فرهیختگان:  سفر سه روزه مسعود پزشکیان به عراق با واکنش‌های زیادی از سوی رسانه‌ها مواجه شد. آنطور که رسانه‌ها تحلیل کرده‌اند، این سفر از جهات مختلف حائز اهمیت است. سفر رئیس‌جمهور کشورمان به شهرهای بغداد، اربیل، سلیمانیه، کربلا، نجف و بصره از زوایای مختلفی مورد تحلیل و بررسی رسانه‌ها قرار گرفته است. این نخستین‌باری است که رئیس جمهوری اسلامی ایران از منطقه اقلیم کردستان عراق و بصره دیدن می‌کند. امضای 14 تفاهمنامه و گفت‌وگوها برای افزایش همکاری‌های اقتصادی، نظامی و امنیتی ازجمله موضوعاتی است که در این سفر سه‌روزه مورد بحث و بررسی دو طرف قرار گرفته است. نگاهی به آمار و ارقام روابط اقتصادی دو کشور نیز نشان می‌دهد حجم تجارت ایران و عراق با لحاظ گردشگری و خدمات، کالا، برق و گاز، تجارت چمدانی و همچنین صادرات خدمات فنی و مهندسی سالانه به رقمی بین 16 تا 17 میلیارد دلار می‌رسد. 

   رشد 28 درصدی صادرات به عراق

براساس داده‌های آماری گمرک ایران، در 5 ماهه نخست امسال حجم صادرات ایران به عراق با 13.1 میلیون تن به ارزش 4.6 میلیارد دلار، به‌لحاظ وزنی رشد بیش از 28 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 26.4 درصدی نسبت به 5 ماهه نخست سال گذشته داشته است. همچنین در 5 ماهه امسال 43 هزار تن کالا به ارزش 246 میلیون دلار از عراق وارد کشور شد که به‌لحاظ وزن 7.5 درصد کاهش و از حیث ارزش 56 درصد افزایش داشته است.‌ اقلام عمده صادراتی در این مدت شامل گاز طبیعی مایع شده، انواع مقاطع فولادی، شمش آهن، انواع میلگرد، انواع مصالح ساختمانی، انواع محصولات کشاورزی و انواع محصولات لبنی بوده است.

براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، در بهار امسال 18 درصد از کل صادرات پتروشیمی ایران به عراق صادر شده است. این مقدار در سال گذشته 10 درصد بوده است. در بخش صنعت، از کل صادرات این بخش حدود 43 درصد از آن به عراق صادر شده و این مقدار نیز طی سال گذشته 45 درصد بوده است. در بخش صنعت، معدن و صنایع معدنی حدود 20 درصد از کل صادرات کشورمان وارد بازار عراق شده، رقمی که سال گذشته 19 درصد بوده است. در بخش کشاورزی نیز از کل صادرات این بخش 30 درصد از آن وارد بازار عراق شده، رقمی که در سال گذشته مقدار آن 26 درصد بوده است. گرچه تمرکز بالای کالاهای یک بخش در یک کشور خاص به لحاظ تداوم و پایداری صادرات اتفاق خوبی نیست، اما به هر حال در فقدان یک سبد صادراتی متنوع و مشکلات تحریمی، عراق یکی از بزرگ‌ترین خریداران کالاهای مصرفی ایرانی است.  

   رشد 16 برابری در 20 سال اخیر

نگاهی به وضعیت تجارت دو کشور ایران و عراق نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق طی 21 سال اخیر یعنی از سال 1382 تا 1402 از 588 میلیون دلار با رشد 16 برابری به 9.3 میلیارد دلار در سال 1402 رسیده است. همچنین حجم واردات ایران از عراق نیز طی این مدت از 96 میلیون دلار در سال 1382 به 585 میلیون دلار در سال گذشته رسیده که حکایت از رشد شش برابری دارد. آمارها نشان می‌دهد روند رشد قابل‌توجه صادرات ایران به عراق از سال 1388 به بعد رخ داده است. البته این رشد از سال 1383 به بعد شروع شده بود اما در سال 1388 رشد صادرات چشمگیر بود و سپس موج بعدی افزایش صادرات ایران به عراق از سال 1397 به بعد صورت گرفته است. اما در سمت مقابل، حجم واردات ایران از عراق به جز سه سال اخیر که به نظر می‌رسد در نتیجه صادرات مجدد رخ داده، قبل از آن چندان قابل‌توجه نبوده است. برای مثال حجم واردات ایران از عراق در سال 1382 حدود 96 میلیون دلار بوده که این میزان تا سال 1389 به 46 میلیون دلار کاهش می‌یابد. این مقدار همچنان به‌شدت پایین بوده و تا سال 1397 به 59 میلیون دلار می‌رسد. در سال 1398 واردات ایران از عراق به 131 و در سال 1399 به 133 میلیون دلار می‌رسد. رشد چشمگیر واردات کشورمان از عراق در سال 1400 با یک میلیارد و 197 میلیون دلار بوده و این میزان سپس در سال 1401 به 197 میلیون و در سال گذشته به 585 میلیون دلار رسیده است. رشد و حجم ناچیز واردات ایران از عراق و رشد زیگزاگی سه سال اخیر نشان می‌دهد عراق به‌واسطه اقتصاد نفتی که داشته چندان ظرفیتی تاکنون برای صادرات به ایران نداشته و رشد زیگراگی سال‌های اخیر نیز عملا از مسیر صادرات‌ مجدد رخ داده است. 

