فاطمه سادت مرتضوی، خبرنگار: درحال‌حاضر حجم عظیمی از گردش اطلاعات، مبادلات علمی- آموزشی، تعامل‌های انسانی، تجارت و... در بستر شبکه‌های اجتماعی انجام می‌گیرد. بر این اساس شبکه‌های اجتماعی، بخش عمده از زندگی امروز ما را شکل داده‌اند. این پدیده همچون دیگر دست‌ساخت‌های انسانی در کنار تمام فوایدی که برای جوامع داشته، البته معایبی نیز به همراه داشته است. در ادامه به بررسی وضعیت حضور ایرانیان و فعالیت‌های آن در حوزه‌های مختلف شبکه‌های اجتماعی پرداخته شده است. آنچه واضح است اینکه زندگی امروزی حسابی با اینترنت، پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی گره خورده است. معنی این حرف این است در کنار اینکه سیاستگذار باید نسبت به امنیت کاربران، حریم خصوصی آنان، رعایت مباحث اخلاقی و انسانی در شبکه‌های اجتماعی حساسیت داشته باشد و برای آن برنامه‌ریزی کند، مساله مهم‌تر دیگر، وابستگی معیشت و زندگی بسیاری از کاربران به این بسترهاست. یعنی هر گونه اختلال در فعالیت این شبکه‌ها آثار و تبعات اقتصادی- اجتماعی خود را خواهد داشت.
بازگشت 90 درصدی به شبکه‌های اجتماعی پس از فیلترینگ
پس از فیلترینگ تعدادی از شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر، انتظار می‌رفت رفته‌رفته از تعداد کاربران ایرانی در فضاهایی مانند تلگرام، اینستاگرام، توییتر و... کاسته شود و مردم به شبکه‌های اجتماعی داخلی کوچ کنند اما برخلاف انتظار متولیان فیلترینگ در کشور، کاربران شبکه‌های اجتماعی در بازه زمانی کوتاهی نزدیک به پنج سال از پاییز سال 1398 به بعد که اولین بخش فیلترینگ در ایران رقم خورد و پس از آن در سال 1401 به میزان بیشتری فاز دوم فیلترینگ اجرا شد، در دی سال 1402، در اپلیکیشن‌های خارجی خصوصا اینستاگرام شاهد مهاجرت معکوس نزدیک به 90 درصدی به آن هستیم. مطابق با آخرین آمار ایسپا، طی سال 1402 اینستاگرام با 46 میلیون کاربر ثبت‌نامی و 31 میلیون کاربر فعال در رتبه اول، تلگرام با 60 میلیون کاربر ثبت‌نامی و 24 میلیون فعال در رتبه دوم، ایتا با 30 میلیون کاربر ثبت‌نامی و 17 میلیون کاربر فعال در رتبه سوم، روبیکا با 37 میلیون کاربر ثبت‌نامی و 16 میلیون کاربر فعال در رتبه چهارم، بله با 17 میلیون کاربر ثبت‌نامی و پنج میلیون کاربر فعال در رتبه پنجم و درنهایت توییتر با چهارمیلیون ثبت‌نامی و نزدیک به یک میلیون کاربر فعال در رتبه ششم قرار دارد.
130 همت درآمد ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی
به گزارش دیتاک (شرکت دانش‌بنیان در حوزه داده‌کاوی و رصد رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی)، طی سال 1402 گردش مالی ایرانیان فعال در شبکه‌های اجتماعی به میزان 130 هزار میلیارد تومان برمی‌گردد که معادل درآمد سالانه بیش از یک‌میلیون و 200 هزار کارگر تمام‌وقت در کشورمان است. گردش مالی در شبکه‌های اجتماعی از چهار بخش بازار خرده‌فروشی (فروشگاه‌های فعال در شبکه‌های اجتماعی)، زیرساخت و اینترنت (اپراتور)، سرویس‌های مکمل زنجیره فروش (تبلیغات، لجستیک و...) و تجارت‌های غیرقانونی (فیلترشکن، قمار و...) تشکیل شده است.
