عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: در تمام دنیا بعد از انتشار حداکثری کتاب‌ها توسط ناشر، نه‌تنها حق کپی‌برداری از آن محفوظ می‌ماند که حتی حق فروش، توزیع نسخه‌های دیگر، ترجمه و اقتباس از کتاب و همچنین اجرا، نمایش‌های عمومی و فیلمسازی از محتوای کتاب، واجد حقوقی برای صاحب‌امتیاز آن اثر خواهد بود. با این حال، عدم رعایت قوانین کپی‌رایت، باعث بروز اختلافات زیادی می‌شود. این اختلافات بین صاحبان امتیاز یک اثر هنری فرهنگی و دیگرانی شکل می‌گیرد که می‌خواهند از یک اثر بهره‌برداری بیشتر و متنوع‌تری داشته باشند. صاحبان امتیاز به دو دلیل عمده نسبت به این بهره‌کشی اعتراض دارند؛ یکی حق و امتیاز مادی است که ضرورت حفظ منافع مالی شخصی که در تولید یک کتاب موثر بوده است را تامین می‌کند و دیگری حق معنوی به‌کارگیری از یک اثر هنری است؛ اینکه نویسنده یا صاحب امتیاز یک اثر نسبت به شیوه‌های اقتباس، ترجمه و نمونه‌های دیگر استفاده از اثرش حق دارد. آنچه اخیرا در‌مورد کتاب سووشون، نوشته سیمین دانشور اتفاق افتاده، بیشتر مربوط به حقوق مادی این رمان مشهور ایرانی است. جالب اینکه از دل این کتاب، یک سریال هم اقتباس شده که فرآیند طولانی و پرهزینه تولید آن در شبکه نمایش خانگی با حواشی زیادی همراه بوده است و بعید نیست که بعد از دعواهای اخیر ناشران بر سر حق امتیاز کتاب، دامنه جنجال‌ها وسیع‌تر شود. در گزارش پیش‌رو، دعواهای حقوقی بر سر انتشار سری‌های جدید سووشون را بازخوانی کرده‌ایم.
ماجرای سووشون
چاپ جدید کتاب «سووشون» سیمین دانشور، توسط ناشری غیر از انتشارات خوارزمی، جنجال‌های زیادی را در چند روز گذشته ایجاد کرده است. کتاب سووشون، شاهکار ادبی سیمین دانشور، برای اولین‌بار توسط انتشارات خوارزمی منتشر شد و بعد از فوت این نویسنده هم طبق وصیتی که داشت همه چیز به لیلی ریاحی، خواهرزاده او سپرده می‌شود و در بخشی از وصیت‌نامه دانشور آمده است: «خانم ریاحی می‌تواند به اتکای این وصیت‌نامه قرارداد با ناشرانم را لغو یا تمدید نماید و وجوه حاصله از فروش کتاب‌ها را دریافت دارد.»
نوشته‌ها یا تالیفات: شهری چون بهشت- سووشون- به کی سلام کنم؟- جزیره سرگردانی- ساربان سرگردان (جلد دوم جزیره سرگردانی)، ترجمه: کمدی انسانی- داغ ننگ- بنال وطن، تالیف: شناخت و تحسین هنر، کتاب فوق از انتشارات خوارزمی (مدیرعامل علیرضا حیدری) می‌باشد. دشمنان ترجمه از چخوف نشر نگاه (مدیرعامل رئیس‌دانا)، از پرنده‌های مهاجر بپرس (نشر قطره، مدیرعامل فیاضی)، باغ آلبالو (ترجمه از چخوف) ایضا نشر قطره، همراه آفتاب (نشر امیرکبیر که اینک در اختیار انتشارات دولتی است) و آتش خاموش- راز موفق زیستن- بئاتریس- ماه عسل آفتابی.
نشر «گستره»، که سووشون را منتشر کرده، در صفحه نخست کتاب نوشته است: «این کتاب پیش از این بارها توسط انتشاراتی دیگر منتشر شده است و در پی انعقاد قرارداد جدید بین صاحب اثر و این انتشارات، چاپ جدید آن توسط این موسسه منتشر می‌شود. لازم به ذکر است که متن کتاب هیچ‌گونه تغییری نسبت به چاپ‌های قبلی ندارد و فقط ویرایش و صفحه‌آرایی آن به‌روز شده و برای برخی واژه‌ها پانویس اضافه شده است.»