   ایران در رتبه چهارم بازار عراق

براساس گزارش‌های رسمی عراق، در سال 2022 و 2023 به ترتیب حجم واردات عراق 66.7 و 71 میلیارد دلار بوده است که 11 کشور با سهم 97 تا 98 درصدی، عمده‌ترین صادرکنندگان به بازار این کشورند. براساس این آمارها، ایران در سال 2022 و 2023 به ترتیب با صادرات 7.1 و 9.3 میلیارد دلاری، پس از کشورهای امارات، چین و ترکیه، در رتبه چهارم قرار داشته است. در این رتبه‌بندی طی سال 2023 امارات با 21 میلیارد دلار، چین با 14.3 و ترکیه با 12.8 میلیارد دلار به ترتیب اول تا سوم‌اند. هندی‌ها در رتبه چهارم با 3.5 میلیارد دلار صادرات به عراق قرار دارند. آمریکا با 2.3 و عربستان سعودی با 1.3 میلیارد دلار در رتبه‌های هفتم و هشتم جای گرفته‌اند. برزیل، کره‌جنوبی و آلمان و ژاپن نیز در رتبه‌های بعدی‌اند. آمارها نشان می‌دهد تا سه سال پیش و قبل از افزایش سهم امارات در بازار عراق، ایران در رتبه‌های دوم یا نهایتا سوم در کنار چین و ترکیه قرار داشته است. اما با ورود امارات ایران به رتبه چهارم آمده است.

کارشناسان با این استدلال که برخی از کشورهای رقیب ایران در بازار عراق تلاش می‌کنند با ایجاد موانع اقتصادی، ایران را از بازار عراق کنار بگذارند؛ معتقدند برخی کشورهای رقیب سعی دارند با استفاده از عوامل غیراقتصادیُ شرایط اقتصادی ایران را در عراق دشوار کنند. این اقدامات شامل تحریم‌ها، عوامل سیاسی و تقویت ارتباطات مختلف با رقبای ایران در عراق می‌شود. ایجاد جو رسانه‌ای علیه روابط کشورمان با عراق یکی از نقشه‌های رقبای ایران است. به گفته کارشناسان با وجود تمام فرصت‌های همکاری مشترک بین دو کشور اگر توجه کافی به اقدامات مخرب رقبای ایران در این بازار نشود همان‌طور که ایران در گذشته جایگاه اقتصادی خود را در کشورهای آسیای میانه از دست داد؛ ممکن است این اتفاق در عراق نیز تکرار شود. 

   اهمیت بازار عراق

 سیدروح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران همزمان با سفر رئیس‌جمهور به عراق به تسنیم گفت: «کشور عراق جایگاه ویژه‌ای در روابط فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورمان دارد و تنها کشوری است که با دارا بودن بیشترین مرز زمینی با ما در همسایگی پنج استان ایران واقع شده است.» وی در ادامه افزود: «کشور ما با حدود هزار و 500 کیلومتر مرز مشترک و اشتراکات فراوان به‌واسطه همکاری و همراهی برای عبور از بحران‌های این کشور، علاقه دو ملت و امکان تامین و تولید کالا‌های این کشور یکی از کشور‌های مهم صادر‌کننده به عراق به شمار می‌رود.» به گفته لطیفی عمده کالا‌های ایرانی که به عراق صادر می‌شود کالا‌های قابل مصرف در انتهای زنجیره برای مصرف‌کننده نهایی است و همین امر عراق را نسبت به مقصد نخست کالا‌های ما یعنی چین متمایز می‌کند. محصولات ما به کشور چین محصولات نیمه‌خام، خام و فرآوری‌شده است اما چون عمده محصولات صادراتی ایران به خاک عراق دارای زنجیره کامل است؛ ضمن ایجاد اشتغال بیشتر منجر به ایجاد زنجیره کامل تولید، تامین و ارزش می‌شود. کارشناسان درخصوص آینده بازار عراق می‌گویند در حال حاضر رقبای ایران در کشور عراق تلاش بسیاری را برای افزایش سهم خود در بازار این کشور دارند و کالا‌های باکیفیت با فناوری روز و بسته‌بندی و خدمات مناسب پس از فروش را روانه بازار این کشور می‌کنند که اگر فکری به حال آن نشود، سهم بیشتری از بازار عراق را به خود اختصاص می‌دهند. گفته می‌شود چشم‌اندازی که عراق برای خود ترسیم کرده این است که کشور‌هایی بتوانند در آینده نزدیک کالا‌های خود را روانه بازار عراق کنند که بخشی از تولید خود را در کشور عراق انجام دهند و اصطلاحا تولید مشترک داشته باشند. لطیفی در این خصوص می‌گوید: «باید دست‌اندرکاران تجاری کشور آینده‌نگر باشند و با آگاهی از این امر، ضمن برنامه‌ریزی برای عرضه باکیفیت، رقابتی و مداوم کالا به بازار عراق تولیدات مشترک را در دستور کار خود قرار دهند تا در چند سال آینده با وجود استقبال مردم عراق، کالا‌های ایرانی با محدودیت و ممنوعیت مواجه نشوند.» 