گزارش دیتاک نشان می‌دهد از میزان 130 هزارمیلیارد تومان گردش مالی ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی بیش از 70 هزارمیلیارد تومان مربوط به فروشگاه‌های فعال در این حوزه است. پس از آن حدود 40 هزارمیلیارد تومان مرتبط با بخش زیرساخت و اینترنت بوده و 20 هزار میلیارد تومان نیز به سرویس‌های مکمل زنجیره فروش برمی‌گردد. لازم به ذکر است تاکنون آمار دقیقی از گردش مالی تجارت‌های غیرقانونی منتشر نشده است.
گردش مالی 25 تا 30 همتی وی‌پی‌ان‌ها
پس از اجرایی شدن فیلترینگ برای برخی پیام‌رسان‌ها در ایران، تمایل مردم به استفاده از فیلترشکن‌ها برای دستیابی به اینترنت بین‌الملل افزایش یافته است. به‌طوری‌که برخی گزارش‌ها نرخ استفاده از وی‌پی‌ان (vpn) در گروه‌های سنی مختلف ایران برای ورود به شبکه‌های اجتماعی را تا 80 درصد برآورد کرده‌اند. طبق آخرین گزارش یکتانت که مربوط به سال 1401 بود، این شرکت با استناد به گزارش‌های تخصصی شرکت پژوهش بازار امروز (emrc) و پلتفرم برندینگ و بازاریابی زلکا (zelkaa) وی‌پی‌ان‌ها در ایران طی سال 1401 گردش مالی 25 تا 30 هزار میلیاردی را تجربه کرده‌اند. مطابق با بررسی‌های شرکت emrc، در سال 1401 میزان استفاده از وی‌پی‌ان در گروه‌های سنی مختلف (بین 15 تا 75 سال) بیشترین استفاده‌کنندگان از فیلترشکن‌ها به‌حساب می‌آیند (97 درصد) و نکته جالب اینجاست که میزان استفاده از vpn در کاربران میانسال (از 45 تا 65 سال ) تقریبا برابر با کاربران جوان‌تر بوده و در رده‌های دوم و سوم قرار گرفته است (با نرخ 86 درصدی).
این آمار حاکی است استفاده از این ابزار‌ها نیز فقط مختص به کاربران جوان یا قشر تحصیلکرده نیست، به‌طوری‌که از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی (با نرخ 63 درصد) دونفر از vpn استفاده می‌کنند. پس از آن در رده‌های بعدی به ترتیب افراد با تحصیلات دکترا، لیسانس، ارشد و دبیرستان از vpn استفاده می‌کنند.
میزان حضور فروشگاه‌ها در شبکه‌های اجتماعی
براساس داده‌های دیتاک تا اوایل زمستان 1402 حدود 3.7 میلیون کسب‌وکار در اینستاگرام در حال فعالیت بوده‌اند. این گزارش نشان می‌دهد فروشگاه‌های اینستاگرامی بزرگ‌ترین بخش از کسب‌وکار‌های فعال در اینستاگرام را شامل می‌شوند. همچنین مطابق با نظر‌سنجی شرکت پژوهش بازار امروز (emrc)، در سال 1401 خرید اینترنتی با 65 درصد آرا، سومین دلیل ایرانیان برای استفاده از اینترنت بوده است. در بین کسب‌وکار‌های اینستاگرامی، بیشترین بخش را مد و پوشاک به میزان 33 درصد تشکیل می‌دهند، پس از آن در رده دوم، کسب‌وکار‌های حوزه زیبایی و سلامت با سهم 25 درصد، خوراکی‌ها 12 درصد، لوازم خانه و آشپزخانه 11 درصد، آموزش 8 درصد، کالای دیجیتال 7 درصد و در پایان زیورآلات با 4 درصد بیشترین سهم را داشته‌اند. آمار دیگر اینکه براساس داده‌های zelkaa، بررسی‌های موضوعات صفحات عمومی در اینستاگرام فارسی نشان می‌دهد؛ از هر چهار صفحه عمومی موضوع یک صفحه مد و پوشاک و سبک زندگی است.
