سید احسان حسینی، خبرنگار: طبق روال چند سال گذشته، با آغاز فصل گرما، دوباره پدیده‌‌ ناترازی برق، قطعی برق صنایع و بروز خاموشی‌ها در بخش خانگی پررنگ‌تر از گذشته نمایان شده، به‌خصوص اینکه در ماه جاری، گرمای بی‌سابقه‌ای نیز منطقه را فراگرفته و دما در برخی مناطق ایران به 50 درجه نیز افزایش یافته است. هر درجه افزایش دما تا 1500 مگاوات به افزایش مصرف برق منجر می‌شود و این موضوع، میزان تقاضای برق در ایران را در اوج گرما به مرز 80 هزار مگاوات رسانده است. بدین ترتیب ناترازی برق در پیک تقاضا عددی بیش از 17 هزار مگاوات را ثبت کرده است. یکی از راهکارهای رفع ناترازی برق، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است؛ این درحالی است که ایران به‌رغم داشتن ظرفیت‌های گسترده، تنها یک درصد از برق تولیدی‌اش از حوزه تجدیدپذیرهاست. 

   سهم تجدیدپذیرها از تولید برق؛ یک درصد! 
طبق آمار توانیر (تصویر 1)، بعد از سال 1400، ناترازی برق به معنای فاصله بین پیک تقاضا و پیک تامین برق، روندی صعودی به خود گرفته و از حدود 9.6 هزار مگاوات در سال 1401 رشدی 75 درصدی را تجربه کرده است. طبیعی است که تعمیق ناترازی برق ابتدا به صنایع کشور خسارت وارد می‌کند؛ چراکه این بخش در اولویت نخست خاموشی‌ها قرار دارد. طبق محاسبات، میزان خسارت صنایع از کمبود برق در تابستان 1400، 1401 و 1402 به ترتیب معادل 40، 71 و 183 هزار میلیارد تومان برآورده شده است که این رقم در سال جاری افزایش خواهد یافت. اما مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی عنوان می‌کند که اکنون ظرفیت نامی نیروگاه‌های منصوب در کشور در پایان سال 1402 به رقم 92.8 هزار مگاوات رسیده که 85 درصد آن مربوط به نیروگاه‌هایی با سوخت فسیلی است. در این بین، سهم برق تجدیدپذیر (برق نیروگاه‌های خورشیدی و بادی) از کل ظرفیت نامی تولید برق فقط یک درصد است و قابلیت زیادی برای توسعه جهت رفع ناترازی برق را داراست. 

   ایران حتی در جدول تولیدکنندگان تجدیدپذیر هم نیست!
برق تجدیدپذیر در دنیا با سرعت قابل‌ملاحظه‌ای در حال توسعه است. طبق گزارش موسسه EI، رشد ظرفیت تولید برق خورشیدی و بادی در سال 2023 به میزان 67 درصد بیشتر از سال 2022 بوده؛ به این معنا که در سال 2022 رشد تولید برق تجدیدپذیر 276 هزار مگاوات و در سال 2023 این رشد تولید 462 هزار مگاوات بوده است. از رشد 462 هزار مگاواتی ظرفیت برق تجدیدپذیر 75 درصد سهم برق خورشیدی و 25 درصد سهم برق بادی بوده است. نکته جالب اینکه چین در سال 2023 به تنهایی 216.9 گیگاوات به ظرفیت تولید برق خورشیدی اضافه کرده که این عدد از کل تولید دومین تولیدکننده بزرگ برق خورشیدی یعنی آمریکا، بیشتر است. طبق آمار موسسه EI (تصویر 2)، چین، آمریکا، ژاپن و آلمان به ترتیب چهار تولیدکننده بزرگ برق خورشیدی هستند که فاصله چین از سایر رقبا چشمگیر است؛ به‌گونه‌ای که مجموع ظرفیت تولید برق خورشیدی در 9 تولیدکننده بزرگ دیگر، از یک کشور چین کمتر است. طبق آمار همین موسسه (تصویر 3)، چین در تولید برق از نیروگاه بادی نیز با ظرفیت 441.9 گیگاوات صدرنشین است و بعد از آن آمریکا، آلمان و هند در رتبه دوم تا چهارم قرار دارند. در بین 10 تولیدکننده بزرگ برق بادی در دنیا نیز ظرفیت تولید چین از مجموع 9 کشور دیگر بیشتر است! طبق آمار موسسه EI، مجموع ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی و بادی ایران در سال 2023 کمتر از یک گیگاوات است و وضعیت ایران با توجه به ظرفیت‌هایی که دارد نامطلوب به شمار می‌رود. جالب است بدانید در حوزه تولید برق خورشیدی به قدری ایران دچار عقب‌ماندگی است که حتی در جدول کشورهای تولیدکننده نیز حضور ندارد!

