زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: سهم پایین آموزش عالی از بودجه عمومی درمقابل سهم بالای حقوق و دستمزد از بودجه دانشگاه‌ها باعث شده مقوله بودجه همیشه یکی از موضوعات داغ و بحث‌برانگیز این فضا باشد، تا جایی که هرگاه متولیان آموزش عالی دور هم جمع می‌شوند از کمبود منابع اعتبارات گلایه می‌شود. هرچند طی سال‌های اخیر تلاش شده تغییرات قابل‌توجهی در بحث تخصیص منابع به دانشگاه‌های کشور صورت بگیرد و از این بابت تا حدی خیال دانشگاه‌ها برای تامین هزینه‌های جاری راحت شود، اما واقعیت آن است که وابستگی دانشگاه‌های کشور به بودجه‌های عمومی هم باعث رخوت مالی در این مراکز شده است. علی خطیبی، معاون اداری - مالی وزارت علوم در نخستین اجلاس روسای دانشگاه‌ها، موسسات آموزش عالی و فناوری کشور اما آمارهای قابل‌توجهی را از وضعیت مالی آموزش عالی ارائه داده است.
0.7 درصد GDP به آموزش عالی می‌رسد
سهم بالای آموزش عالی از GDP می‌تواند دستاوردهای قابل‌توجهی را برای اقتصاد کشور به همراه داشته باشد، اما به نظر می‌رسد هنوز راه زیادی در این حوزه پیش روی کشور وجود دارد. درحقیقت با نگاهی به آمارهای این حوزه باید عنوان کرد در سال 1400 سهم کل آموزش ازGDP کشور 2.5 درصد بود، رقمی که به گفته معاون اداری - مالی وزارت علوم تغییری هم در آن طی سال‌های اخیر ایجاد نشده است؛ اما مساله زمانی حادتر می‌شود که بدانیم سهم آموزش عالی ما ازGDP کشور 0.7 درصد است؛ سهم اندکی که نمی‌تواند دستاوردی را برای کشور رقم بزند. خطیبی در این باره می‌گوید: «این رقم در کشورهای صنعتی به پنج درصد می‌رسد، حتی در کشورهای اطراف مانند عربستان هشت درصد و امارات 5.5 درصد از GDP این کشورها به آموزش عالی‌شان می‌رسد. موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که طبق گفته‌های این مقام مسئول، بودجه بزرگ‌ترین دانشگاه کشور که دانشگاه تهران است، 5 همت بوده و کل بودجه آموزش عالی هم امروز کمتر از یک میلیارد دلار اعتبار دارد؛ این در حالی است که اعتبار دانشگاه آنکارا 26 هزار میلیارد تومان و دانشگاه عبدالعزیز عربستان 16 همت است.
سهم آموزش عالی از منابع عمومی کمتر از 3 درصد
بالا رفتن تورم طی سال‌های اخیر هزینه اداره دانشگاه‌ها را گران‌تر کرده است، موضوعی که طبیعتا نیازمند بالا رفتن اعتبارات خواهد بود. موضوعی که در حوزه اعتبارات هزینه‌ای آموزش عالی نیز به گفته علی خطیبی با رشد 27 درصدی همراه بوده و امروز 52 همت اعتبارات هزینه‌ای آموزش عالی این حوزه محسوب می‌شود، رقمی که در سال گذشته به 41 همت می‌رسید و می‌توان عنوان کرد که رشد نسبتا خوبی را در این حوزه شاهد هستیم. با این حال سهم آموزش عالی از منابع عمومی کشور تقریبا زیر 3 درصد و 2.80 درصد است، هرچند براساس آمار منتشرشده در این نشست از سوی خطیبی، این رقم در سال 1399 حدود 2.46 درصد اعلام شده اما این روند یک سال بعد به 2.32 رسید. هر چند آنطور که علی خطیبی می‌گوید: «در این دو سه سال تلاش شده تا کمی سهم آموزش عالی از بودجه عمومی افزایش پیدا کند اما واقعیت آن است که با این اعتبارات و سهم آموزش از بودجه عمومی مسیر طاقت‌فرسایی پیش روی این حوزه قرار خواهد داشت. نکته قابل‌توجه در صحبت‌های این مقام مسئول آن است، برای تحقق اهداف تعیین‌شده در برنامه هفتم برای حوزه آموزش عالی این سهم باید به 5 درصد از بودجه سال آینده برسد.