سهم هر پیام رسان در تبلیغات کسبوکارها
گزارش رسمی دیگر، مربوط به گزارش سال 1402 مرکز توسعه تجارت الکترونیکی کشور است. براساس این گزارش طی سال 1402 در میان واحد‌های تجارت الکترونیکی، سهم شبکه‌های اجتماعی در ارائه خدمات و کالا به‌عنوان فضای تجاری مکمل درکنار به کار‌گیری وبسایت، حدود 43 درصد بوده و پس از آن، به ترتیب تلفن با سهم 25 درصد، پیام رسان‌ها 22 درصد و اپلیکیشن‌ها سهم 10 درصدی داشته‌اند. همچنین طبق این گزارش، در سال 1402 مطابق با نظرسنجی‌های مرکز توسعه تجارت الکترونیکی کشور در بین شبکه‌های اجتماعی مختلف، بیشترین سهم استفاده در میان واحد‌های تجارت الکترونیکی متعلق به اینستاگرام با 52 درصد بوده است. پس از آن به ترتیب، تلگرام با 33 درصد استفاده در رده دوم، واتساپ با 31 درصد، در رده سوم؛ ایتا با 19 درصد در رده چهارم و پس آن ایتا با 19 درصد، روبیکا با 13، بله با 9 درصد و سروش با 3 درصد قرار داشته‌اند.
هر کاربر ایرانی روزانه 3 ساعت در پلتفرم‌هاست
این روزها تلفن‌های همراه به یار جدانشدنی افراد تبدیل شده و بیشترین حجم استفاده از آن به پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی در اینترنت برمی‌گردد. براساس گزارش دو شرکت emrc و zelkaa (پلتفرم برندینگ و بازاریابی)، در سال 1401 میانگین زمان استفاده روزانه از اینترنت در ایران 169 دقیقه بوده است. مطابق آمار‌های منتشرشده در دیتاک نیز مجموع بازدید یا ایمپرشن ایرانی‌ها از کل شبکه‌های اجتماعی در طی یک سال به چهار و نیم هزار میلیارد بازدید محتوا رسید و می‌توان گفت هر کاربر ایرانی روزانه 220 محتوا در پلتفرم‌ها می‌بیند.
اینستاگرام در صدر تولید و مصرف محتوا
براساس داده‌های گزارش دیتاک، روزانه بیش از هشت میلیون محتوا در پلتفرم‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شود که همچنان اینستاگرام، پلتفرم محبوب این روزها و در صدر انتشار محتوا بین سایر شبکه‌های اجتماعی با 61 درصد حجم محتوای تولیدی است. پس از آن تلگرام با 16 درصد حجم محتوای تولیدشده در جایگاه دوم، ایتا و توییتر به‌طور مشترک در جایگاه سوم با 11 درصد حجم محتوای تولیدی و رده‌های پایانی را وبسایت خبری و روزنامه‌ها به ترتیب با 0.6 درصد و 0.1 درصد حجم محتوای تولیدشده به خود اختصاص داده‌اند. البته لازم است علاوه‌بر حجم محتوای تولیدشده، به میزان حجم محتوای بازدیدشده در بسترهای مورد توجه ایرانیان نیز توجه کرد. آمارها نشان می‌دهد از هشت میلیون محتوای منتشرشده طی روز در شبکه‌های اجتماعی، اینستاگرام با در دست گرفتن بیش از نیمی از حجم محتوای مصرفی (به میزان 57 درصد) در این بخش هم پرچم محبوبیت را در دست دارد. پس از اینستاگرام در جایگاه دوم تلگرام با 22 درصد حجم محتوای بازدیدشده را در کارنامه خود ثبت کرده است. در بسترهای داخلی نیز ایتا با 11 درصد حجم محتوای مصرفی در جایگاه سوم پس از دو پلتفرم خارجی قرار دارد و درنهایت توییتر با 1.1 درصد حجم محتوای مصرفی آخرین جایگاه را بین این اپلیکیشن‌ها دارد. مابقی پیام رسانه‌های و وبسایت‌های خبری 0.11 درصد و روزنامه‌ها تنها 0.3 حجم محتوای مصرفی را شامل می‌شوند.
