علی ملکی، خبرنگار گروه نقد روز: اگر شما هم جزء منتظران اتصال به اینترنت استارلینک هستید بهتر است بدانید که وصل‌شدن به این سیستم ارتباطی -حتی در صورت مجاز بودن استفاده از آن در ایران- از جهات مختلفی برای کاربران به‌صرفه نیست. در روزهای اخیر خبرهایی مبنی‌بر ورود گیرنده‌های استارلینک به ایران منتشر شده که حاکی از حساسیت و وابستگی مردم به استفاده از شبکه اینترنت است. برای درک بهتر این وابستگی باید اشاره‌ای به آزمایش‌های اجتماعی کنیم که در آنها به افراد می‌گویند باید فقط چند ساعت بدون اینترنت در یک اتاق سپری کنید تا میزان تاب‌آوری شما را بسنجیم. این یعنی اینترنتی که تا چند دهه قبل به زحمت می‌شد مقداری از آن را تهیه کرد، حالا دیگر عدم دسترسی چندساعته به آن به مثابه امتحانی سخت قلمداد می‌شود که از آن خروجی‌های روانشناسی و اجتماعی گرفته می‌شود. این موضوع باعث شده حساسیت‌های مردم نسبت به هر موضوعی که ارتباطی با اینترنت دارد، به شکل فزاینده‌ای بالا رود. آخرین مصداق این حساسیت جمعی، پیگیری پروژه استارلینک است. پروژه‌ای که از سال 2015 کلید خورد، سال 2018 اولین ماهواره‌هایش به فضا فرستاده شد و حالا حدود 6 هزار ماهواره فعال در اطراف زمین دارد. استارلینک یک منظومه ماهواره‌ای است که از سوی شرکت اسپیس ایکس برای ارائه اینترنت ماهواره‌ای شکل گرفته و سرعت بالایی دارد و (فعلا) بدون محدودیت در دسترسی به وبسایت‌ها کار می‌کند. آزاد بودن دسترسی‌های اینترنت ماهواره‌ای و درمقابل فیلترینگ پلتفرم‌های مختلف در ایران مهم‌ترین عاملی است که باعث شده ایرانیان با جدیت پروژه استارلینک را دنبال کنند. مسائل زیادی مثل سازوکار استفاده از این سیستم، آینده ارتباطی کشور، امنیت و دسترسی به آن وجود دارد. طی گفت‌وگو با محمد کشوری، کارشناس حوزه ارتباطات به بررسی این مسائل پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
استارلینک «مکمل» پوشش دسترسی به اینترنت است
محمد کشوری معتقد است مساله استارلینک از جهاتی خیلی پیچیده نیست و بالاخره مسیری برای استفاده از اینترنت است. او در این باره توضیح داد: «هرچند استارلینک به ایران سرویس نمی‌فروشد و فکر می‌کنم اعلام هم کرده است. طبق قوانین ای‌تی‌یو باید برای این کار مجوز داشته باشند و از این جهت به کاربر ایرانی سرویس نمی‌فروشد. حالا اینکه کسی از کشور دیگری بخرد و به ایران بیاورد، تا الان ممکن بوده و از این جهت خبرهای استفاده از آن در ایران پخش می‌شود. در مجموع اینترنت ماهواره‌ای در دنیا نه به‌عنوان جایگزین گسترده اینترنت زمینی بلکه به‌عنوان تکمیل پوشش دسترسی اینترنت شناخته می‌شود. یعنی جاهایی که دور افتاده‌اند و به هر دلیلی کیفیت و قیمت اینترنت خوب نیست، بتوانند از این سرویس استفاده کنند. مفهوم و هدف منظومه‌های ماهواره‌ای همین است که بتوانند خدمات‌شان را به جاهایی که کیفیت سرویس خوب نیست ارائه دهند.
