علی مزروعی، خبرنگار گروه نقد روز: در پی اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تحلیلگران به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی مذاکرات هسته‌ای ایران پرداختند. مجید شاکری، کارشناس اقتصاد سیاسی و عبدالرضا فرجی‌راد، تحلیلگر مسائل بین‌الملل بر لزوم آمادگی ایران برای مذاکرات آتی و تاثیر تحولات جهانی بر موقعیت ایران در این مذاکرات تاکید کردند. آنها همچنین به بررسی جایگاه برجام و چالش‌های پیش‌روی آن در شرایط کنونی پرداختند و نکاتی درباره روند مکانیسم ماشه و روابط ایران با قدرت‌های جهانی مطرح کردند. مشروح این گفت‌وگوها را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
مذاکرات سال دهم آغاز شد اما دستاورد خاصی ندارد
مجید شاکری، کارشناس اقتصاد سیاسی در ابتدا به تشریح وضعیت مذاکرات هسته‌ای و برجام پرداخت و گفت: «مهم‌ترین دستاورد سفر نیویورک آغاز مذاکرات سال دهم بوده اما این دستاورد خاصی نیست؛ چراکه این مذاکرات به دلیل راهبرد غرب برای کنترل برنامه هسته‌ای ایران، دیر یا زود آغاز می‌شد.» او افزود: «نکته مهم‌تر این است که باید زمان ارزشمند خود را صرف آماده شدن برای این مذاکرات کنیم و منظور از آمادگی، کنترل ریسک‌ها و ابزارهای فشاری است که طرف مقابل ممکن است در طول مذاکرات استفاده کند.» شاکری با اشاره به تغییرات ساختاری ناشی از تحریم‌ها و لزوم بازنگری در سیاست‌ها تصریح کرد: «به‌جای تمرکز دولت بر این مسائل کلیدی، دولت بیشتر در حال ارسال پیام‌های آماده‌باش برای مذاکرات است، در‌حالی‌که این مذاکرات خود به خود آغاز می‌شد و نیازی به این پیام‌ها نبود.» این کارشناس اقتصاد سیاسی همچنین به اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره کرد و گفت: «گروسی به بازگشت حقوقی آمریکا به برجام به‌عنوان یک امتیاز نگاه می‌کند، اما با توجه به سیاست‌های داخلی دولت چهاردهم، احتمالا این موضوع به‌عنوان یک امتیاز به هواداران دولت فروخته خواهد شد.» او هشدار داد بازگشت آمریکا به برجام در سال‌های ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵ نمی‌تواند مشکلات اصلی ایران، مانند تحریم‌های نفتی و محدودیت‌های بانک مرکزی را حل کند. شاکری افزود: «تغییرات تحریمی آمریکا و گذشت زمان ساختارهای زیادی را تغییر داده است و برای حل آنها باید فکر جدیدی کرد. این نیازمند تمرکز بر تغییرات واقعی است و نه تکرار اشتباهات گذشته.» او همچنین تاکید کرد بازگشت به شرایط قبل از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ حداقل چیزی است که ایران باید به‌دنبال آن باشد. شاکری تصریح کرد: «پیش از آغاز مذاکرات باید نقاط فشار طرف مقابل شناسایی و کنترل شود و این از طریق بهبود روابط با چین و روسیه امکان‌پذیر است، روابطی که در دولت‌های قبلی به بن‌بست خورده بود.»
حفظ برجام بدون نیاز به بازنگری
مجید شاکری با اشاره به روند کاهش تعهدات ایران ذیل بند ۳۶ برجام گفت: «اگر هدف ما حفظ برجام است، نیازی به تغییرات بنیادین در این چهارچوب نیست. تاکنون تعهدات‌مان را گام به گام کاهش داده‌ایم، اما برای بازگشت به تعهدات آیین‌نامه مشخصی وجود ندارد و باید از کمیسیون مشترک برای بازتعریف تعهدات استفاده کنیم.» او با تاکید بر اهمیت حفظ برجام، گفت: «نیازی به بر‌هم زدن چهارچوب برجام نیست؛ برجام در شرایط متفاوتی در سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۴ شکل گرفت و دلیلی برای عقب‌نشینی از آن وجود ندارد.» شاکری در ادامه بر اهمیت آماده‌سازی درست برای مذاکرات آینده تاکید و خاطرنشان کرد باید ابزارهای خود را برای کنترل فشارهای طرف مقابل تقویت کنیم و این کار زمان زیادی نمی‌برد. این کارشناس حوزه اقتصاد سیاسی، در ادامه با اشاره به ضرورت آمادگی پیش از آغاز مذاکرات در رابطه با برجام تاکید کرد عجله برای شروع این مذاکرات بدون آمادگی لازم، اشتباه است. وی تصریح کرد که آمادگی به معنای شروع مذاکرات نیست، بلکه باید گام‌های عملی برای کنترل خسارت‌های احتمالی که طرف مقابل ممکن است در مذاکرات به ایران وارد کند، برداشته شود.