درآمدهای هنفگفت از طنز تا رمالی
براساس داده‌های دیتاک، در دسته‌بندی موضوعی کسبوکارها سهم قابل‌توجه 31 درصدی از محتوای اینستاگرام را به خود اختصاص داده‌اند. حضور پررنگ فروشگاه‌ها در این پلتفرم نیز حاکی از اهمیت ویژه آن است. پس از این موضوع محتوا‌های منتشرشده به ترتیب با موضوعات سرگرمی و طنز (15 درصد)، آموزشی و انگیزشی (13 درصد)، احساسی (11 درصد)، سیاسی (9درصد)، مد و زیبایی (6 درصد) و مذهبی (4 درصد) در این پلتفرم به اشتراک گذاشته شده‌اند. 11 درصد حجم محتوای اشتراکی با موضوع احساسی بیانگر آن است که تقریبا از هر 10 محتوا یک مورد به احساسات اختصاص داشته است. البته که 11 درصد باقی‌مانده به موضوعات متفرقه (ورزشی، هنر و...) مربوط می‌شود. در تلگرام نیز، 23 درصد از محتوای منتشرشده در فضای تلگرام فارسی نیز به موضوعات «سیاسی و اقتصادی» مربوط می‌شود که بیشترین محتوای تولیدی در این پیام‌رسان را شامل می‌شود. پس از آن در رده دوم کسب‌وکار و تبلیغات با 17 درصد، رده سوم موضوعات احساسی (12درصد) و به ترتیب سرگرمی و طنز (10 درصد)، مذهبی (9درصد) و هنری (8درصد) موضوعات اصلی تلگرام فارسی را تشکیل می‌دهند. بخش قابل تامل در فضای اینستاگرام و تلگرام، موضوع رمالی، فالگیری و جادوگری است. براساس داده‌های دیتاک، فالگیری، رمالی و جادوگری در بین 20 موضوع برتر تلگرام و اینستاگرام قرار دارند.
اعدادی عجیب از صنعت تبلیغات دنیا
در سال‌های اخیر بازاریابی دیجیتال را می‌توان یکی از پرکاربرد‌ترین روش کسبوکارها برای تبلیغات‌شان محسوب کرد. طبق گزارشی که شرکت یکتانت با همکاری تعدادی از شرکت‌های تحقیقاتی یا فعال در صنعت تکنولوژی از وضعیت بازار تبلیغات دیجیتال در دنیا و ایران منتشر کرده در سال‌های اخیر بازار جهانی تبلیغات با سرعت ویژه‌ای در حال پیشروی به سمت دیجیتالی شدن است؛ به‌طوری که 65 درصد از صنعت تبلیغات در سال 2022 به تبلیغات دیجیتال برمی‌گردد. همچنین هزینه کل تبلیغات دیجیتال در جهان در سال 2022 حدود 580 میلیارد دلار بوده است. مطابق با پیش‌بینی statista، میزان هزینه تبلیغات اینترنتی تا سال 2026 به 835 میلیارد دلار می‌رسد و یک رشد حداقل 44 درصدی را نسبت به سال 2022 در پیش خواهد داشت.
