زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: چندسالی می‌شود در آستانه آغاز سال تحصیلی، مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش از کمبود معلم و نگرانی‌ها بابت خالی ماندن کلاس‌ها خبر می‌دهند. این ماجرا تقریبا از سال 96 و با مطرح‌شدن بازنشستگی 300 هزار معلم تا اواخر سال 99 آغاز شد. اوایل مرداد امسال نیز رئیس مرکز برنامه‌ریزی منابع انسانی و فناوری اطلاعات آموزش‌وپرورش اعلام کرد تا پایان سال 1404، 640 هزار معلم بازنشسته خواهند شد و بازهم آموزش‌وپرورش قرار است با چالش کمبود معلم، روبه‌رو شود. در این میان برای جبران کمبود معلم در آموزش‌وپرورش، سال 1402 دانشگاه فرهنگیان تنها 25 هزار نفر خروجی داشت. این درحالی است که وزیر آموزش‌وپرورش سال گذشته گفته بود اگر فضای دانشگاه فرهنگیان از سال تاسیس طبق برنامه توسعه پیدا می‌کرد باید امروز سالی ۴۰ هزار معلم ورودی و ۴۰ هزار خروجی می‌داشت. همچنین از طریق آزمون‌های استخدامی سال گذشته حدود 60 هزار نفر استخدام شده‌اند. براساس گفته‌های وزیر آموزش‌وپرورش امسال 129 هزار معلم جذب کرده است. در آن سمت ماجرای ارقام عجیب مطرح‌شده از سوی مسئولان آموزش‌وپرورش، نامعلوم بودن عدد کمبود معلم است. حاجی‌بابایی، رئیس فراکسیون فرهنگیان مجلس- که خودش نیز سابقه تصدی‌گری در وزارت آموزش‌وپرورش دارد- سال 1401 گفته بود که آموزش‌وپرورش 300 هزار نفر کمبود معلم دارد. علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزش‌وپرورش نیز درباره کمبود معلم در مدارس اظهار کرده بود: «در مهرماه 1402، 203 هزار کمبود معلم داشتیم.»
آمار کمبود معلمان همچنان دقیق نیست
در میان مطرح کردن ارقام متناقض از کمبود معلمان، درنهایت تیر امسال رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرد: «در سال تحصیلی جدید کمبود ۱۷۶ هزار معلم وجود دارد، علاوه‌بر آن پیش‌بینی می‌شود حدود ۷۲ هزار معلم تا مهر ۱۴۰۳ بازنشسته شده و این امر تامین نیروی انسانی را برای وزارت آموزش‌وپرورش سخت‌تر خواهد کرد.» ماجرای اعداد و ارقام متفاوت به‌حدی شور است که با وجود اینکه رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده تا مهر 1403، 72 هزار معلم بازنشسته می‌شوند، پیش از این سخنگوی وزارت آموزش‌وپرورش گفته بود تا مهر امسال 67 هزار معلم بازنشسته خواهند شد، یعنی در اینجا تقریبا یک اختلاف پنج‌هزارنفری در تعداد بازنشستگان داریم. در سمت دیگر ماجرا، چند روز قبل علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزش‌وپرورش وضعیت نیروی انسانی همزمان با آغاز سال تحصیلی را خوب توصیف کرده و گفته بود: «سال گذشته این موقع حدود ۲۳۰ هزار معلم کم داشتیم. این عدد امسال چیزی حدود حداقل ۵۰ هزار کمتر شده و به‌سمت بهبود در حرکت هستیم و میزان کمبود به روش‌های دیگر جبران خواهد شد.» یعنی درحالی سخنگوی وزارت آموزش‌وپرورش وضعیت را خوب توصیف کرده که کمتر از 25 درصد از کمبود معلمان برطرف شده است.
آموزش‌وپرورش: برای جبران کمبود معلم بازنشستگی‌ها را محدود می‌کنیم
آموزش‌وپرورش چندی پیش اعلام کرد برای جبران کمبود معلم، قرار است بازنشستگی‌ها را محدود کند. وزیر آموزش‌وپرورش تیرماه امسال در توضیح دلایل و جزئیات صدور این بخشنامه گفته بود مهرماه کسانی بازنشسته خواهند شد که سن‌شان ۶۰ و سابقه همکاری‌شان با آموزش‌وپرورش نیز ۳۰ سال باشد. این قانون البته برای دارندگان مدرک کارشناسی است. برای کارشناسی‌ارشد و بالاتر هم جمع ۳۵ سال سابقه و ۶۵ سال سن اعلام شده بود. «با توجه به اینکه سن همکاران عموما بسیار کمتر از این است که قانون تعیین کرده، کسانی را بازنشسته می‌کنیم که به ۶۰ یا ۶۵ سالگی درکنار سابقه موردتوجه رسیده باشند. ما تا زمانی که نیاز داشته باشیم از حضور همکاران خوب و باکیفیت بهره می‌بریم.»
اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی دلایل خود در رابطه با این اقدام را این‌گونه عنوان کرده بودند که نمی‌توان با زور و اجبار کسی را در سیستم آموزشی کشور نگه‌داشت و مطابق شرایط ماده ۱۰۳ مدیریت خدمات کشوری، خدمت کارکنان مازاد بر ۳۰ سال تا هر سن و سابقه‌ای منوط به رضایت کارمند است و هیچ دستگاه دولتی نمی‌تواند بدون‌رضایت کارمند و به‌شکل اجبار، افراد را بعد از رسیدن به سابقه خدمت بازنشسته نکند که این بند قانونی شامل حال معلمان هم می‌شود. درنهایت با برگزاری جلسه مشترک میان کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، وزارت آموزش‌وپرورش و سازمان امور اداری و استخدامی مقرر شد به‌علت مغایرت بخشنامه اجبار فرهنگیان حائز شرایط بازنشستگی به ادامه خدمت با قانون برنامه هفتم، وزارت آموزش‌وپرورش در اسرع وقت نسبت به ابطال بخشنامه فوق اقدام کند. همچنین مقرر شد مطابق بند «خ» تبصره (۱۵) قانون بودجه سال ۱۴۰۳ وزارت آموزش‌وپرورش نسبت به به‌کارگیری افراد دارای سابقه خرید خدمتی و حق‌التدریسی در وزارت آموزش‌وپرورش و آموزشیاران و آموزش‌دهندگان نهضت سوادآموزی، مدرسان طرح امین، معلمان قرآنی، مربیان پیش‌دبستانی، معلمان برون‌سپار، سرباز معلم و معلمان مدارس غیردولتی به‌صورت حق‌التدریسی ۲۴ ساعت در هفته از ابتدای مهرماه سال جاری اقدام کند.
جذب معلمان بازنشسته به روش دیگر!
این بار آموزش‌وپرورش برای جبران کمبود معلمی که عددش هم برای خودش مشخص نیست، تصمیم گرفته به‌شکل دیگری با معلمان بازنشسته خود همکاری را ادامه دهد و بخشنامه‌ای برای به‌کارگیری بازنشستگان تا 70 هزار معلم صادر کرده است. رئیس‌جمهور چند روز گذشته - ۲۳ مردادماه - مصوبه هزار و سی‌وچهارمین جلسه شورای عالی آموزش‌وپرورش درخصوص «دستورالعمل تامین نیروی انسانی وزارت آموزش‌وپرورش از طریق به‌کارگیری معلمان بازنشسته در سال تحصیلی ۱۴۰2-۱۴۰3» را تا سقف ۷۰ هزار نفر و اعتبارات ابلاغی این وزارتخانه ابلاغ کرد. مطابق این مصوبه جذب معلمان بازنشسته دارای مدرک لیسانس و بالاتر برای دوره‌های تمام‌وقت (۲۴ ساعت در هفته) و همه مقاطع تحصیلی بلامانع است، اما جذب بازنشستگان کمتر از لیسانس صرفا در صورت نبود معلمان دارای مدرک کارشناسی به بالا با تایید کارگروه مربوطه در ادارات کل استان‌ها امکان‌پذیر است.
چوب کم‌توجهی به دانشگاه‌های فرهنگیان در سال‌های گذشته را امروز می‌خوریم
براساس شنیده‌های «فرهیختگان» با وجود صدور بخشنامه به‌کارگیری دوباره معلمان بازنشسته اما اجرای این بخشنامه به روی کار آمدن دولت چهاردهم و وزیر جدید بستگی دارد و اجرای بخشنامه به‌کارگیری بازنشستگان در هاله‌ای از ابهام است. مساله اصلی این است که آموزش‌وپرورش با هر عدد و رقمی که مطرح‌شده، کمبود معلم دارد و تحت هر شرایطی برای جبران این کمبود باید معلم به‌کار بگیرد. چه این رقم 176 هزار معلم باشد، چه 250 تا 300 هزار معلم. درنهایت اما احتمال دارد مهرماه مجددا با مشکل تراکم کلاس‌ها یا در آن‌سوی ماجرا، خالی بودن برخی کلاس‌ها مواجه شویم. تغییر نظام آموزشی یعنی تبدیل آن به نظام 6، 3، 3 و توجه به هنرستان‌ها و مدارس فنی در چندسال اخیر و اضافه شدن کتاب‌های جدید به فرآیند تحصیل دانش‌آموزان، چالش کمبود معلم را در این میان بیشتر کرد. همچنین به‌گفته مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش دولت سیزدهم سال‌های ۹۳ تا ۹۷ دانشگاه فرهنگیان نزدیک به تعطیلی بود و پذیرش دانشگاه از سالی ۲۵ هزار نفر به کمتر از ۳ هزار نفر رسید، یعنی در سال‌هایی که باید معلم تربیت می‌شد تا امروز از نتیجه آن در کلاس‌های درس استفاده کنیم، استفاده‌ای نشده است.