   کالای ارزان ایرانی در بازار عراق

نگاهی به آمار و ارقام گمرک ایران از وضعیت صادرات کشورمان به عراق نشان می‌دهد ارزش هر تن کالای صادرات کشورمان به عراق از 483 دلار در سال 1390 به 532 دلار تا سال 1397 رسیده است. این مقدار در سال 1398 به 427 دلار، در سال 99 به 319 دلار و در سال 1400 به 259 دلار رسید که پایین‌ترین مقدار دو دهه اخیر بوده است. در سال 1401، 1402 و 1403 این مقدار به ترتیب به  358، 347 و 351 دلار رسیده است. گرچه ارزش اقلام صادراتی کشورمان به عراق در دو سال اخیر نسبت به سال 1400 بهبود پیدا کرده اما همچنان 34 درصد ارزان‌تر از سال 1397 است. به نظر می‌رسد این اتفاق در نتیجه دو رخداد بوده؛ اول اینکه تعدیل قیمت پایه صادراتی کشور در سال 1398 به میزان 30 درصد و با هدف حمایت سیاستگذار از صادرکنندگان (برای تامین هزینه‌های تحریم ها) رخ داده و دوم اینکه، رقابت با رقبای ایران نیز در این موضوع تاثیر داشته است. البته تغییر ترکیب اقلام صادرات به عراق نیز می‌تواند در این موضوع نقش داشته باشد اما به نظر نمی‌رسد که این موضوع در یکی دو سال اخیر چندان جدی بوده باشد. یک موضوع قابل تامل اینکه، درحالی اغلب اقلام صادراتی کشورمان به عراق کالا‌های قابل مصرف در انتهای زنجیره برای مصرف‌کننده نهایی است (برخلاف صادرات ایران به چین که محصولات نیمه‌خام، خام و فرآوری‌شده است)، همچنین با توجه به سهم بالای اقلام پتروشیمی، صنعت و صنایع معدنی انتظار این است ارزش تناژ این اقلام بالاتر از میانگین کل اقلام صادراتی غیرنفتی کشورمان باشد اما میانگین قیمت 351 دلاری این اقلام به نظر می‌رسد صادرات ارزانی برای بازار عراق باشد. 

   امضای 14 یادداشت تفاهم بین ایران و عراق 

به گفته وزیر امور خارجه کشورمان، در سفر اخیر مسعود پزشکیان به عراق 14 یادداشت تفاهم میان ایران و عراق به امضا رسیده است. آن‌طور که مسئول وزارت خارجه کشورمان گفته، قرار بود شهید رئیسی به این سفر برود که متاسفانه به علت سانحه سقوط بالگرد این امر میسر نشد. نخست‌وزیر عراق نیز در نشست خبری با رئیس‌جمهوری اسلامی ایران گفت این سندهای همکاری می‌توانند نقشه‌راهی برای توسعه روابط بین دو کشور باشند. از این رو، «الصباح» روزنامه پرتیراژ عراق درخصوص امضای این سندهای همکاری بین دو کشور نوشت که ایران و عراق به سوی شراکت راهبردی در حرکتند. پزشکیان نیز با اشاره به اینکه امضای ۱۴ سند همکاری نقطه آغاز راه گسترش همکاری بین دو کشور است، تاکید کرد دو کشور نقطه اتصال اروپا و آسیا هستند و دو طرف درباره تشکیل کمیته‌ای از کارشناسان در این زمینه گفت‌وگو کردند. وی همچنین تاکید کرد نیازمند اجرای تفاهمنامه‌های همکاری امنیتی میان دو کشوریم تا با تروریست‌ها و دشمنان مقابله کنیم؛ همان‌ها که در گذشته ثبات و امنیت منطقه را هدف قرار دادند. 