   سهم گاز در تولید برق ایران؛ 4 برابر استاندارد
اشاره شد که یکی از راهکارهای رفع ناترازی برق، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است. در سال 2023 حدود 84.5 درصد از برق کشور با گاز طبیعی تولید شده و سهم مابقی سوخت‌ها در تولید برق اندک است؛ درحالی که در دنیا فقط 22.5 درصد از تولید برق با سوخت گاز انجام می‌شود. طبق گزارش EI، در تصویر 4، سهم سوخت‌های مختلف در تولید برق ایران و دنیا آورده شده که طبق آن نیروگاه‌های تجدیدپذیر 15.9 درصد از کل تولید برق دنیا سهم دارند اما این رقم برای ایران فقط 0.5درصد است. تصویر 5، سهم منابع مختلف از تولید برق ایران و 5 کشور مطرح دنیا و خاورمیانه را نشان می‌دهد که طبق آن، سبد تولید برق ایران، تک‌سوختی و وابسته به گاز است؛ موضوعی که در عربستان و منطقه خاورمیانه نیز مشاهده می‌شود. اما کشورهای پیشرفته دنیا مثل چین، آمریکا، روسیه و ترکیه سبد متنوعی برای تولید برق شامل تجدیدپذیر، برقابی، هسته‌ای و زغال‌سنگ را در اختیار دارند. 

ظرفیت 120 هزار مگاواتی ایران برای تولید برق سبز
سهم یک درصدی تجدیدپذیرها از تولید برق ایران در شرایطی رخ می‌دهد که ظرفیت بالایی برای توسعه تجدیدپذیر در ایران برای رفع ناترازی و حضور فعالانه در بازار برق منطقه وجود دارد. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران در 1402 فقط 1.5 درصد از تولید برق خود معادل پنج‌میلیارد کیلووات‌ساعت را صادر کرده و تقریبا در آستانه حذف از بازار برق منطقه قرار دارد. اما گزارش بانک جهانی از ظرفیت تجدیدپذیرها نشان می‌دهد ایران یکی از غنی‌ترین کشورهای دنیا برای توسعه برق سبز است که می‌تواند 121 هزار مگاوات انرژی از این محل تولید کند. این رقم برق موردنیاز برای جمعیتی دوبرابر ایران را تامین خواهد کرد. براساس اطلس بادی ایران، هم‌اکنون ظرفیت نصب بیش از 48 هزار مگاوات نیروگاه بادی در کشور وجود دارد که این رقم بیش از نصف ظرفیت نامی نیروگاه‌های نصب‌شده در ایران است. 
طبق این اطلس، مرز ایران و افغانستان یکی از بادخیزترین مناطق دنیاست که تحت‌تاثیر باد هرات و پدیده جوی «مونسون» از شبه‌قاره هند قرار دارد. این پدیده جوی 120 روز در ماه‌های گرم سال برقرار است و این منطقه را مستعد تولید برق از انرژی باد می‌کند، همچنین ظرفیت تولید برق خورشیدی در 31 استان و جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی معادل 72 هزار و 159 مگاوات برآورد می‌شود که دو عنصر مهم برای مکان‌یابی نیروگاه‌های خورشیدی یعنی نور و دمای مناسب را دارند. طبق پایش انجام‌شده، هم‌اکنون استان‌های کرمان و خراسان رضوی به ترتیب با 5725 مگاوات و 5135 مگاوات ظرفیت نصب، بیشترین استعداد را در تولید برق خورشیدی را به خود اختصاص داده‌اند. البته نور خورشید تنها محدودکننده توسعه نیروگاه‌های خورشیدی نیست و احداث این نیروگاه‌ها نیازمند توسعه زنجیره ارزش ساخت سامانه‌های سیلیسیومی خورشیدی از استخراج ماده معدنی سیلسیوم تا ساخت ماژول است. طبق برآورد‌ها، ذخیره تخمینی فعلی سیلیسیوم در ایران حدود 80 میلیون تن است که برای ساخت 42 هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی کفایت می‌کند. توجه کنید که نور خورشید، ظرفیت توسعه نیروگاه خورشیدی در ایران تا 72 هزار مگاوات را فراهم کرده است. 

