که رتبه ایران از 113 در سال 2013 به 64 در سال 2023 رسیده است.