قفل حقوق و دستمزد بر 90 درصد بودجه دانشگاه‌ها
روند هزینه‌کرد حدود 3 درصد از بودجه عمومی در آموزش عالی نشان می‌دهد که هنوز بخش اصلی این اعتبارات در حوزه حقوق و دستمزد هزینه می‌شود؛ چراکه این بخش 89.7 درصد از بودجه دانشگاه‌ها را شامل می‌شود. جالب اینجاست که خطیبی می‌گوید: «ما یک گپ 11 درصدی در اینجا از کل بودجه دانشگاه‌ها داریم که هم در هزینه‌های دانشجویی و تغذیه‌ای و هم اعتبارات فرهنگی، پژوهش و فناوری نهفته است.» نکته قابل‌توجه در صحبت‌های او آن است که تنها همین 11 درصد است که تفاوت بودجه آموزش عالی از آموزش‌وپرورش را مشخص می‌کند. اعتباراتی که خطیبی از آن به‌عنوان مجرای تنفسی آموزش عالی برای فعالیت‌های پژوهشی و فناوری و فرهنگی یاد می‌کند و می‌گوید: «با این حال اگر به همین مدل ادامه دهیم با توجه به افزایش حقوق و دستمزد احتمالا دیگر رقمی از این 11 درصد هم نخواهد ماند و عملا آموزش عالی کشور تبدیل به آموزش‌وپرورش می‌شود، یعنی تنها یک پولی دریافت و آن را هم صرف حقوق و دستمزد می‌کند و دیگر نباید از آن توقع پژوهش داشته باشیم.»
بیش از 5 هزار خوابگاه متاهلی در دست ساخت
خوابگاه‌های متاهلی هم یکی از موضوعات اصلی آموزش عالی کشور محسوب می‌شوند؛ مولفه‌ای که سهم اثرگذاری در تقویت دوره تحصیلات تکمیلی هم برعهده دارند. با نگاهی به آمار این حوزه باید عنوان کرد از 94 هزار دانشجوی متاهل کشور، 78 هزار و 842 نفر که معادل 83 درصد از کل دانشجویان متاهل را شامل می‌شود، در مقطع تحصیلات تکمیلی درس می‌خوانند، در این میان سهم دانشجویان کارشناسی 15 هزار و 53 و کاردانی‌ها هم 123 نفر اعلام شده است. آنطور که خطیبی می‌گوید، تامین اعتبار این حوزه صورت گرفته و تنها نیازمند تخصیص است. طبق گفته‌های او، پنج هزار و 569 واحد خوابگاه متاهلی در مراحل مختلف ساخت قرار دارد. نکته دیگر اینکه تعداد خوابگاه‌های متاهلی تا سال 1400 زیر هزار واحد بود اما در حال حاضر این تعداد به 1500 واحد می‌رسد.
تامین مالی ساخت‌وساز خوابگاه‌های متاهلی هم موضوع قابل‌توجهی است که طبق گفته‌های خطیبی از چهار مسیر محقق می‌شود. اولین مسیر آن مولدسازی اموال مازاد دانشگاه است، یعنی براساس توافقی که با دولت صورت گرفته اولویت اصلی در مولدسازی تکمیل خوابگاه متاهلی است. مسیر دوم هم ردیف متمرکزی است که خود وزارتخانه به بحث خوابگاه‌ها اختصاص می‌دهد. سومین محل درآمد اختصاصی خود دانشگاه‌ها و درنهایت هم وام نهضت ملی مسکن است.