اما در ایران نیز طی سال‌های اخیر شاهد رشد اندازه بازار دیجیتال مارکتینگ و سهم گرفتن بیشتر این بازار از کل کیک صنعت تبلیغات بوده‌ایم. در سال ۱۴۰۲ نیز بازار تبلیغات دیجیتال ایران از منظر بودجه تزریق‌شده رشد خوبی را تجربه کرد. براساس گزارش یکتانت در سال 1401 تعداد تبلیغاتی که در وبسایت‌های ایرانی نمایش داده شده‌اند به بیش از 800 میلیارد عدد رسید. این آمار نشان می‌دهد تقریبا بیش از 4000 نمایش‌دهنده در بستر وب فارسی در سال 1401 به تبلیغات مشغول بودند. گزارش یکتانت نشان می‌دهد هر کاربر ایرانی اینترنت به‌طور متوسط روزانه 35 تبلیغ در وبسایت‌های فارسی مشاهده می‌کند که این عدد به‌طور میانگین در یک ماه به بیش از 70 میلیارد بار می‌رسد. همچنین مشاهده توزیع ترافیک وبسایت‌های ایرانی نمایش‌دهنده تبلیغات نشان‌دهنده آن است که بیش از یک‌سوم بازدید‌های تبلیغات وب، از وبسایت‌هایی با موضوع «سیاسی - اجتماعی» و «آهنگ و موسیقی» به ترتیب با میزان 20.3 درصد و 16.5درصد بوده است.
صنعت تبلیغات در محاصره زیبایی و ارزدیجیتال!
بخشی از گزارش‌های حوزه اینترنت مربوط به فضای وبسایت‌هاست که در ادامه به بخش‌های جالب توجه آن اشاره می‌شود. یکی از این موضوعات سهم بخش‌های مختلف از حوزه تبلیغات است. بررسی‌های حجم نمایش تبلیغات در وب براساس موضوعات مختلف در سال 1401 نشان می‌دهد بیشترین موضوع تبلیغات به میزان 21.1 مربوط به بحث زیبایی و در رده دوم مالی به میزان 17.4 درصد تعلق دارد. سلامت و پزشکی با سهم 9.7 درصدی سوم، ارزهای دیجیتال با سهم 8.5 درصد چهارم، سفر و گردشگری با 7.6 درصد پنجم، آموزش با 7 درصد، مد و پوشاک و زیورآلات با 6 و خرده‌فروشی آنلاین با 5.2 درصد به ترتیب در رتبه‌های ششم تا هشتم قرار دارند. لازم به ذکر است قرار گرفتن ارزهای دیجیتال که عملا خروج منابع از بخش مولد و سرازیر شدن آن به بخش سفته‌بازانه بوده و البته یکی از روش‌های خروج سرمایه از کشور است بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه سرمایه‌های واردشده در آن فارغ از اینکه نوسان زیادی را تجربه می‌کند فاقد هرگونه ویژگی‌های مولد بودن است.
وضعیت رپورتاژ آگهی
بهبود کیفیت محتوای تولیدشده در رسانه‌های یک برند باعث افزایش اعتماد مردم به دنبال آن افزایش اعتبار آن کسب می‌شود. یکی از ابزار‌های موثر در برای دیده شدن در وبسایت‌های خبری و همچنین بهینه‌سازی جایگاه موتور‌های جست‌وجو، رپورتاژ آگهی می‌باشد. براساس گزارش یکتانت و تریبون، تعداد رسانه‌های فارسی منتشر‌کننده رپورتاژ آگهی در سال 1401 به بیش از 2500 عدد رسید که از این رسانه‌ها بیش از 160 هزار رپورتاژ آگهی منتشر شده و گردش مالی حاصل از آن 150 میلیارد تومان بوده است. با توجه به اینکه رپورتاژ‌های آگهی در بخش‌های مختلف با اثر‌گذاری رسانه‌های و مالی بالا همراه هستند می‌توان گفت این نوع از تبلیغات اهمیت بسزایی دارد. برای مثال 17 درصد این آگهی‌ها مربوط به حوزه کسب‌وکار و در رده‌های بعدی گردشگری، فناوری صنعت و امور زندگی بوده است.
