زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: توسعه همکاری‌های علمی کشور با دنیا که با تصویب سند «جامع روابط علمی بین‌المللی» اسفندماه سال 1396 و ابلاغ آن در اردیبهشت‌ماه 97 رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفت را باید یکی از مولفه‌های حیاتی در دنیای امروز دانست. موضوعی که هم از حیث اقتصادی دارای اهمیت است و هم شرایط را برای همکاری‌های فناورانه با دیگر کشورها از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم خواهد کرد. با وجود اینکه همه مسئولان به این مهم معتقدند اما در حوزه اجرا هنوز راه زیادی برای رسیدن به نقطه مطلوب وجود دارد. در این میان مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان را باید یکی از مراکزی دانست که ماحصل همین سند به شمار می‌رود و در این مدت توانسته تا حدودی نقش پررنگی را برای تسهیل برقراری ارتباط بین شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق با دنیا فراهم کند. مرکزی که البته از همان ابتدا با هدف زمینه‌سازی برای افزایش ارتباط علمی، فناوری و نوآوری با دیگر کشورها و همچنین دستیابی به جایگاه مشخص و قابل‌توجهی از تجارت منطقه‌ای و جهانی در معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری شکل گرفت و توانست در 21 اسفندماه سال گذشته با چراغ سبز شورای عالی انقلاب فرهنگی به سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی ارتقا یابد تا از این طریق هم از حیث ساختاری و هم عملکردی دست بازتری را برای حمایت از اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور داشته باشد. سازمانی که در کنار حضور کم‌فروغ مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم در طول سال‌های اخیر تلاش کرده تا بتواند مسیر را برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در عرصه جهانی باز کند. مسیری که البته تا رسیدن به نقطه مطلوب هنوز راه زیادی در پیش دارد اما واقعیت آن است که در دنیای امروز این راه را باید تنها مسیر موجود برای خلق ثروت از حوزه علم و همچنین رسیدن به فناوری و نوآوری قلمداد کرد. این سازمان اخیرا گزارش عملکرد خود در سال 1402 را منتشر کرده که در آن نکات قابل‌توجه از توسعه میزان صادرات دلاری شرکت‌های دانش‌بنیان تا کاهش همکاری با پژوهشگران ایرانی خارج از کشور به چشم می‌خورد. 

صادرات دانش‌بنیان‌ها از 2 میلیارد دلار فراتر رفت 

یکی از مولفه‌های مهم مرتبط با شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق ارزش صادراتی آنهاست. موضوعی که نه‌تنها برای کشور ارزآوری خواهد داشت بلکه طبیعتا زمینه اشتغال را نیز فراهم خواهد کرد. رقمی که سال گذشته به دو میلیارد و 5055 میلیون و 927 هزار دلار رسیده بود. رقمی که با در نظر گرفتن میزان 897 میلیون و 337 هزار دلاری برای سال 1401، نشان از رشد 179 درصدی دارد. البته سهم شرکت‌های حوزه مواد پیشرفته و فناوری‌های شیمیایی با یک میلیارد و 998 میلیون دلار بیشتر از دیگر حوزه‌ها بوده است. بعد از آن نیز حوزه برق و الکترونیک، فوتونیک، مخابرات و سیستم‌های خودکار با 167 میلیون و 891 هزار دلار در رتبه دوم قرار گرفت. ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته نیز با سهم 156 میلیون و 184 هزاری در رتبه سوم قرار گرفته است. کمترین میزان صادرات نیز به بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای با 947 هزار دلاری می‌رسد. مسیر رشد این حوزه از سال 1399 صعودی بوده و این مساله نشان‌دهنده حضور پررنگ‌تر این شرکت‌ها در عرصه جهانی است. 

16کشور به مقاصد صادرات دانش‌بنیان‌ها اضافه شد

یکی دیگر از اقدامات قابل‌توجه این سازمان را باید توسعه کشورهای مقصد برای صادرات محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان دانست؛ به‌طوری که تعداد این کشورها از 90 در سال 1399 به 103 در سال گذشته رسید؛ البته بدترین سال را برای کشور در این حوزه باید مربوط به سال 1401 دانست که تعداد 87 کشور میزبان محصولات ایرانی شدند. با این حال باید عنوان کرد بیشترین میزان صادرات به کشور چین با 956 هزار و 361 دلار بوده است، بعد از آن عراق با 308 هزار دلار، امارات متحده عربی با 297 هزار 667 دلار قرار می‌گیرد اما سهم مجموع 10 کشور که بیشترین میزان صادرات به آنها صورت گرفته به یک درصد کل صادرات نمی‌رسد. 