باید به‌طور روشن مشخص کنیم در رقابت بین چین و آمریکا کجا قرار داریم
شاکری در پاسخ به این پرسش که آیا نباید پیش از فعال شدن مکانیسم ماشه مذاکرات را شروع کنیم تا اوضاع بحرانی نشود، گفت: «این تصور که رفتار ما باعث تغییرات جدی در مذاکرات شود، اشتباه است. شرایط کنونی بسیار با سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۴ تفاوت دارد.» به گفته او، برای افزایش تاثیرگذاری در مذاکرات، ایران باید در رقابت بین قدرت‌های بزرگ مانند روسیه، چین و آمریکا تصمیم‌گیری کند و فرصت‌ها را از دست ندهد. وی بر لزوم گسترش نقش ایران در صحنه بین‌المللی تاکید کرد و گفت: «این موضوع به رقابت میان آمریکا و چین مرتبط است و ما باید به‌طور روشن تصمیم بگیریم که در این رقابت کجا قرار بگیریم.» شاکری افزود: «توازن برقرار کردن میان این دو قدرت امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل ضروری است که موضع خود را در رقابت میان چین و روسیه مشخص کنیم.»
ایران باید از موضع قدرت در مورد لزوم مذاکرات صحبت کند
وی اضافه کرد ایران باید از موضع قدرت در مورد لزوم مذاکرات صحبت کند؛ چراکه تفاوت میان ایران ضعیف و ایران قدرتمند در مذاکرات، نتایج کاملا متفاوتی به همراه خواهد داشت. او همچنین به اهمیت فراهم کردن شرایط لازم برای احیای برجام یا هر توافق دیگری اشاره کرد و گفت: «آیا فضای جهانی آماده پذیرش بده‌بستان‌های ماست؟ بله، اما ما هنوز کارهای لازم برای آماده‌سازی این شرایط را به درستی انجام نداده‌ایم.» وی در ادامه خاطرنشان کرد این تصمیمات تاثیر مستقیمی بر واردات کالاهای اساسی، فروش نفت و سرمایه‌گذاری‌های ایران دارد. شاکری همچنین به محدودیت زمانی برای این تصمیم‌گیری‌ها اشاره کرد و گفت: «هر چه بیشتر تعلل کنیم، به ضرر ما خواهد بود.» وی با تاکید بر اینکه در آستانه انتخابات قرار داریم و نتیجه این انتخابات هنوز مشخص نیست، افزود: «این عدم قطعیت می‌تواند برای ما ابزارهای محدودتری در آینده به همراه داشته باشد.» شاکری ادامه داد: «به جای اینکه دائما در مورد لزوم مذاکره سریع‌تر صحبت کنیم، بهتر است که ابزارهای خود را برای مذاکره تقویت کنیم.» او تاکید کرد این فرآیند زمان زیادی نمی‌خواهد و شاید یکی دو ماه کافی باشد. پس از آن، ایران می‌تواند به سمت تسریع فرایند مذاکرات برود. وی هشدار داد که «اگر از نقطه ضعف وارد مذاکرات شویم، تسریع مذاکرات سودی برای ما نخواهد داشت.»