آنطور که خطیبی می‌گوید: «اولین وام را هم دانشگاه رازی به مبلغ 58 میلیارد تومان از بانک تجارت برای این منظور وام گرفته و مسیر هم باز شده است. نکته دیگر بحث وثیقه است که براساس مصوبه هیات دولت، دانشگاه‌ها اجازه دارند خوابگاه را در محلی دیگر ساخته و یک ملک دیگر را به‌عنوان وثیقه در اختیار بانک‌ها قرار دهند.»
اعتبار شرکت‌های دولتی به فرهنگ دانشگاه نرسیده است
یکی از موضوعات قابل‌توجه فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه‌هاست. حوزه‌ای که نبود بودجه باعث شده تا در طول سال‌ها توجه کمتری به آن شده یا به انجام برخی فعالیت‌های روتین و تکراری بسنده شود. جالب اینجاست که با وجود تخصیص اعتبار قابل‌توجه به این حوزه در قانون بودجه، تغییری در نحوه اجرای آنها صورت نگرفته است. مساله‌ای که خطیبی دلیلش را این‌طور توضیح می‌دهد: «در قانون بودجه 1403 جدول 12 وجود دارد که بر اساس آن از محل یک درصد هزینه شرکت‌های دولتی، هزار و 500 میلیارد تومان برای فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه‌ها مصوب شده و کمیسیون آموزش هم این مبلغ را بین دانشگاه‌ها توزیع کرد اما تا امروز که در ششمین ماه سال قرار داریم، ریالی از این اعتبار تخصیص پیدا نکرده است.»
50 میلیون یورو اعتبار صندوق توسعه ملی دست سازمان برنامه ماند!
تجهیز آزمایشگاه‌ها و نوسازی این حوزه هم موضوعی است که طی دو سال اخیر تاکید ویژه‌ای بر آن از سوی مسئولان وقت وزارت علوم صورت گرفته بود. اتفاقی که با موافقت مقام‌معظم‌رهبری مبنی‌بر تخصیص 100 میلیون یورو از صندوق توسعه ملی به این حوزه، امیدها را برای تغییرات اساسی در آن زنده کرد، اما این اعتبار به صورت کامل تخصیص نیافته است. معاون اداری و مالی وزارت علوم در این باره می‌گوید: «از این رقم 50 درصد آن محقق شده و 50 درصد دیگر در سازمان برنامه و بودجه تخصیص پیدا نکرده است، درحالی‌که دانشگاه‌ها به این اعتبار نیاز زیادی دارند.»
درآمد اختصاصی دانشگاه‌ها به 17 هزار میلیارد تومان رسید
یکی از نقدهایی که همیشه به دانشگاه‌های دولتی مطرح شده و می‌شود، اتکای آنها به بودجه‌های نفتی است. مساله‌ای که باعث شده زمینه برای انجام بسیاری از فعالیت‌ها منوط به تخصیص بودجه باشد و عملا به همین دلیل بخشی از فعالیت‌ها که عمده آن هم در حوزه فرهنگ و پژوهش خلاصه می‌شود، ابتر بماند. با این حال به نظر می‌رسد وضعیت بودجه کشور باعث شده دانشگاه‌ها تلاش کنند سهم درآمدهایشان را افزایش دهند. خطیبی می‌گوید: «تلاش کردیم وابستگی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی را به بودجه کاهش دهیم. در همین راستا نیز درآمد اختصاصی دانشگاه‌ها از 4 هزار میلیارد تومان به 17 هزار میلیارد تومان رسیده است. از طرف دیگر آمارها نشان می‌دهد روند اعتبارات درآمد اختصاصی دانشگاه‌ها طی دو سال اخیر رشد قابل توجهی داشته باشد، به‌طوری‌که امسال سهم درآمدها با رشد 73 درصدی نسبت به سال قبل مواجه شده است. البته این میزان در سال 1402 رشد 48 درصدی را تجربه کرده بود، با این حال به نظر می‌رسد متولیان آموزش عالی به این نتیجه رسیده‌اند که دانشگاه‌ها باید به سمت درآمدزایی حرکت کنند.»