استارلینک می‌تواند برای حکمرانی در کشور چالشبرانگیز باشد
این کارشناس حوزه ارتباطات با فیلترینگ را عامل جلب توجه این موضوع در کشور ما دانسته و توضیح داد: «در کشور ما چون فیلترینگ از حدی بالاتر رفته و برای کاربران آزاردهنده شده، این گزینه مطرح شده که بروند استارلینک را از کشور دیگری خریداری کنند و بیاورند در ایران استفاده کنند. به نظر من اینکه ما فکر کنیم استارلینک یک راهکار جایگزین برای اینترنت معمولی است که ما داریم، برای تعداد بالا یعنی در حساب چند میلیون نفر، امکانپذیر نیست؛ لااقل در کوتاه‌مدت یعنی تا پنج سال آینده. اصولا استارلینک هم نمی‌گوید من می‌آیم که شما در کشورتان از اینترنت زمینی استفاده نکنید. اصلا نه این ظرفیت را دارد که بخواهد به کل دنیا به این شکل سرویس دهد و نه منطقی است و نه اصلا اصول رقابتی این اجازه را نمی‌دهد اپراتورهایی که میلیاردها دلار در هر کشوری سرمایه‌گذاری کرده‌اند، حذف شوند و همه به سرویسی مثل استارلینک وابسته شوند. در کشور ما مساله این نیست که استارلینک بتواند چند میلیون کاربر بگیرد و شاید امکانپذیر هم نیست. اما قطعا اگر شرایط طوری پیش برود که بتواند چندصد هزار کاربر بگیرد، از نظر مدیریت و اعمال حاکمیت بر شبکه اینترنت، قطعا برای حکمرانی و دولت چالشبرانگیز است و کلا مساله مدیریت شبکه در شرایط بحران و فیلترینگ را دچار مشکل می‌کند و از این جهت این یک هشدار است، اما اغراق هم نباید کرد. اینکه بگوییم می‌آید و جای اینترنت معمولی را می‌گیرد، کیفیتش در آن حد نیست. مثلا من دیدم برخی می‌گویند یک مجتمع این دستگاه را بگیرد و بین 10 واحد تقسیم شود. اصلا کیفیت استارلینک این‌گونه نیست. نه‌فقط استارلینک، بلکه هر اینترنت ماهواره‌ای که بتواند بین 10 واحد تقسیم شود که شاید هر واحد هم دو سه کاربر یا دو سه دستگاه در ساعات پیک از اینترنت استفاده می‌کنند یعنی مثلا 30 دستگاه در ساعات پیک، نیاز بالایی به پهنای باند دارد که بتواند پوشش دهد و مهم‌تر اینکه اصطلاحا «reliable» باشد و در شرایط مختلف آب‌و‌هوایی و ساعات مختلف روز کار کند و مثل فیبر نوری نیست که بتواند پهنای باند تضمین‌شده‌ای به کاربر بدهد. حتما بسته به جایی که کاربر قرار گرفته و شرایط آب‌و‌هوایی و چیزهایی مثل این، کیفیت می‌تواند مقداری تغییر کند. حالا این تغییر کیفیت زمانی که یک یا دو نفر از آن اشتراک استفاده می‌کنند، چندان مهم نیست اما وقتی گفته می‌شود بین 10 واحد اینترنت تقسیم کنیم، این گزینه‌ها در عمل شدنی نیست که بتواند کیفیت خوبی نیز ارائه دهد. نه باید اغراق کرد در اینکه استارلینک چه قابلیت‌هایی دارد و نه باید آن را کوچک شمرد، یعنی نگوییم مهم نیست و در ایران طبق قوانین جهانی ممنوع است. درست است که طبق این قوانین فرد باید مجوز بگیرد اما خیلی راحت می‌تواند از کشور دیگری آن را تهیه کندو بیاورد و خود شرکت استارلینک هم می‌تواند چشمش را بر این موارد ببندد. چون می‌گوید من به ایران نمی‌فروشم ولی وقتی کسی از جای دیگری این دستگاه را می‌خرد و به ایران می‌آورد به من مربوط نیست. هرچند می‌تواند آنها را شناسایی کند اما خیلی راحت هم می‌تواند بگوید به من مربوط نیست. درمجموع اینکه این چند روز اخیر این موضوع مقداری مطرح شده و خیلی هم بولد شده و به آن می‌پردازند، علتش هم مشخص نیست اما در هر صورت باید تحلیلی متعادل و با دیدن هر دو سمت ماجرا داشت و اغراق نکرد.»