برای نشان دادن تاثیرناپذیری مکانیسم ماشه نباید با شتابزدگی از آمادگی برای مذاکره بر سر آن صحبت کنیم
مجید شاکری، کارشناس حوزه اقتصاد سیاسی، در تحلیل خود از تمدید روند جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه و تاثیرات آن بر ایران اظهار داشت که این روند یک امر دوطرفه است. وی توضیح داد: «اگر ایران این روند را تمدید کند، تصور می‌شود که از فشار طرف مقابل جلوگیری شده است اما در واقع، این اقدام به معنای فراهم کردن امکان استفاده دوباره از این ابزار برای طرف مقابل خواهد بود.» شاکری به این نکته اشاره کرد اگر این مکانیسم یک‌بار در سال دهم از سوی طرف مقابل استفاده نشود احتمال استفاده مجدد از آن در آینده وجود دارد. شاکری تاکید کرد راه‌حل واقعی برای مقابله با مکانیسم ماشه، بهبود موقعیت ایران در سطح بین‌المللی است. او افزود باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که حتی در صورت اجرای این مکانیسم، تبعات جدی برای ایران نداشته باشد. وی به یک تجربه گذشته اشاره کرد و گفت دو سال پیش، وقتی تحریم‌های تسلیحاتی ایران در حال انقضا بود، موقعیت ایران به‌گونه‌ای بود که طرف مقابل متوجه شد اعمال این تحریم‌ها نتیجه‌ای نخواهد داشت و در نتیجه، تحریم‌های داخلی خود را جایگزین کرد. شاکری با تاکید بر اهمیت این نکته که طرف مقابل باید ببیند مکانیسم ماشه روی محاسبات ایران تاثیری نمی‌گذارد، بیان کرد که تصور اینکه روسیه یا چین می‌توانند جلوی فعال شدن این مکانیسم را بگیرند، کاملا اشتباه است. او همچنین گفت برای نشان دادن تاثیرناپذیری مکانیسم ماشه بر سیاست‌های ایران، نیاز به یک مدل متفاوت از سیاست خارجی داریم و نه مدلی که بدون آمادگی و به سرعت، با اولین فرصت مانند سفر به نیویورک، نشان دهیم آماده مذاکره در مورد مکانیسم ماشه‌ایم. در پایان، شاکری خاطرنشان کرد تمامی این مباحث در چهارچوب سال دهم مطرح می‌شوند و دولت باید از فرصت‌های پیش‌رو به‌خوبی استفاده کند.
مواضع مقامات ایرانی و غربی در مورد برجام متناقض است
عبدالرضا فرجی‌راد، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در مورد اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکید کرد این اظهارات ممکن است با هدف شروع مذاکرات جدید و یافتن راهکارهایی برای ادامه گفت‌وگوها باشد. فرجی‌راد اشاره کرد این مساله پیش از این توسط عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران مطرح شده و دکتر پزشکیان نیز در مصاحبه‌ای در نیویورک اعلام کرده بود می‌توانند براساس همین برجام کار کنند. وی تصریح کرد این دیدگاه به نوعی تعجب‌آور و متفاوت به نظر می‌رسد و از تحولات در مواضع ایرانیان حکایت دارد. همچنین به نظر می‌رسد عراقچی نیز به تایید نظر رئیس‌جمهور پرداخته و نظرات قبلی خود را رد کرده است.
فرجی راد در ادامه افزود: «دبیرکل آژانس همچنین اشاره کرد که او با تیم دموکرات‌ها به رهبری کاملا هریس در ارتباط است و از احتمال پیروزی آنها و تمایل‌شان به توافق با ایران یا بازگشت به برجام مطلع است.» فرجی‌راد به وجود تناقض‌هایی در مواضع طرفین، اعم از ایرانی و آمریکایی اشاره کرد و گفت این تناقض‌ها حتی در اظهارات گروسی نیز مشهود است.وی افزود: «آمریکایی‌ها پیشتر اعلام کرده بودند برجام دیگر قابل احیا نیست اما گروسی اکنون به نوعی از بازگشت به برجام سخن می‌گوید.»
