کیانا تصدیق‌مقدم، خبرنگار گروه فرهنگ: ۱۸ تیرماه ۱۴۰۲ بود که بنابر تصمیم مدیریت صداوسیما گروه‌های فیلم و سریال شبکه‌های اصلی حذف شد و مدیران جدیدی در چهار گروه با موضوعات تخصصی در مرکز سیمافیلم مشغول به کار شدند. براساس چنین تصمیمی فرآیند ساخت سریال در شبکه‌ها منتفی شد تا همه اتفاقات تحت‌نظارت یک مرکز پیش برود. مهدی نقویان، رئیس مرکز سیمافیلم همان زمان با دفاع از این طرح گفته بود: «از بین بردن بروکراسی اداری اضافه، چابک‌سازی فرآیند تولید، مدیریت واحد پروژه‌ها، همسان‌سازی قیمت‌ها و حذف خیلی دیگر از مسائل اضافی هدف اصلی برنامه‌ریزان است.»
او درباره این تغییر توضیحات بیشتری داده و گفته بود: «قبلا گروه‌های فیلم‌وسریال در معاونت سیما هم در شبکه‌ها و هم در سیمافیلم مستقر بودند و تعاملی دوسویه وجود داشت. بخشی از تولید سریال‌ها در سیمافیلم و بخش‌هایی در شبکه‌ها صورت می‌گرفت. اینکه نیمی از سریال در یک‌جا و نیمی از آن در جای دیگر تولید می‌شد، آسیبی بود که مدیران قبلی هم به آن توجه کرده بودند اما به دلایل مختلف نتوانسته بودند ساختار را اصلاح کنند. در مقاطع مختلف، جسته‌وگریخته اصلاحاتی در ساختار رخ می‌داد اما هیچ‌گاه این اتفاق به‌صورت کامل نیفتاد تا آنکه در دوران تحول عملیاتی شد و گروه‌های فیلم‌وسریال در شبکه‌ها به‌صورت کامل حذف و در سیمافیلم ادغام شدند، یعنی فیلم‌وسریال شبکه‌ها تحت‌مدیریتی واحد قرار گرفت و مرکز سیمافیلم که پیش از این یک گروه «الف ویژه» و یک گروه فیلم و سریال داشت، اکنون به غیر از الف ویژه دارای چهار گروه تاریخی، اجتماعی، حادثه‌ای و طنز شد که هرکدام زیرگروه‌های متنوعی دارند.» همان‌طور که رئیس سیمافیلم گفته بود، در گذشته و از سال ۱۳۸۱ که سیمافیلم در زیرمجموعه سازمان صداوسیما قرار گرفت، بنا شد وظیفه تولید سریال‌های الف ویژه تلویزیون را برعهده داشته باشد. این تصمیم زمانی گرفته شد که هرکدام از شبکه‌ها برای خودشان گروه‌های فیلم و سریال داشتند و برای پر کردن آنتن خود تولید محتوا می‌کردند و وظیفه سیمافیلم آن بود که بدون داشتن دغدغه آنتن آثار فاخر تولید کند. آثاری مثل «یوسف پیامبر» و «مختارنامه» که دیگر مثل‌شان در صداوسیما تولید نشد، نمونه‌هایی از فعالیت سیمافیلم در آن سال‌ها بود که مورد اقبال عمومی هم قرار گرفت. در سال‌های نسبتا دور شبکه‌ها با یکدیگر رقابت می‌کردند تا آثارشان عنوان پرمخاطب‌ترین سریال مناسبتی را به خود اختصاص دهد، نمی‌شود گفت در آن زمان هم وضعیت گل و بلبل بود اما تعدد سریال‌هایی که روی آنتن تلویزیون می‌رفت باعث می‌شد شاهد آثار خوب هم باشیم. در دهه ۸۰ زمان پخش سریال‌ها را می‌شد از خلوت شدن خیابان‌ها فهمید. اتفاقی که سال‌هاست دیگر متوجه آن نیستیم.