اما انتشارات خوارزمی، وابسته به سازمان تبلیغات به انتشار این کتاب واکنش نشان داد و مجدالدین معلمی، مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره بنیاد کتاب رویش اندیشه سازمان تبلیغات در گفت‌وگویی با تسنیم در‌مورد این اتفاق می‌گوید: «انتشارات خوارزمی پس از اطلاع از انتشار کتاب سووشون توسط انتشارات گستره که حقوق انتشار آن قانونا برعهده انتشارات خوارزمی بوده، اقدام به ثبت شکایت کرده است و در دادگاه فرهنگ و هنر طبیعتا احقاق حق خواهیم کرد. انتظار ما این است که وزارت ارشاد احساس وظیفه بیشتری کرده و در صدور مجوز انتشار جوانب بیشتری را بررسی می‌کرد. ما طبق قانون ناشر کتاب هستیم و هر ماه اقدام به بازنشر کتاب می‌کنیم. لیلی ریاحی، خواهرزاده خانم دانشور و وصی او برای نشر کتاب‌هایش بود، ولی با فوت لیلی ریاحی، موضوع وصایت منتفی شد و وظایف و اختیارات وصی به وارث منتقل شد؛ چون همان‌طور که می‌دانید، وصایت عقد جایز است و حقوق و تکالیف ناشی از آن به ورثه وصی منتقل نمی‌شود؛ مثل وکالت که با فوت وکیل، کأن لم یکن است. علی خلاقی هم شوهر و وکیل لیلی ریاحی بوده که او هم از دنیا رفته و در نتیجه، هم وصایت همسرش منتفی است و هم وکالت خودش. پس در این زمینه به‌طور دوقبضه فاقد صلاحیت حقوقی است. و اما وارث کیست؟ مطابق گواهی انحصار وراثت، خانم سیمین دانشور تنها یک وارث داشته و آن هم خواهرش به اسم ویکتوریا دانشور است. این خانم هم فوت کرده و ورثه‌اش یک پسر و دو دختر هستند. آنها هم اصلا درین وادی‌ها سیر نمی‌کنند که بخواهند دنبال ارث و میراث خانم دانشور باشند. تاکنون ادعایی نداشته و ندارند. بنابراین، در حال حاضر، هرگونه دخالت و ادعایی در‌مورد کارهای خانم دانشور باطل و بلاموضوع است.»
انتقادها به وزارت ارشاد برای اینکه چرا این مجوز را به انتشارات دیگری جز خوارزمی داده است، در فضای مجازی می‌چرخید و دست به دست می‌شد تا اینکه محمدعلی مرادیان، رئیس اداره کتاب در گفت‌وگویی با تسنیم به این موضوع واکنش نشان داد و گفت: «طبق اسناد، مرحوم سیمین دانشور از سال 1347 مجوز نشر کتاب را به انتشارات خوارزمی واگذار کرده است. از سوی دیگر مرحوم دانشور در وصیت‌نامه‌ای که دادگاه در سال 1390 اصل بودن آن را تایید کرده است، مرحوم لیلی ریاحی را وصی آثار خود قرار داده است، با فوت سرکار خانم ریاحی و طبق انحصار ورثه سرنوشت این آثار به فرزند خانم ریاحی یعنی آقای سیاوش خلاقی سپرده شده است. جناب آقای خلاقی هم در وکالت‌نامه‌ای به تاریخ 12 مهرماه 1401، در دفترخانه اسناد رسمی 1166 تمشیت تمامی امور خود را به آقای حسین ریاحی دهکردی وکالت داده است. آقای ریاحی هم در تاریخ 10 مرداد 1402 با انتشارات گستره قرارداد منعقد کرده است. در تبصره 1 ماده 1 آمده است که درخصوص قرارداد با انتشارات خوارزمی به تاریخ 26 تیرماه 1402 توسط وکیل اظهارنامه ابلاغ و قرارداد فسخ شده است. البته این موضوع طی اظهارنامه‌ای به انتشارات خوارزمی ابلاغ شده است و طی آن ختم قرارداد با آن شرکت به اطلاع دوستان رسیده است.»
مرادیان در این گفت‌وگو درباره نکاتی که در فضای مجازی درخصوص این کتاب مطرح شده است، گفت: «باید گفت که اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد قانونا وظیفه و شانیت ورود به دعاوی حقوقی ناشران ندارد. انتشارات گستره مدارکی دال بر واگذاری قانونی حقوق انتشار اثر از سوی وراث مرحوم لیلی ریاحی را برای ما آورد. ما از اداره حقوقی وزارت ارشاد استعلام کردیم و اداره حقوقی وزارت ارشاد پس از بررسی اعلام کرد که طبق اسناد، باید مجوز انتشار کتاب‌ها را به انتشارات گستره بدهیم.»
از این موارد کم نداشتیم که برخی از آثار نویسندگان بعد از فوت‌شان، دچار مشکل شود. داریوش شایگان یکی از این نویسندگان بود. کتاب‌های داریوش شایگان در فاصله زمانی کمتر از سه سال بعد از مرگش دچار مشکل شد. البته کتاب‌های شایگان به‌جز مشکل اختلاف خانوادگی در انحصار وراثت، به جهت تیراژ پایین در بازار نشر کمیاب شد.
اکثر آثار احمد شاملو هم بعد از فوتش در هزارتوی قوانین وراثت گیر کرد و کمتر کسی پیدا می‌شود که از اختلاف نظرهای پیش‌آمده درباره انتشار آثارش بعد از مرگ او بی‌خبر باشد. شاملو مسئولیت انتشار آثارش را به ع. پاشایی و آیدا سرکیسیان سپرده بود، اما یکی از پسرهایش اقدام به انتشار مجدد کتابی کرد که شاملو در زمان حیات خواسته بود تا تجدید چاپ نشود. همچنین بین پاشایی و ناشری که آثار شاملو را منتشر می‌کرد، اختلاف نظرهایی به وجود آمده بود. در نهایت، اختلاف نظرها موجب شد تا آیدا سرکیسیان و ع. پاشایی به سپردن سرپرستی یا نمایندگی قانونی آثار به نهادی حقوقی -«بنیاد الف.بامداد»- اقدام کنند. با این حال مشکلات بسیاری برای انتشار آثار او پدید آمد.