هنوز قطعیتی برای کنار گذاشتن برجام وجود ندارد
فرجی‌راد در ادامه به این سوال اشاره کرد که آیا در نیویورک مذاکراتی بین طرف‌های اروپایی، ایرانی و آمریکایی صورت گرفته که منجر به شروع گفت‌وگوها براساس چهارچوب برجام شود. او همچنین به اظهارات رئیس‌جمهور اشاره کرد که از وزرای خارجه خواسته بنشینند و راه‌حلی پیدا کنند. این تحلیلگر مسائل بین‌الملل بیان داشت به نظر می‌رسد هنوز قطعیتی برای طرف‌های ایرانی و آمریکایی وجود ندارد که برجام را کنار بگذارند یا براساس آن کار کنند. در ادامه، فرجی‌راد خاطرنشان کرد سرنوشت برجام به جلسات وزرای خارجه وابسته است و باید دید آیا براساس چهارچوب برجام مذاکره‌ای انجام می‌شود یا نه. این تحلیلگر مسائل بین‌الملل در ادامه به ارزیابی شرایط کنونی برای آغاز مذاکرات جدید پیرامون برجام پرداخت. وی به اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که خواستار اصلاح بخش‌هایی از متن برجام شده، اشاره کرد و اظهار داشت که این موضع می‌تواند بسترساز آغاز مذاکرات جدید باشد. فرجی‌راد در پاسخ به این سوال که چقدر آمادگی برای شروع مذاکره پیرامون تغییر محتوای برجام وجود دارد، بیان کرد: «این مساله به شرایط زمانی بستگی دارد. با آمدن دولت جدید در ایران، تاکید بر این است هرچه زودتر مذاکرات شروع شود و به نتیجه برسد.»
ایران باید با آمریکا به توافق‌هایی برسد و سپس با اروپا وارد تعامل شود
وی همچنین افزود به‌رغم انتظارات، بازگشت به برجام نتیجه‌بخش نخواهد بود و گفت: «باید با گروه ۵+۱ کار کرد که شامل روسیه، آمریکا، اروپا و چین می‌شود. در این میان، روسیه همواره چالش‌های خاص خود را دارد.» فرجی‌راد به چالش‌های موجود در مذاکرات بین‌المللی اشاره و تصریح کرد: «اکنون که بحث سلاح هسته‌ای مطرح است، روسیه استراتژی خود را تغییر داده است. آقای پوتین اعلام کرده هر کشوری که سلاح تهاجمی به اوکراین بدهد، حق استفاده از سلاح هسته‌ای را برای خود محفوظ می‌داند.» وی درباره مذاکرات احتمالی میان وزرای خارجه کشورهای مختلف نیز گفت: «حتی تصور اینکه وزرای خارجه روسیه و آمریکا یا وزرای خارجه روسیه و کشورهای اروپایی سر یک میز بنشینند، کمی سخت است.» فرجی‌راد با تاکید بر لزوم مذاکره با آمریکا تصریح کرد: «ایران باید تلاش کند تا با آمریکا به توافقاتی برسد و سپس براساس آن با اروپا وارد تعامل شود.» او در پایان خاطرنشان کرد اگر آمریکا به سمت توافق با ایران برود، احتمال هماهنگی با کشورهای اروپایی مانند فرانسه نیز افزایش خواهد یافت.
آمریکا اجازه فعال‌سازی مکانیسم ماشه را نمی‌دهد!
عبدالرضا فرجی‌راد، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در اظهارات اخیر خود به بحث جایگاه برجام در کنار مذاکرات آینده اشاره کرد. او مطرح کرد در صورتی که ایران با آمریکا وارد گفت‌وگو شود و به توافق برسد، احتمال اینکه تروئیکای اروپایی به سمت فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» بروند وجود دارد اما وی معتقد است آمریکا اجازه این کار را نخواهد داد. فرجی‌راد تصریح کرد فکر نمی‌کند آمریکا و اروپا به جای کاهش تنش‌ها، به سمت افزایش آن بروند. او در ادامه به این نکته اشاره کرد که خروج آمریکا از برجام نمی‌تواند دائمی باشد و به همین دلیل گروسی به تمایل هریس برای بازگشت به توافق اشاره کرده که نشان‌دهنده اراده آنها برای مذاکره است. او تاکید کرد گروسی نیز به درستی اشاره کرده بدون آمریکا، توافق با ایران معنایی ندارد. فرجی‌راد اظهار داشت اگر هریس به قدرت برسد، امکان همکاری با او حتی بهتر از بایدن یا اوباما خواهد بود. همچنین در صورت بازگشت ترامپ به قدرت، او نیز تمایل به گفت‌وگو خواهد داشت؛ چراکه به گفته فرجی‌راد، ترامپ به دنبال منافع اقتصادی و سرمایه‌گذاری است و اهل جنگ یا دعوا نیست.
