ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: آموزش عالی کشور را با سنجه‌های مختلفی می‌توان سنجید؛ اگرچه به نظر هیچ‌کدام را نمی‌توان به‌عنوان یک معیار تمام و کمال برای ارزیابی عملکرد یا موفقیت یک مجموعه علمی آموزشی به‌تنهایی استفاده کرد. 

تعداد مقالات منتشرشده، جایگاه دانشگاه یا یک کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی و حتی نسبت‌های مختلف بین اعداد و ارقام جمعیت اساتید و دانشجویان و موارد دیگر از این دست هرکدام شاخص‌های مهمی هستند و بخشی از حرکت آموزش عالی و تاثیر سیاست‌ها، هدف‌گذاری و مدیریت خرد و کلان بر آن را مشخص می‌کند. 

موقعیت علمی ایران در ابتدای دولت سیزدهم

دولت سیزدهم مرداد ماه 1400 روی کار آمد. زمانی که تقریبا نیمی از سال 2021 میلادی سپری شده بود. در پایان سال 2020 میلادی ایران با تولید دو درصد از علم دنیا و حدود 73 هزار سند علمی بر جایگاه 16 پایگاه وب‌آوساینس ایستاد. پایان 2021 اما با وجود رشد دو هزار موردی اسناد علمی ایران در این پایگاه استنادی، جایگاه‌مان در رده‌بندی جهانی یک پله افت کرد و در بین کشورهای اسلامی هم دوم شد. تعداد استنادات هم از 990 هزار به 708 هزار رسید. با این وجود تعداد مقالات پراستنادمان از 546 مورد به 632 مورد افزایش یافت. داده‌های وب‌آوساینس می‌گویند از مجموع مقالات ایران در سال 2020 حدود 22 هزار و 300 عنوان با مشارکت پژوهشگران دیگر کشورها به نگارش درآمده، تعاملی که سال بعد یعنی در 2021 نسبت به مجموع مقالات از حدود 32 درصد کل مقالات به 36 درصد نزدیک می‌شود و افزایش می‌یابد. 

افت 11 درصدی مقالات براساس روایت وب‌آوساینس

اگر سال 2021 را به‌عنوان سال مبنای حرکت دولت سیزدهم در حوزه علم و فناوری در نظر بگریم از حیث مجموع سندهای علمی ثبت‌شده در پایگاه وب‌آوساینس در دو سال اخیر روی همان پله هفدهم دنیا ایستادیم و البته در منطقه هم اول نیستیم. 77 هزار و 513 سند علمی تولیدی ایران در 2021، سال 2022 به 76 هزار و 654 سند رسید اما سال گذشته با افتی قابل‌توجه روی عدد 68 هزار و 982 متوقف شد. رشد تعداد مقالات ایرانی برای اولین در طول دهه اخیر نه‌تنها متوقف، بلکه نزولی شد. هفت هزار و 600 مقاله کمتر از دوره مشابه قبلی که افت حدودی 11 درصدی را نشان می‌دهد. تعداد استنادات مقالات ایران هم در 2022 نسبت به سال قبل تقریبا نصف شد. 708 هزار استناد سال 2021، ابتدا به 337 هزار و 801 رسید و در 2023 برابر گزارش موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام، 83 هزار 190 ثبت شده است. در رده‌بندی استنادها هم از رتبه 16 سال 2021، در دو سال اخیر روی جایگاه 17 ایستاده‌ایم. در بین سایر معیارهای اندازه‌گیری مقالات تقریبا هیچ‌کدام از رتبه‌های ایران عدد بهتری را نسبت به سال پایه نشان نمی‌دهند. صرفا در رده‌بندی از حیث مقالات برتر دو پله صعود را تجربه کردیم و بهتر شدیم. در بررسی تعدادی اسناد هم، مقالات پراستنادمان نسبت به 2021 بالاتر است، اگرچه در قیاس با 2022 کاهش داشته یافت. ایرانی‌ها سال 2021، 1.98 درصد علم جهان و 19.10 علم در کشورهای اسلامی را تولید کرده بود. سهم‌مان اما در این سال‌ها کاهش یافته و از تولید علم دنیا به 1.83 و در تولید علم کشورهای اسلامی به 17.05 افت کردیم. 

نکته قابل‌توجه روند آهسته اما رو به رشد افزایش همکاری‌های علمی ایران بوده که از 35.8 درصد کل مقالات 2021 به 37.09 درصد در 2023 افزایش یافته است. محققان ایرانی بیشتر از همه با پژوهشگران آمریکا، چین و کانادا همکاری کردند. مهندسی شیمی و علم مواد هم بیشترین حجم تولیدات مستندات علمی را به خود اختصاص داده است. 