   چین چگونه در تولید برق خورشیدی جهش کرد؟
اما سوال اساسی اینجاست که چرا از 121 هزار مگاوات (121 گیگاوات) ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در ایران فقط حدود هزار مگاوات آن فعال است و دولت ایران به‌عنوان نهاد حکمران باید چه سیاستگذاری برای توسعه تجدیدپذیرها انجام دهد؟ ابتدا سراغ تجربه چین در این موضوع می‌رویم. اخیرا نیویورک‌تایمز با اشاره به رکوردشکنی چین در رشد تولید برق خورشیدی در سال 2023 به بررسی سیاستگذاری دولت آن در این حوزه پرداخته است. اعطای «یارانه» و اختصاص «زمین ارزان» به تولیدکنندگان پنل‌های خورشیدی ازجمله اقداماتی هستند که باعث شده چینی‌ها بتوانند هزینه تولید برق خورشیدی را به 16 تا 19 سنت بر وات کاهش دهند. درحالی‌که این عدد در اروپا 24 تا 30 سنت بر وات و در آمریکا 28 سنت بر وات بوده است. این یارانه تشویقی باعث شده چین بازارهای متعلق به اروپا را تصاحب کند و کارخانه‌های اروپایی با ورشکستگی روبه‌رو شوند. طبق این گزارش، چین در سال 2010 برای ساخت پنل خورشیدی به واردات تجهیزات متکی بود اما با اصلاح سیاست‌های خود و حمایت از تولیدکنندگان پنل‌های خورشیدی اکنون بازار این حوزه را قبضه کرده است. هم‌اکنون 80 درصد از کل پنل‌های خورشیدی تولیدشده در سطح جهان را چینی‌ها تولید می‌کنند. براساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی، چین 85 درصد از سلول‌های خورشیدی، 88 درصد از پلی‌سیلیکون درجه یک خورشیدی و 97 درصد از شمش‌ و ویفرهای سیلیکونی عرضه‌شده دنیا را تولید می‌کند. نیویورک‌تایمز نوشته که پس از رشد صنعت پنل خورشیدی در چین، هزینه تولید این پنل‌ها در دنیا 95 درصد کاهش یافته است. 

   چرا خرید تضمینی از تجدیدپذیرها در ایران شکست خورد؟
حال با استفاده از این تجربه چین، دولت ایران باید چه اقداماتی برای توسعه انرژی تجدیدپذیر شامل خورشیدی و بادی انجام دهد؟ برای پاسخ به این سوال با حسین رضایی، عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیرهای ایران به گفت‌وگو نشستیم. 
وی در پاسخ به «فرهیختگان» توضیح داد: «در همه دنیا توسعه تجدیدپذیرها توسط بخش خصوصی انجام می‌شود و برای انجام این کار دولت‌ها دو اقدام اساسی انجام می‌دهند: 1- ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری و 2- تسهیل سرمایه‌گذاری. مدل‌های مختلفی برای حمایت از بخش خصوصی تدوین شده که مهم‌ترین آنها خرید تضمینی برق تولیدی از تجدیدپذیرهاست.» 
عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیرهای ایران گفت: «این مدل از سال 90 در ایران پیاده‌سازی شده، به این صورت که دولت 20 سال به نرخ مشخصی برق تولیدی از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی را از سرمایه‌گذاران خریداری می‌کرد اما دو موضوع باعث شد بحث جذابیت سرمایه‌گذاری با خرید تضمینی رقم نخورد که دلیل نخست آن وجود جذابیت‌های بالا در سایر صنایع و بازارهای موازی بود و دلیل دوم به نکول در پرداخت مبالغ خرید تضمینی برمی‌گشت.» 
وی افزود: «به بیان دیگر تولیدکنندگان برق سبز نتوانستند قیمت برق قراردادشده را از دولت دریافت کنند، زیرا مبالغ خرید تضمینی قرار بود از عوارض قبوض برق مشترکان صنعتی تامین شود اما قیمت برق، خودش تکلیفی و نرخ پایین است. بدین ترتیب عوارض دریافتی برای تجدیدپذیرها که معادل 10 درصد از قبض برق بود هم کفاف خرید تضمینی را نمی‌داد.»
رضایی اظهار داشت: «در برنامه ششم توسعه پیش‌بینی شده بود که پنج‌هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر در کشور احداث شود که درنهایت این رقم به فقط هزار مگاوات رسید، دلیل این اتفاق هم نکول خرید تضمینی بود و سرمایه‌گذاران دیگر ریسک توسعه این حوزه را تقبل نکردند، زیرا هزینه‌ سرمایه‌گذاری با افزایش نرخ دلار بالا می‌رفت اما قیمت برق و قبوض مشترکان ثابت بود و درنتیجه بودجه خرید تضمینی تامین نمی‌شد.» 