مذاکرات در قالب گروه ۵+۱ با وجود بحران‌های بزرگ جهانی، به نتیجه‌ای نخواهد رسید
این تحلیلگر با اشاره به وضعیت جهانی گفت مذاکرات در قالب گروه ۵+۱، با وجود بحران‌های بزرگ جهانی، به نتیجه‌ای نخواهد رسید. او همچنین به این نکته اشاره کرد که چینی‌ها به سمت حل و فصل موضوع تایوان پیش می‌روند که می‌تواند بحران‌های جدیدی در منطقه به وجود آورد و این بحران‌ها ممکن است به خاورمیانه و اسرائیل نیز سرایت کند. فرجی‌راد نتیجه‌گیری کرد شرایط جهانی اکنون در بدترین وضعیت ممکن قرار دارد و ممکن است در ماه‌های آینده نیز بدتر شود. او تاکید کرد بازی در قالب ۵+۱ در شرایط کنونی دیگر مفید نخواهد بود و نیاز به تغییر در رویکردهای فعلی احساس می‌شود.
با تشدید بحران‌های جهانی وضع ایران بدتر از این نمی‌شود
فرجی‌راد بر این باور است که پیروزی دموکرات‌ها در انتخابات آتی آمریکا به‌معنای رها کردن روسیه برای تعامل با غرب نخواهد بود. در این زمینه، تاکید بر این است که سیاست‌های آمریکا و انگلیس به‌گونه‌ای است که امنیت اروپا را در برابر تهدیدات روسیه تقویت کند. این امر باعث شده تا روابط آتلانتیک مستحکم‌تر شود و اروپا به مدت چند دهه نسبت به روسیه نگران بماند. او در اینباره افزود: «ایالات متحده هرگز اجازه نخواهد داد روسیه به‌عنوان یک برنده در بحران اوکراین ظاهر شود. این درحالی است که شرایط برای روسیه به‌ویژه با توجه به تحریم‌های بین‌المللی سخت‌تر خواهد شد. انتظار می‌رود پس از انتخابات، چین و هند فشار بیشتری برای خرید نفت روسیه وارد کنند و به همین دلیل، روسیه به‌سمت چین برای فروش نفت خود گرایش بیشتری پیدا خواهد کرد.» در صورت توافق ایران با غرب، احتمالا نفت بیشتری به بازار جهانی عرضه خواهد شد که این می‌تواند بر کاهش صادرات نفت روسیه تاثیر بگذارد. این تحلیلگر مسائل بین‌الملل بر این باور است که «مکانیسم ماشه» به‌معنای اعمال تحریم‌های بیشتر است. او معتقد است: «ایالات متحده تاکنون تحریم‌هایی علیه ایران اعمال کرده و این کشور به روند کنونی خود ادامه می‌دهد. با ادامه بحران اوکراین، به‌نظر نمی‌رسد وضعیت ایران بدتر از اکنون شود؛ چراکه جامعه جهانی تمایل چندانی به افزایش فشار اقتصادی بر ایران ندارد.»
حتی با وجود احتمال کم فعال‌سازی مکانیسم ماشه ایران باید برای آن آماده باشد
فرجی‌راد در پایان تاکید می‌کند: «حتی با وجود احتمال کم فعال‌سازی مکانیسم ماشه، ایران باید آمادگی لازم را داشته باشد.» او اشاره به تاکید پزشکیان در نیویورک بر همزیستی و همچنین اعلام مقامات ایرانی مبنی‌بر عدم تمایل به درگیری با حزب‌الله، اظهار می‌کند: «سیاست‌های ایران در این شرایط مبتنی‌بر کاهش تنش‌هاست تا به خواسته‌های اسرائیل دامن نزنند.» درمجموع، شرایط کنونی و آینده مذاکرات هسته‌ای ایران به‌شدت وابسته به تحولات بین‌المللی و رفتار کشورهای غربی و شرقی است و ایران باید برای هرگونه سناریویی آماده باشد.