تعداد  شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی از 400 شرکت گذشت

سال گذشته 481 شرکت دانش‌بنیان صادراتی در کشور فعال بودند که این میزان با رشد 28 درصدی نسبت به سال 1401 روبه‌رو بوده است. موضوع قابل اهمیت در اینجا آن است که طبیعتا هر چه تعداد شرکت‌هایی که توان صادرات داشته باشند در داخل کشور بیشتر شود، در کنار آورده‌های مالی مسیر را برای توسعه نوآوری و فناوری نیز هموارتر خواهد کرد. طبیعتا در این بخش نیز حوزه فناوری‌های شیمیایی با دارا بودن 219 شرکت صادراتی، بیشترین سهم را داشته است. بعد از آن هم حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با 98 شرکت در رتبه دوم و حوزه برق و الکترونیک، فوتونیک، مخابرات و سیستم‌های خودکار با 62 شرکت در رتبه سوم قرار می‌گیرد. کمترین میزان نیز با 23 شرکت به حوزه تجهیزات پزشکی می‌رسد. با درنظر گرفتن عبور تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان از 10 هزار شرکت، صرفا پنج درصد شرکت‌ها در بازار صادرات فعال هستند. 

سبد محصولات دانش‌بنیان صادراتی 39 درصد بزرگ‌تر شد 

با وجود اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان محصولات مختلفی را تولید می‌کنند اما همه آنها قابلیت صادرات را ندارند به همین دلیل بخش اندکی از این محصولات در بازارهای جهانی عرضه می‌شوند. با این حال اگر قرار است در عرصه جهانی باقی بمانیم طبیعتا لازم است تا سبد محصولات این حوزه را نیز متنوع‌تر کنیم. در سال گذشته در مجموع 929 محصول از این شرکت‌ها به کشورهای مختلف صادر شد، تعدادی که به نسبت سال 1401 با رشد 39 درصدی همراه بوده است. البته این میزان را اگر بخواهیم از سال 1399 در نظر بگیریم، باید عنوان کرد کشور توانسته ظرف چهار سال سبد خود را 325 درصد بیشتر کند. از این میان نیز 414 محصول مرتبط با حوزه مواد پیشرفته و محصولات مبتنی‌بر فناوری‌های شیمیایی بوده است، بعد از آن حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با 186 محصول، بالاترین سهم را در این سبد داشته است. کمترین میزان محصولات نیز مربوط به وسایل و تجهیزات پزشکی با 43 محصول بوده است. 

صادرات کدام حوزه‌ها رشد بیشتری داشته است؟

نگاهی به حوزه‌های موضوعی صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق نشان می‌دهد بیشترین میزان رشد برای خدمات تجاری‌سازی با رشد 460 درصدی بوده و رتبه دوم این حوزه به مواد پیشرفته و محصولات مبتنی‌بر فناروی‌های شیمیایی برمی‌گردد، همچنین سهم صادرات فناوری‌های زیستی و کشاورزی  با رشد 252 درصدی همراه بوده است، اما سهم ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با کاهش پنج درصدی، فناوری اطلاعات و ارتباطات کاهش شش درصدی و وسایل و تجهیزات پزشکی نیز کاهش هفت درصدی را در سال گذشته به نسبت 1401 تجربه کردند. دو حوزه دیگری که با رشد همراه بود نیز به دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان با سهم 42 درصدی و برق و الکترونیک با سهم 31 درصدی همراه بوده است. 