اسکوپوس 2023: خداحافظی با جایگاه اول منطقه

روند رو به رشد تعداد مقالات ایران در اسکوپوس هم متوقف شد. این موضوع را داده‌های جدید این پایگاه استنادی نشان می‌دهد. براساس این اطلاعات، سال 2021، 77 هزار و 620 سند علمی از ایران در این پایگاه ثبت شد، سال بعد تعداد اسناد علمی صرفا 300 مورد بیشتر شد؛ جایی که رشد تعداد مستندات علمی عملا توقف کرد. درصد کاهش تعداد مقالات و دیگر استنادات 2023 اگرچه مثل وب‌آوساینس دو رقمی نشد اما باز هم حدود چهار درصدی کاهش نسبت به سال قبل را نشان داد تا ایران براساس رتبه‌بندی اسکوپوس دیگر نه در جایگاه 15 دنیا باشد و نه نخستین کشور منطقه. داده‌های این پایگاه استنادی هم حاکی از روند نزولی سهم ایران از علم جهان و کشورهای اسلامی است. در جهان، از سهم 1.93 درصدی سال 2021 به 1.80 در سال میلادی اخیر رضایت دادیم و در بین کشورهای اسلامی هم 17 درصد سال 2021 را با 14.78 درصد 2023 عوض کردیم. روند کاهشی استنادات مقالات هم نشان می‌دهد از 694 هزار و 900 استناد سال 2021 به ترتیب به 355 هزار و 692 و پس از آن به 355 هزار 692 رسیدیم. مقالات کنفرانسی ایران هم اگرچه سال گذشته 36 مورد بیشتر از 2022 بوده اما در مقایسه با 2021 باز هم کاهش یافت است و 45 موردی کمتر ثبت شده است. میزان مشارکت علمی پژوهشگران ایرانی براساس داده‌های اسکوپوس هم رشد محسوسی داشته و سهم همکاری‌های بین‌المللی 33.11 درصد سال 2021 به 34.58 درصد سال 2023 رسیده است. از حیث اطلاعات این پایگاه هم آمریکا و چین و کانادا مهم‌ترین شرکای علمی ایرانی‌ها هستند و مهندسی‌پزشکی و علم مواد بیشترین تعداد پژوهش‌ها را به خودشان اختصاص دادند. 

وضعیت پرافت‌وخیز دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌ها

یکی دیگر از معیارهای قابل‌توجه در بررسی فعالیت‌های علمی کشورها جایگاه دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌های معتبر محسوب می‌شود. اگرچه نکات مختلفی درخصوص هر یک از این رتبه‌بندی‌ها مطرح می‌شود و نمی‌توان به شکل مطلق عملکرد و کیفیت آنها را تایید یا رد کرد. با این حال اگرچه حضور دانشگاه‌های ایرانی از حیث کمی در این سال‌ها رشد داشته اما به لحاظ کیفی روند متزلزلی را تجربه کرده است. در کیو‌اس 2025 هم 9 دانشگاه ایرانی حضور دارند، دو دانشگاه بیشتر از دوره قبل رتبه‌بندی؛ البته با این قید که جایگاه سه دانشگاه مهم ایران یعنی شریف، تهران و امیرکبیر تنزل یافته است. بررسی رتبه‌بندی لایدن 2024 نشان می‌دهد به جز دانشگاه‌های علوم پزشکی تقریبا جایگاه همه دانشگاه‌های برتر زیرمجموعه وزارت علوم در شاخص مرجعیت علمی افت کرده است. به جز دو رتبه‌بندی 

منتشر شده در سال جاری، جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در آخرین رده‌بندی‌های بین‌المللی چندان مطلوب نبوده است. حتی در رتبه‌بندی ISC که توسط پایگاه استنادی جهان اسلام صورت می‌گیرد، از میان ۶۹ دانشگاه حاضر، ۴۱ دانشگاه با افت جایگاه‌ نسبت به سال ۲۰۲۲ مواجه شدند.

رشد تعداد مجلات علمی نمایه‌شده ایران

یکی دیگر از شاخص‌های مهم قابل ارزیابی در فضای علم و فناوری بدون شک تعداد مجلات علمی در پایگاه‌های استنادی‌ است. تعداد مجلات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که در سال 2021، 101 عنوان بود، امسال براساس آخرین آمار ارائه‌شده معاونت پژوهشی به 173 عنوان رسیده و رشد چشمگیری را تجربه کرده است. در پایگاه وب‌آوساینس هم تعداد مجلات ایرانی از 42 عنوان سال 2021 به 73 عنوان در سال جاری افزایش یافته است. براساس اعلام وزارت علوم دولت سیزدهم با افزایش تعداد مقالات فارسی نمایه‌شده سهم مقالات فارسی هم در بانک اطلاعاتیScopusافزایش یافت.