سال گذشته، همان زمانی که این تغییر در سازمان صداوسیما شکل گرفت، در گزارشی اشاره کردیم با این تصمیم جایگاه مدیر شبکه به مدیر پخش برنامه و سریال تغییر پیدا می‌کند و گفتیم تصمیمات معطوف به چنین طرح تحولی، پیش از این با راه‌اندازی مرکزی به نام «سیمرغ» در حوزه تولیدات فیلم و سریال کلید خورده بود. شهریورماه ۱۴۰۱ با حکم معاون سیما ماموریت تاسیس و ریاست «مرکز سیمرغ» را به مجید اکبرشاهی سپرد و حسین اسدی‌زاده را به‌عنوان «مدیرکل دفتر فیلمنامه رسانه ملی» منصوب کرد. نکته قابل‌تامل در متن حکم مدیرکل دفتر فیلمنامه رسانه ملی، تاکید بر یکپارچگی راهبردی و هم‌افزایی در آثار نمایشی صداوسیما بود. امروز اما بیش از یک‌سال و دوماه است که از تصمیم مدیر صداوسیما مبنی‌بر حذف گروه‌های فیلم و سریال از شبکه‌ها می‌گذرد. بنابر گفته مدیران سازمان و سیمافیلم این تصمیم گرفته شد که آثار در یک مکان واحد تولید شوند و تحت یک مدیریت واحد قرار بگیرند اما باید ببینیم ثمره این تصمیم بعد از گذشت یک‌سال چه بوده و آثاری که در این مدت از تلویزیون پخش شده‌اند چه کیفیتی داشته‌اند. با نگاهی به سریال‌هایی که در این یک‌سال پخش شده، می‌توان گفت آنهایی مورد توجه قرار گرفته‌اند که برای دوره قبل بوده‌اند. تلویزیون در ماموریت جدید هنوز نتوانسته سریال‌سازی را به جایگاهی مناسب برای جذب مخاطب برساند. تلویزیون مدت‌هاست که به‌طور محسوسی درخصوص تولید آثار نمایشی کم‌کار شده و جایش را پلتفرم‌ها یا اصطلاحا شبکه نمایش خانگی پر می‌کند. پخش سریال‌های تکراری در تلویزیون از حد گذشته و در میان آثار جدیدی که تولید می‌شوند هم می‌توان افت کیفیت فنی را به‌وضوح دید و اینها حکایت از این دارند که اولویت‌ها با وجود همه تغییراتی که در حوزه مدیریتی داده می‌شود، باز هم نتیجه‌ای ندارد و مخاطب هنوز چشمش به گذشته تلویزیون است.
سریال‌های یک‌ساله تلویزیون
«سرزمین مادری»، «غریبه»، «طوبی»، «زیرخاکی 4» و «نون‌خ 5» اسامیای هستند که در لیست سریال‌های یک‌سال اخیر تلویزیون به چشم می‌خورند و اولین نکته‌ای که این اسامی به ذهن می‌رساند، این است که ایده و طرح آنها مربوط به دوره فعلی نیست. حذف گروه فیلم و سریال از شبکه‌ها با ایده چابک‌سازی فرآیند تولید، مدیریت واحد پروژه‌ها، همسان‌سازی قیمت‌ها و... صورت گرفته اما لیست این گزارش نشان می‌دهد تلویزیون هنوز متکی به گذشته قبل از تحول است. حتما برای ساخت سریال که کیفیت مناسبی داشته باشد به زمان نیاز است اما دوره تحولی هنوز نتوانسته در حوزه سریال‌سازی ایده‌هایش را پیاده کند.
زیرخاکی ۴ و نون‌خ ۵ ادامه فصل‌های قبل هستند یا «سرزمین مادری» سال 1392 ساخته شد و با توجه به مشکلاتی که برایش پیش آمد پخشش به 1402 رسید. فیلمنامه «غریبه» در سال 1398 به تصویب رسید و به این دوره تحولی مربوط نیست. فیلمنامه سریال «طوبی» در سال 1399 تصویب شد و طبق گفت‌وگویی که با نویسنده کتاب «اربعین طوبی» داشتیم به‌دلیل تغییرات مدیریتی ساخت سریال سه‌سال به تعویق افتاد. منظور آنکه در میان سریال‌هایی که در یک سال گذشته از تلویزیون پخش شده بعضی فقط زمان پخشش به این دوره مربوط است و نمونه‌هایی هم وجود دارد که بخشی از کار پیش رفته و در این دوره ادامه پیدا کرده است. در جدول پیش‌رو و اسامی سریال‌ها باید به این نکته توجه شود که چون صداوسیما سایت واحد و مرجعی برای گزارش کار و اسامی آثاری که تولید می‌کند، ندارد، اسامی ذکرشده با درنظر گرفتن آرشیو تلوبیون و اخبار موجود نوشته شده و امکان از قلم افتادن آثار دیگر وجود دارد. نکته دیگر اینکه این نام‌ها فقط مربوط به سریال‌هایی است که ۱۸ تیرماه ۱۴۰۲ روی آنتن رفته‌اند. با در نظر گرفتن همین آمار، 16 سریال در این یک سال پخش شده‌اند، شبکه سه و یک با هفت سریال و شبکه دو با دو سریال آنتن را پر کرده‌اند، اما نکته مهم اینجاست که 6 سریال، فیلمنامه‌شان مربوط به قبل از مهر 1400 و تغییرات مدیریتی سازمان صداوسیما است.