   سهم ایران از بازار عراق بیش از اینهاست

سید حمید حسینی، دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره افزایش 28 درصدی صادرات ایران به عراق اظهار داشت: «پس از استقرار دولت جدید عراق و تخصیص بودجه ۱۵۰ میلیارد دلاری سالانه در این کشور، حجم واردات عراق افزایش پیدا کرده است؛ اما متاسفانه ما نتوانستیم پا به پای این افزایش واردات عراق سهم خود را در بازار داشته باشیم. کشورهایی مثل امارات، چین و ترکیه سهم بیشتری از بازار عراق را در دست دارند. اینکه صادرات ما افزایش پیدا کند قطعا طبیعی است. واردات عراق به ۷۰ میلیارد دلار می‌رسد و طبعا سهم ما نیز افزایش پیدا کرده است. از سوی دیگر نیز بازسازی در عراق آغاز شده است؛ ایران در این زمینه در بازار عراق مزیت دارد و توانسته برای مثال سهم میلگرد را از ۷۵ میلیون دلار در ماه به ۱۷۵ میلیون دلار افزایش بدهد.» 

   پیشنهادی برای کاهش مشکلات ارزی 

حسینی درخصوص اینکه دو کشور چگونه می‌توانند به سمت شراکت اقتصادی و تجاری بروند تا روابط تجاری یک‌طرفه نباشد، می‌گوید: «عراق به سایر کشورها نفت صادر می‌کند و این تعادل تجاری را از طریق صادرات نفت به ترکیه و چین ایجاد می‌کند. البته قابل‌توجه است که واردات عراق از امارات نیز توازن ندارد. درباره ایران، عراق کالایی ندارد که بتواند به ایران صادر کند. با توجه به اینکه ما همیشه ۱۰ یا ۱۱ میلیارد دلار برای برق و گاز از عراق طلب داریم و به‌رغم اینکه بخشی از آن هم پرداخت می‌شود؛ معمولا بین سه تا چهار میلیارد دلار به ایران بدهکار است. پیشنهاد ما این بود که برای برقراری توازن تجاری بانک مرکزی عراق موافقت کند تجار عراق از محل منابع ایران در عراق کالای موردنیاز ایران را خریداری کنند و تحویل بدهند تا این روابط تجاری دوطرفه شود و کامیون‌های عراقی خالی به مرزهای ایران نیایند و بتوانند کالاهای موردنیاز ایران را از مرزهای عراق وارد ایران کنند.» 

   لزوم ایجاد شهرک صنعتی در مرزهای مشترک 

دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق درباره مسیرهای ایجاد همکاری مشترک اقتصادی و تجاری با عراق افزود: «در زمان ریاست‌جمهوری حسن روحانی با عبدالمهدی یک توافق انجام شد که بر آن اساس مقرر شد ما چند شهرک مشترک صنعتی در مرزهای ایران ایجاد کنیم و این شهرک‌های مرزی در مرز دو کشور ایجاد شود. در این صورت هم شهرک‌ها در مرز دو کشور احیا می‌شد و هم از لحاظ امنیتی برای طرفین منفعت داشت. از سوی دیگر نیز این اقدام می‌توانست از نظر تامین انرژی که یکی از مشکلات عراق است، کمک‌کننده باشد و تجار ایرانی و تجار عراقی و سرمایه‌گذاران دو کشور در حوزه‌های صنعتی سرمایه‌گذاری کنند تا کالا بتواند بدون تعرفه گمرکی وارد دو کشور شود. به نظر می‌رسد این مذاکرات در اقلیم کردستان جدی‌تر بوده و امیدوارم در مرز مریوان و پرویزخان این فرآیند انجام شود تا هم به بهبود روابط دو کشور و هم توسعه روابط کمک کند.» 

   اولین بازدید رئیس‌جمهور از اقلیم کردستان عراق مهم است

حسینی در پایان با تاکید بر موثر بودن سفر مسعود پزشکیان به عراق یادآور شد: «سفر رئیس‌جمهور، سفر خوبی بود. رئیس‌جمهور ایران برای اولین بار از اقلیم کردستان بازدید کرد. کار جالبی بود و نشان از اهمیت اقلیم کردستان به‌عنوان یکی از پایگاه‌های ورود کالاهای ایرانی به بازار عراق برای دوطرف دارد. ما اول از طریق اقلیم وارد بازار عراق می‌شویم. از سوی دیگر نیز سفر ایشان به بصره به‌عنوان قلب اقتصادی عراق، نزدیک‌ترین شهر بزرگ عراق به مرزهای ایران و چهارراه ورود کالاهای خارجی به بازار عراق مهم بود و رابطه با بصره نیز می‌تواند بسیار موثر باشد.»