نیاز نیست به‌وسیله استارلینک به فیلترینگ فشار بیاوریم
یکی از موضوعاتی که باعث شده پروژه اینترنت ماهواره‌ای به این شدت در ایران مورد توجه واقع شود مساله فیلترینگ است. کشوری با بیان اینکه فیلترینگ فعلی آنقدر ایراد دارد و صدای همه ذی‌نفعان اعم از اپراتور، مسئولان و مردم را درآورده است، افزود: «به‌نظرم خیلی نیاز نیست درباره استارلینک برای فیلترینگ اغراق شود. ما مساله‌ای در کشور داریم که باعث آزار و اذیت و محل چالش شده و این را باید خودمان حل کنیم. البته استارلینک تا یک حدی قابلیت‌ها و تهدیداتی دارد و این درست است. اما مساله فیلترینگ را باید حل کنیم. نه با رها کردنش درست می‌شود و نه با اینکه هر روز بخواهیم چیزی در رسانه‌ها پررنگ کنیم که این مشکل را بیشتر تحت فشار قرار دهیم. نظرسنجی‌های معتبر وجود دارد و نظر مردم مشخص است. نظر برخی مسئولان به‌ویژه دولت فعلی که این موضوع یکی از شعارهایش بود هم واضح است. به قول آقای رئیس‌جمهور باید کارشناسان بنشینند و بحث و جمع‌بندی کنند و راه‌حلی را به شورای عالی فضای مجازی به‌عنوان نهاد حاکمیتی مسئول سیاستگذاری قضیه ارائه کنند و براساس آن تصمیم گرفته شود. لااقل فرآیند و مسیر این راه‌حل مشخص است.»
کشوری در ادامه با بیان اینکه برخی از مردم در کشورهای خارجی از آن استفاده می‌کنند، گفت: «اگر مثلا کشوری 10 میلیون اشتراک اینترنت دارد، از این 10 میلیون ممکن است 50 تا صدهزار استارلینک وجود داشته باشد. اصلا این‌گونه نیست که ظرفیت نیازی که آن 10 میلیون کاربر دارند، ظرفیت زمینی را کنار بگذارید و بیشتر نیاز را با اینترنت ماهواره‌ای پوشش دهید. مثلا در کشور ما ممکن است اینترنت روستایی در روستایی دورافتاده را خیلی راحت و با هزینه‌ای کمتر با اینترنت ماهواره‌ای پوشش داد؛ این درست است. اما مثلا اینکه کسی بیاید و در قلب پایتخت کشور که می‌تواند به‌راحتی اینترنت فیبر نوری داشته باشد بگوید من به این وصل می‌شوم، نه از نظر فنی و نه از لحاظ اقتصادی و در کل از هیچ نظری معقول نیست.»
در برخی نقاط استفاده از استارلینک به‌صرفه است
با وجود بسترهای زمینی پرسرعت و ارزان اینترنت مثل فیبر نوری، دلایلی وجود دارد که باعث می‌شود استفاده از استارلینک برای عموم مردم کشورهای مختلف به‌صرفه نباشد. کشوری ماجرای استفاده از سیستم‌های مختلف اینترنتی را مشابه سیستم حمل‌ونقل دانسته و ادامه داد: «در کشور ما سبدی از محصولات حمل‌ونقلی وجود دارد. حالا ممکن است یک پست هوایی با هلی‌کوپتر هم باشد، این پست هوایی با هلی‌کوپتر برای محموله‌های خاص در شرایط خاص است. این‌گونه نیست که ما سیستم ریلی و اتوبوس بین‌شهری را تعطیل کنیم و بگوییم هلی‌کوپتر بهتر و سریع‌تر است. بله ویژگی‌های خوبی دارد اما هیچ کشوری همه حمل‌ونقل پستی خود را به سمت هلی‌کوپتر نمی‌برد و جاهایی هم به‌صرفه است که با قطار و هواپیما و حمل‌ونقل جاده‌ای انجام شود. اینترنت هم شبیه همین است. چرا در کشور ما از لحاظ رسانه‌ای این موضوع داغی شده؟ چون میان اینترنت زمینی ما و اینترنتی که استارلینک ارائه می‌دهد، فرق مهمی وجود دارد که بخش مهمی از سایت‌های فیلتر شده در آن قابل دسترس است، این باید حل شود. اگر این حل شود، چه کسی در کشور ما به‌سمت اینترنت ماهواره‌ای می‌رود؟ مگر کسی که در جایی دور افتاده باشد که کابل فیبر نوری به آن نرسد یا اینترنت همراه به دلیل تعداد پایین کاربر در آن ناحیه دور افتاده توجیه نداشته باشد. یعنی شما یک دکل 5 میلیارد تومانی بزنید برای اینکه بتوانید 10 خانوار را پوشش دهید. در‌حالی‌که اگر به آنها چند گیرنده اینترنت ماهواره بدهید خیلی به صرفه‌تر است.»