زیرساخت‌های صادراتی 11 شرکت، 5 ستاره شد

باشگاه شرکت‌های صادراتی نیز وظیفه ارزیابی شرکت‌ها را برعهده داشت و از مجموع 9 هزار و 600 شرکت غربال‌شده با نظر خبرگان، درنهایت دو هزار و142 شرکت ارزیابی سیستمی را داشتند و از میان آنها نیز 950 شرکت توانستند به مرحله سه، چهار و پنج‌ستاره برسند. شرکت‌هایی که توان فنی بالا و زیرساخت‌‏های صادراتی قوی دارند در زمره شرکت‌های پنج‌ستاره قرار می‌گیرند و این رتبه‌بندی براساس توان فنی و زیرساختی شرکت‌ها تعریف می‌شود. براساس گزارش اخیر، 11 شرکت پنج‌ستاره، 100 شرکت چهارستاره، 839 شرکت  سه‌ستاره، 987 شرکت  دوستاره و 205 شرکت نیز مستعد تشخیص داده شدند. 

تعریف 12 مدل برای حمایت از خانه‌های نوآوری و فناوری 

خانه‌های خلاق و نوآوری به‌عنوان پلتفرم و یکی از هسته‌های مهم در جهت تسهیل فرآیند تجاری‌سازی ایده و طرح‌های خلاقانه و نوآورانه، ارائه راه‌حل‌های فناورانه و نوآورانه در عرصه صنایع فرهنگی و خلاق و همچنین شبکه‌سازی فعالان زیست‌بوم اقتصاد خلاق و صنایع فرهنگی کشور محسوب می‌شوند؛ خانه‌هایی که طبیعتا نقش تعیین‌کننده در تسهیل فرآیندها برای اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور دارند. 

سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی نیز در سال گذشته 12 مدل حمایت را برای این خانه‌ها در نظر گرفته و اجرا کرده بود.

 خدمات حقوقی، قرارداد صادراتی، ترجمه اطلاعات و محتوای محصولات شرکت‌ها، رصد بازار و تهیه گزارش امکان‌سنجی محصول، برگزار نشست‌های عمومی و تخصصی، تنظیم تفاهمنامه، خدمات مالی، حمل‌ونقل کالا، خدمات مالیاتی و گمرکی، نصب و راه‌اندازی خدمات پس از فروش، قیمت‌گذاری و گواهی کیفیت محصول همان اقداماتی است که از سوی این سازمان برای خانه‌های خلاق و نوآوری دنبال شده بود. 

رشد بیش از 500 درصدی حمایت‌های مالی

سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی در حوزه مباحث مالی نیز اقداماتی را انجام داده، هرچند این اقدامات از حیث ارزش مالی، هنوز فاصله زیادی تا نقطه مطلوب در این زمینه دارد. مجموع حمایت‌های صورت گرفته در این زمینه برای سال گذشته به 18 میلیارد و 401 میلیون و 700 هزار تومان می‌رسید، رقمی که به نسبت دومیلیارد و 660 میلیون و 800 هزار تومان سال 1401 با رشد 591 درصدی همراه بود. به‌طورمثال برای حضور در مناقصات بین‌المللی سقف دوهزار دلار به‌منظور فرآیند خرید اسناد به کارآفرینان و شرکت‌ها تعلق می‌گرفت. همچنین برای ارسال نمونه محصول تا سقف 100 میلیون تومان که 70 درصد از هزینه‌ها را شامل می‌شد، حمایت صورت می‌گرفت و در مجموع 6 خدمت در این زمینه صورت گرفته بود. یکی از مسائل اصلی برای شرکت‌ها به‌منظور حضور در نمایشگاه‌های خارجی و پاویون ملی هزینه‌های اجاره و ساخت غرفه است که این سازمان تا سقف 150 میلیون تومان در سال را که معادل 70 درصد هزینه‌های مرتبط این حوزه می‌شد، پرداخت می‌کرد. به صورت کلی تعداد خدمات ارائه‌شده در سال گذشته با رشد 137 درصدی همراه یوده و به دوهزار و 537 مورد رسیده است. درحالی‌که این تعداد در سال 1400 تنها 332 مورد است که با این حساب باید عنوان کرد تعداد این خدمات ظرف سه سال با رشد 664 درصدی همراه بوده است. 