البته در این میان بسیاری منتقد کم‌توجهی به فضای زیرساختی و ظرفیت به‌کارگیری در دانشگاه‌های فرهنگیان برای جبران این کمبودها هستند. این دسته از افراد اذعان دارند در تمام این سال‌ها فضای آموزشی دانشگاه‌های فرهنگیان توسعه‌ای نداشته تا جذب معلمان از این طریق فرآیند بهتری را طی کند، بنابراین این کم‌توجهی به ظرفیت دانشگاه‌های فرهنگیان و جذب تعداد کم معلمان، دقیقا به‌دنبال کم‌توجهی به ظرفیت‌های این دانشگاه ازجمله ظرفیت عمرانی آن است. برخی نیز به شیوه تربیت معلمان منتقدند و بر این باورند که دانشجو معلمان نهایتا دو سال باید تحت آموزش برای طی کردن فرآیند تبدیل شدن به معلم قرار بگیرند و جهت سرعت‌بخشی و زودتر رسیدن به نتیجه باید دانشجو معلمان در دو سال دوم تحصیل خود، در مدارس برای تدریس به‌کار گرفته شوند که البته این تئوری غیرمنطقی هم به‌نظر نمی‌رسد. درهرحال کارشناسان حوزه آموزش بر این باورند آنچه مسلم است کمبود معلم داریم اما منبع داده و ارجاع در رابطه با این کمبود نامشخص است. همچنین این کمبود تاحدودی نشات‌گرفته از عدم ساماندهی مشخص و اساسی در وزارت آموزش‌وپرورش است، یعنی وقتی وزارتخانه‌ای مانند آموزش‌وپرورش کمبود معلم دارد، نباید اجازه دهد همان تعداد معلمان از مدارس به بخش اداری منتقل شوند یا اینکه اجازه مامور به‌خدمت شدن در وزارتخانه‌ها، دستگاه‌ها و سازمان‌های دیگر به معلمان داده شود. همچنین برخی دیگر از کارشناسان حوزه آموزش کشور می‌گویند برنامه و کتب درسی فعلی باید با توجه به تعداد معلمان انجام شود، یعنی کتب و دروسی که دانش‌آموزش کمتر به آنها نیاز دارد باید حذف شوند تا با کم کردن حجم کتب درسی، ظرفیت خود را هدر ندهند. به‌کار گرفتن معلمان بازنشسته هرچند ساده‌ترین و راحت‌ترین گزینه است اما جدی‌ترین نقدی که می‌توان به آن داشت، شکاف و تفاوت نسلی معلمان بازنشسته با دانش‌آموزان نسل جدید است. پرسشی که در اینجا می‌توان مطرح کرد این است که مگر چند درصد معلمان بازنشسته پس از 30 سال خدمت بازهم شوق تدریس و گرداندن کلاس را دارند؟
خرید خدمت؛ ظرفیتی که مغفول ماند
جلسه مشترک میان کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، وزارت آموزش‌وپرورش و سازمان امور اداری و استخدامی مقرر شده بود برای جبران کمبود معلم در سال تحصیلی 1403 از نیروهای خریدخدمتی و حق‌التدریسی در وزارت آموزش‌وپرورش و آموزشیاران و آموزش‌دهندگان نهضت سوادآموزی، مدرسان طرح امین، معلمان قرآنی، مربیان پیش‌دبستانی، معلمان برون‌سپار، سرباز معلم و معلمان مدارس غیردولتی استفاده کند. دقیقا ظرفیتی که آموزش‌وپرورش می‌تواند برای جبران کمبود معلم از خدمات‌شان در مدارس استفاده کند؛ اما با عدم برنامه‌ریزی درست و اصولی، موج نارضایتی‌شان را در سال‌های اخیر برانگیخت.
با توجه به تعطیلی مدارس در سال‌های کرونا، بسیاری از معلمان حق‌التدریس و مربیان پیش‌دبستانی با وجود برگزاری مجدد کلاس‌های حضوری اما دیگر نتوانستند با مدارس دولتی ولو به شکل ساعتی نیز همکاری کنند. این دسته از معلمان و مربیان، با توجه به سابقه تدریس و علاقه آنها برای همکاری با آموزش‌وپرورش درطول این مدت سعی داشتند از طریق آزمون‌های استخدامی در آموزش‌وپرورش به‌کار گرفته شوند. همچنین براساس آخرین آمار مرکز پژوهش‌های مجلس 124 هزار و 68 معلم خرید خدمات در چندسال اخیر با آموزش‌وپرورش همکاری می‌کنند. شکل همکاری این معلمان با آموزش‌وپرورش از طریق بخش خصوصی است و استخدام رسمی این وزارتخانه نیستند. به‌نظر می‌رسد با توجه به نیاز این وزارتخانه به معلم، بهتر است فرآیند همکاری با این معلمان تعدیل بخشیده شود و آموزش‌وپرورش به‌شکل جدی‌تری با این بخش از نیروهای خود ادامه همکاری دهد؛ اما مسئولان آموزشی کشور تصمیم‌شان احتمالا این باشد که روش ساده‌تری برای جبران کمبود معلمان درپیش بگیرند و آن به‌کار گرفتن دوباره معلمان بازنشسته است.