تخصیص اعتبارات دانشگاه‌های دولتی از 100 درصد هم فراتر رفت
چالش‌های مالی دانشگاه‌ها به‌ویژه طی سال‌های اخیر باعث شده تا سازمان برنامه و بودجه مجاب شود دیگر تخصیص‌های صددرصدی بودجه‌های تعیین شده نمی‌تواند نیاز این مراکز را برطرف کند، اتفاقی که درنهایت تخصیص‌های بالای صددرصد را رقم زده است. یعنی عملا دانشگاه‌ها فراتر از بودجه‌شان از سازمان برنامه‌و‌بودجه اعتبار دریافت می‌کنند. موضوعی که خطیبی هم بر آن صحه گذاشته و می‌گوید: «سه سال است دانشگاه‌های ما کام‌شان با تخصیص‌های بالای 101 درصدی شیرین است و امیدواریم در سال 1403 هم بتوانیم همین تخصیص را داشته باشیم. ما با تخصیص‌های 115 تا 120 درصد توانستیم هزینه‌ها را بعضا سر به سر کنیم.»
بدهی حق‌التدریسی‌ها بالاخره پرداخت می‌شود
خطیبی اما حاوی خبر خوشی هم در این نشست بود که براساس آن قرار است کمک‌های مالی به دانشگاه‌ها در آستانه سال تحصیلی جدید تزریق شود. خطیبی می‌گوید: «طی چند روز اخیر یک تخصیص هزار میلیارد تومانی از سوی سازمان برنامه‌و‌بودجه به‌منظور بدهی تغذیه، ایاب و ذهاب و خوابگاه‌ها صورت گرفت. همچنین یک هزار میلیارد تومان هم برای تعمیر و تجهیز دانشگاه‌ها در هفته‌های گذشته واریز شده بود. نکته دیگر هم بحث بدهی حق‌التدریسی‌ها در دانشگاه‌ها بود و در همین راستا نیز هزار میلیارد تومان برای پرداخت حق‌التدریس اساتید در نظر گرفته شد و قرار است این مبلغ با حقوق شهریور ماه پرداخت شود.»
فعالیت 500 عضو هیات‌علمی معطل تخصیص اعتبار
یکی دیگر از مسائلی که در اولین نشست روسای دانشگاه‌ها در دوره جدید مطرح شد، بحث تعیین‌تکلیف تعداد قابل توجهی از اعضای هیات‌علمی بود که با وجود شرکت و قبولی آنها در فرآیند جذب اما تکلیف آنها از سال 1401 هنوز مشخص نشده است. خطیبی می‌گوید: «براساس فراخوان 1400 تا 1401 نزدیک به 500 نفر از اعضای هیات‌علمی باید جذب می‌شدند که کارهای آنها هم انجام شده اما سازمان برنامه‌و‌بودجه جذب آنها را برای تامین بودجه نگه داشته و طی روزهای آینده تلاش می‌کنیم این مساله را حل کنیم و جای نگرانی بابت آنها وجود ندارد.» البته این مقام مسئول انتقاداتی که از این بابت به وزارت علوم مطرح شده را قبول کرده و معتقد است: «نباید فردی که 3 سال پیش در فراخوان شرکت و قبول هم شده، هر روز منتظر صدور حکمش بماند؛ با این حال این مساله درگیرودار سازمان برنامه‌و‌بودجه و سازمان اداری و استخدامی است.»
پروژه عمرانی جدید کلید نزنید!
پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی هم موضوع دیگری بود که در این نشست مطرح شد. خطیبی در این باره می‌گوید: «ما در حال حاضر 3 میلیون مترمربع فضای عمرانی نیمه‌کاره در آموزش عالی کشور داریم و اگر تمام اعتبارات عمرانی هم صددرصد تخصیص پیدا کند که این‌طور هم نمی‌شود و تورم هم صفر باشد، 13 سال زمان نیاز داریم تا این پروژه‌ها کامل شود. حالا باید تورم را به آن اضافه کرد که وضعیت متفاوت می‌شود، با این شرایط درخواست‌مان آن است پروژه جدیدی در دانشگاه‌ها شروع نشود و از وزیر علوم هم درخواست می‌کنیم که موافقت نکند.»