اینترنت ماهواره‌ای گسترده، ظرفیت وحشتناکی می‌خواهد
همان‌طور که اشاره شد استفاده از اینترنت ماهواره‌ای در کشورهای دیگر هم محدود است. محمد کشوری درباره وضعیت استفاده از استارلینک در کشورهای خارجی گفت: «در آلمان استارلینک فعال است. من سرچ نکردم اما حتما تعداد کاربران آن پایین است. کسی هم که استفاده می‌کند احتمالا در حاشیه شهر یا منطقه‌ای دورافتاده است. ممکن هم هست کسی در شهر باشد اما حتما دلیل خاصی دارد. چون وقتی کسی می‌تواند فیبر نوری و اینترنت 5G با کیفیت بگیرد، دلیلی ندارد که اینترنت ماهواره‌ای بگیرد. مگر اینکه نکته خاصی وجود داشته باشد. به همین دلیل تعداد کاربران اینترنت ماهواره‌ای نسبت به اینترنت زمینی عدد پایینی است. اینترنت ماهواره‌ای این ظرفیت را ندارد که بخواهد جایگزین اینترنت زمینی شود. مثل تلویزیون نیست. تلویزیون چون به‌صورت Broadcast است یعنی صرفا فرستنده است و امواج را پخش می‌کند، از این جهت مهم نیست. مثلا وقتی ایستگاه شبکه ماهواره‌ای راه‌اندازی شود، در زمین چه یک نفر تلویزیون خود را وصل کند و چه یک میلیون نفر، هیچ فرقی ندارد. اما در اینترنت چون مسیر اختصاصی دو طرفه می‌خواهد، یعنی اگر یک نفر به استارلینک وصل شود، یک ظرفیت اشغال می‌کند و اگر یک میلیون نفر وصل شوند، یک میلیون برابر ظرفیت اشغال می‌کند و شاید امکان پاسخگویی به آن نیاز را به تعداد خیلی بالا نداشته باشد. اما تلویزیون این‌گونه نیست و یکطرفه است. بنابراین این‌گونه که در تلویزیون، تلویزیون‌های ماهواره‌ای جایگزین سیستم‌های زمینی (terrestrial) شدند، در اینترنت به دلایل مختلف این فرآیند امکانپذیر نیست. در تلویزیون هزینه سیستم زمینی بیشتر است اما در اینترنت این‌گونه نیست. چون در تلویزیون شما صرفا به صورت یکطرفه پخش می‌کنید و اگر فرستنده بگذارید، یک میلیارد نفر هم می‌توانند ببینند. ولی در اینترنت این‌گونه نیست و شما اگر یک فرستنده بگذارید یک میلیارد نفر باید یک میلیارد گیرنده داشته باشند و یک میلیارد مسیر اختصاصی ایجاد شود. بنابراین ظرفیت فوق‌العاده وحشتناکی می‌خواهد که اصلا امکانپذیر نیست.»
فیبر نوری را نمی‌شود کنار زد
جایگزینی اینترنت استارلینک در آینده با اینترنت زمینی هم محل سوال کاربران است. کشوری در پاسخ به اینکه آیا ممکن است در آینده با پیشرفت تکنولوژی این سیستم‌های اینترنتی جایگزین شوند، گفت: «من بعید می‌دانم اما در همه کشورهای دنیا اپراتورهای بزرگی روی اینترنت زمینی سرمایه‌گذاری کرده‌اند و اصلا فیبرنوری ویژگی‌هایی دارد که از لحاظ فنی قابل جایگزینی با ماهواره نیست. ولی در درازمدت ممکن است اینترنت ماهواره‌ای سهم بیشتری بگیرد. مثلا ممکن است 10 سال بعد 10 تا 15 درصد بازار را بگیرد اما اینکه بگوییم فیبر نوری را جمع می‌کند و جایگزین آن می‌شود، با ویژگی‌های فنی و حتی اقتصادی فیبر نوری و ماهواره جور درنمی‌آید.»