   2 تلاش وزارت نیرو برای جذابیت سرمایه‌گذاری در تجدیدپذیرها
عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیرهای ایران گفت: «با روی کار آمدن دولت سیزدهم، مدل پرداخت خرید تضمینی تغییر کرد، زیرا با مدل قبلی اصلا منابعی وجود نداشت، درنتیجه دو مدل جدید برای ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری و ارائه تضمین در این حوزه ارائه شد. مدل قدیمی خرید تضمینی نیز صرفا برای مشترکان کوچک مقیاس شامل خرید از واحدهای با ظرفیت یک مگاوات خورشیدی و 500 کیلو وات بادی محدود شد.» وی توضیح داد: «برای نیروگاه‌های بزرگ مقیاس دو مدل پیشنهاد شد که نخستین مدل مربوط به ظرفیت ماده 12 قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر بود که مجوزهای شورای اقتصاد در این حوزه در دولت سیزدهم اخذ شد. بدین‌ترتیب منابع بازپرداخت از محل سوخت صرفه‌جویی‌شده تعریف شد، یعنی اگر نیروگاه تجدیدپذیر ساخته شود، به ازای هر واحد تولید برق، مقداری از مصرف گاز یا سوخت مایع را در نیروگاه مشابه با سوخت فسیلی صرفه‌جویی می‌کند.» 
رضایی عنوان کرد: «حال طبق ماده 12 قانون باید معادل ارزش این میزان سوخت به شرکت‌های تولیدی برق تجدیدپذیر پرداخت شود. در مصوبه شورای اقتصاد این رقم، 6.9 سنت به ازای هر کیلووات ساعت برق برای 8500 مگاوات نیروگاه خورشیدی تعیین شد که باید به مدت 6 سال توسط دولت پرداخت شود. برای نیروگاه بادی هم تا سقف سه‌هزار مگاوات این مصوبه اخذ شد.» عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیرهای ایران گفت: «فقط ایراد کار اینجا بود که تخصیص سوخت صرفه‌جویی‌شده توسط سازمان برنامه و بودجه تضمین داده می‌شد که متاسفانه تاکنون رخ نداده است. هم‌اکنون قرارداد احداث 8500 مگاوات نیروگاه خورشیدی امضا شده اما چون تضمین‌های بازپرداخت اعطا نشده است، شرکت‌های سرمایه‌گذار در تامین مالی طرح‌ها دچار مشکل شده‌اند، زیرا سیستم بانکی نیز با توجه به تجربه قبلی از ورود به بخش تجدیدپذیر دوری می‌کنند.»

 تحقق 4 درصدی وعده توسعه تجدیدپذیرها
وی ادامه داد: «مدل دوم این بود که مطابق ماده 16 قانون جهش تولید دانش‌بنیان، تابلوی برق سبز در بورس راه‌اندازی شود و تولیدکنندگان برق تجدیدپذیر، برق خود را در یک بازار با عرضه و تقاضا به مشترکان صنعتی بفروشند. مدل تابلوی سبز مدل خوبی بود اما همچنان ریسک‌هایی وجود داشت.» رضایی افزود: «البته وزارت نیرو حمایت خوبی داشت که اگر صنعتی برق موردنیاز خود را از تابلوی سبز بورس بخرد، مشمول محدودیت‌های قطع برق نمی‌شود، اما در اجرا این مدل جواب نداد، زیرا برق همان صنایع نیز قطع شد. بدین‌ترتیب جذابیت خرید برق تجدیدپذیر از بورس برای صنایع کاهش یافته است.» 
عضو هیات‌مدیره انجمن تجدیدپذیرهای ایران گفت: «درمجموع هنوز مشکلات و موانع بزرگی در مسیر توسعه تجدیدپذیرها وجود دارد، مثلا برای افزایش ظرفیت تولید برق خورشیدی معادل 10 هزار مگاوات در دولت سیزدهم (طبق قول وزیر نیرو در ابتدای دولت) به حدود 6 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است که به‌دلیل ریسک‌های موجود، در دولت قبل فقط 300 مگاوات آن وارد مدار شد.»  به گزارش «فرهیختگان» درمجموع به‌نظر می‌رسد همچنان اصلی‌ترین اولویت دولت چهاردهم برای جهش تولید در تجدیدپذیرها ارائه ضمانت برای بازگشت سرمایه‌گذاری انجام‌شده در این بخش است. حال باید منتظر ماند و دید که آیا تیم مسعود پزشکیان در وزارت نیرو می‌تواند ظرفیت 120 هزار مگاواتی تولید برق سبز در ایران را احیا کند؟