ایرانیان تازه‌خارج‌شده بیشتر اهل همکاری‌اند

مدل‌های همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور در قالب تاسیس شرکت نوپا، نظام وظیفه تخصصی در قالب پروژه جایگزین خدمت در داخل و خارج کشور، حمایت از استادیاران جوان، انجام سخنرانی و برگزاری کارگاه‌های تخصصی، همکاری به‌عنوان ستاد مدعو و معین، دوره فرصت مطالعاتی و دوره پسادکتری بوده که 16 همکاری با متخصصان و پژوهشگران ایرانی خارج از کشور در قالب فرصت مطالعاتی و استاد مدعو صورت گرفته است. در همین راستا 90 همکاری با پژوهشگران ایرانی خارج از کشور در قالب استادیاران جوان در سال گذشته صورت گرفته بود که این میزان نسبت به سال 1401 با رشد 4 درصدی همراه شد، اما این میزان به نسبت سال 1399 کاهش 46 درصدی داشته است. 120 همکاری با پژوهشگران ایرانی خارج در قالب پروژه جایگزین خدمت هم با کاهش 20 درصدی همراه بود. جالب اینکه این کاهش روند از سال 1400 شروع شده و همچنان ادامه دارد. در حوزه همکاری با پژوهشگران ایرانی خارج از کشور در قالب پسادکتری نیز سال گذشته 169 همکاری محقق کرد که در مقایسه با آمار 140 نفره در سال 1401، با روند کاهشی 21 درصدی همراه بوده است. البته روند ریزش همکاری‌ها در این هم محسوس بوده، به‌طوری‌که طی سال‌های 1400 تا 1401 این تعداد کاهش 38 درصدی داشته است. همکاری با کارآفرینان ایرانی خارج از کشور از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان  با رشد 504 درصدی همراه بوده، به‌طوری‌که تعداد این شرکت‌ها در سال گذشته به 123 شرکت و تعداد کارآفرینان همکار نیز از 48 نفر در سال 1402 به 290 نفر رسیده است. همکاری با 343 نفر از پژوهشگران در قالب سخنرانی‌ها و کارگاه‌های تخصصی نیز از دیگر اقدامات دنبال شده است که به نسبت 148 همکاری که در سال 1401 صورت گرفته، 132 درصد رشد کرده است. اتفاقی که در حوزه همکاری با پژوهشگران در قالب فرصت مطالعاتی و استاد مدعو از 14 به 16 مورد رسیده و تنها 14 درصد افزایش را تجربه کرد. دانشگاه تهران بهترین میزبان متخصصان و کارآفرینان خارج از کشور این سازمان برای تحقق برنامه‌ها از ظرفیت دانشگاهی نیز کمک گرفت و در این میان دانشگاه صنعتی شریف با 250 بار همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور در بازه زمانی 1395 تا 1402، بیشترین نقش را در این زمینه داشته است. بعد از آن دانشگاه تهران با 233 مورد در جایگاه دوم قرار دارد. دانشگاه‌های تبریز و علم و صنعت نیز هرکدام 129 همکاری داشته‌اند و رتبه بعدی را هم باید به دانشگاه الزهرا(س) با 119 مورد همکاری دارد. کمترین میزان مشارکت نیز به دانشگاه‌های اراک و علوم پزشکی تهران می‌رسد که هرکدام 33 مورد را در کارنامه داشته‌اند. یکی از مسائل مهم در ارتباط با همکاری ایران با متخصصان و کارآفرینان ایرانی در خارج از کشور را باید مدت زمان حضور در بیرون از مرزهای کشور دانست که می‌تواند بستر را برای بازگشت آنها نیز تا حدی فراهم کند. جالب اینجاست که از مجموع همکاری‌های صورت‌گرفته با این قشر 47 درصد از آنها بین 5 تا 10 سال است که در خارج از ایران زندگی می‌کنند، 35 درصد آنها کمتر از 5 سال می‌شود از کشور خارج شده‌اند. سهم پژوهشگران و کارآفرینان ایرانی که 10 تا 15 سال را خارج کشور بوده‌اند 13 درصد اعلام شده است. در این میان 3 درصد از کل جمعیت آنها 15 تا 20 سال است از کشور رفته‌اند و 2 درصد از ارتباطات و همکاری‌ها به آنهایی که بیش از 20 سال در خارج بوده‌اند. همچنین بیشتر این پژوهشگران و کارآفرینان با 600 مورد اقامت در آمریکا بوده‌اند. بعد از آن کانادا با 500 مورد اقامت، مالزی 350، انگلیس 300 و المان با 209 مورد در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.