60 سریال سیمافیلم در چه مرحله‌ای هستند؟
۱۷ آبان ۱۴۰۲ مدیر سیمافیلم در مصاحبه‌ای با جام‌جم درباره آثار در دست تولید گفته بود: «در حال حاضر نزدیک به ۶۰ سریال در مراحل چهارگانه؛ نگارش، پیش‌تولید، تولید و پس‌تولید قرار دارند که از این آمار ۱۵ سریال درحال ضبط هستند، یعنی در مرحله تولید قرار دارند.» ۹ ماه از گفت‌وگوی مدیر مرکز سیمافیلم می‌گذرد و از ۱۵ آثاری که در آن زمان در دست تولید بودند ۹ سریال روی آنتن رفتند و ۶ سریال با نام‌های «سلمان فارسی» به کارگردانی داوود میرباقری، «حضرت موسی» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا، «مسیر اصلی» کارگردانی سیدمحمدرضا خردمندان، «هشت پا» به کارگردانی احمد معظمی، «تانک‌خورها» کارگردانی پرویز شیح‌طادی، «ناریا» به کارگردانی جواد افشار و «رویان» به کارگردانی شکیل مظفری هنوز به پخش نرسیده یا در مرحله تولید قرار دارند. سریال «عفیف» به کارگردانی محمود معظمی، با «ماه عسل» بخندیم به کارگردانی منوچهر هادی، «قرارگاه سرّی نصرت» به کارگردانی مهدی جعفری، «بوقچی» به کارگردانی حسن حبیب‌زاده و «پردیسان» به کارگردانی محمدرضا آهنج، اسامیای هستند که در روزهای گذشته با عنوان سریال‌های درحال ساخت به گوش رسیده‌اند و گویا قرار است به آنتن تلویزیون در سال ۱۴۰۴ برسند.
مسئولیت سریال‌های ساخته‌شده با کیست؟
در زمان گرفتن تصمیم حذف گروه فیلم و سریال از شبکه‌ها، مدیریت صداوسیما خود را محق می‌دانست تا آثاری که قرار است برای این سازمان تولید شود زیرنظر یک مرکز واحد باشد و بداند صفر تا صد مسئولیت یک سریال با کیست. یکی از گلایه‌هایی که در آن زمان به سریال‌های ضعیف صداوسیما وارد بود و شاید در گرفتن چنین تصمیمی بی‌تاثیر نبود، نداشتن نظمی بود که مشخص باشد اگر یک اثر ضعیف ساخته‌شده مقصر چه کسی است؟ مدیر شبکه؟ گروه فیلم و سریال؟ نویسنده اثر؟ کارگردان یا... با در نظر گفتن این موارد می‌توان حق داد که بخواهند یک نظارت واحد داشته باشد. اما رفته‌رفته این جریان تغییر کرد و اداره‌کل فیلمنامه هم که پیش از این در مرکز سیمافیلم بود از این مرکز جدا شد و ذیل معاونت سیما قرار گرفت. این یعنی در مرحله اول فیلمنامه یک اثر در یک اداره به نام اداره کل فیلمنامه خوانده و تایید می‌شود، سپس توسط سیمافیلم تولید می‌شود، یعنی دوباره در روی همان پاشنه‌ای می‌چرخد که مشکل مدیران قبلی هم بود، یعنی مشخص نبودن یک مرکز مشخص برای پذیرفتن مسئولیت یک اثر. اگر اثری در این دوره ضعیف باشد، مشخص نیست ضعف از اداره کل فیلمنامه بوده که طرح را تصویب کرده یا سیمافیلم که نتوانسته فیلمنامه را خوب بسازد.
این تصمیم گرفته شد تا علاوه‌بر هماهنگی برای ساخت سریال‌ها، کیفیت فیلمنامه‌ها در همان ابتدا ارزیابی شود و بتوان آثار تولیدشده را با کیفیت مناسبی به چشم مخاطب رساند اما روند پیش‌گرفته‌شده نشان می‌دهد این تغییر هنوز در داخل صداوسیما هم نتوانسته خودش را هماهنگ کند. از طرف دیگر کیفیت آثار پخش‌شده در حوزه سریال به‌جز کارهایی که مربوط به گذشته است، نشان می‌دهد مخاطبان تلویزیون رفته‌رفته از این بستر فاصله می‌گیرند و حتی اگر اثر خوبی هم تولید شود آن را از بستر دیگری تماشا می‌کنند. در گفت‌وگویی که با سجاد مهرگان، کارگردان سریال «آقای قاضی» به‌عنوان یک مجموعه موفق داشتیم او از تماشا کردن سریالش در بسترهای دیگر می‌گفت که «آقای قاضی» در یوتیوب به‌طرز وحشتناکی دیده می‌شود؛ در آپارات و در اینستاگرام نیز. برخی پیج‌های اینستاگرامی آن را تکه‌تکه می‌کنند و کل قسمت‌ها را می‌گذارند و مردم از آنجا کار را می‌بینند و حتی نمی‌دانند که تلویزیون این اثر را برای اولین‌بار پخش کرده است.