در قانون چه داریم؟
در قانون به موضوع وراثت و همچنین تعیین‌تکلیف برای این موضوع اشاره شده است. مطابق ماده ۸۶۱ قانون مدنی، افراد به دلیل رابطه نسبی یا سببی از متوفی ارث می‌برند. اشخاصی که رابطه نسبی با متوفی دارند، سه طبقه هستند که در ماده ۸۶۲ قانون مزبور، پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد، اجداد، برادر، خواهر و اولاد آنها، اعمام، عمات، اخوال، خالات و اولاد آنها نام‌برده شده‌اند. با وجود هر یک از طبقات، طبقه بعدی ارث نخواهند برد. در ماده 12 فصل سوم قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، مدت حمایت از حق پدیدآورنده و حمایت‌های قانونی دیگر «مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می‌شود، از تاریخ مرگ پدیدآورنده 30 سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده باشد، برای همان مدت به‌منظور استفاده عمومی در اختیار وزارت فرهنگ و هنر قرار خواهد گرفت.»
البته براساس اصلاحیه‌ای که مجلس شورای اسلامی در این باره در تاریخ 31/05/89 به تصویب رساند و در تاریخ 07/07/89 توسط ریاست محترم جمهور برای اجرا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ابلاغ شد، این قانون تغییراتی داشت: «نخستین قسمت از این مصوبه از نظر حقوقی، حقوق مادی مولف، مصنف و هنرمند که به موجب وصایت و وراثت منتقل می‌شود را از 30 سال به 50 سال افزایش داد. دومین تغییر این بود که در قانون، درصورت عدم وصایت یا وراثت، اثر برای استفاده عموم دراختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار می‌گرفت و از تاریخ این مصوبه، در اختیار حاکم اسلامی قرار خواهد گرفت.»
در دنیا چه خبر است؟
همه دنیا با پیوستن به کنوانسیون برن، حق مالکیت معنوی را پذیرفته‌اند اما برای خودشان قوانینی هم دارند و اگر نویسنده‌ای درگذشت، برای چاپ کتابش، مطابق با قانون عمل می‌کنند و براساس آن است که مدت زمان حق‌التکثیر در کشورهای مختلف متفاوت است.
آمریکا: در آمریکا، چاپ کتاب نویسنده درگذشته، تحت نظارت قانون حق چاپ 1976است. با فوت نویسنده، حق استفاده از آثار او با توجه به اثر شخصی یا شرکتی است؛ مدت زمانش متفاوت می‌شود. اگر اثر شخصی باشد، مدت زندگی نویسنده به اضافه 70 سال. اگر اثر شرکتی باشد، 95 سال از زمان انتشار یا 120 سال از زمان ایجاد.
اتحادیه اروپا: اتحادیه اروپا هم مانند ایالات متحده آمریکا، مدت زمان طول عمر نویسنده به اضافه 70 سال را برای چاپ کتاب‌های او درنظر گرفته است.
چین: چین قوانین سختگیرانه‌ای برای چاپ کتاب دارد. حق چاپ در این کشور، تحت نظارت قانون حق چاپ جمهوری خلق چین است. آنها در چاپ کتاب، علاوه‌بر کنوانسیون برن، به‌شدت تحت تاثیر معاهده مالکیت فکری TRIPS هستند. در چین بعد از فوت نویسنده آثار فردی، عمر نویسنده به اضافه 50 سال برای آثار فردی و 50 سال انتشار برای آثار شرکتی در نظر گرفته شده است.
هند: هندوستان برای چاپ کتاب، همچنان به قانون 1975حق چاپ هند پایبند است. آنها برای چاپ کتاب نویسنده درگذشته، مدت عمر او را به اضافه 60 سال می‌کنند. البته در هندوستان با وجود این قانون اما خیلی عمل نمی‌شود و کتاب‌ها با وجود گذشت سال‌ها از عمر نویسنده و اضافه شدن 60 سال، باز هم منتشر می‌شوند.
ژاپن: ژاپن هم مانند چین قوانین سختگیرانه‌ای برای چاپ کتاب دارد و معروف هستند به اینکه اقدامات شدید اجرایی و حفاظتی برای چاپ کتاب دارند. قانون حق چاپ در ژاپن، آنقدر سخت است که گاهی نویسندگان ژاپنی را هم خسته می‌کند. وقتی نویسنده‌ای فوت می‌کند، مدت عمر نویسنده به اضافه 70 سال می‌شود و به تازگی قرار است این موضوع مورد بازنگری قرار بگیرد تا دستور کار جدید برای آن درنظر بگیرند.
