علی مزروعی، خبرنگار گروه نقد روز: با بازگشت محمدباقر قالیباف از سن‌پترزبورگ سفر دوروزه رئیس مجلس به دهمین مجمع پارلمانی کشورهای عضو گروه بریکس به پایان رسید. برنامه‌ریزی برای برگزاری بیش از 250 رویداد در سال 2024 به میزبانی روسیه به‌عنوان رئیس دوره‌ای گروه بریکس نشان می‌دهد مسکو عزمی جدی برای ارتقای جایگاه این گروه در معادلات سیاسی و اقتصادی کشورهای عضو داشته و هدف اصلی این گروه یعنی مقابله با یکجانبهگرایی آمریکا را بلندتر از گذشته فریاد می‌زند. سفر رئیس مجلس ایران به روسیه بهانه خوبی برای بررسی فرصت‌هایی است که در دل گسترش روابط با کشورهای عضو گروه بریکس نهفته است؛ فرصت‌هایی که تداوم رویکرد فعالانه ایران می‌تواند میزان بهره‌مندی از آن را افزایش دهد.
اولین حضور ایران پس از عضویت رسمی
قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی که در راس هیاتی پارلمانی به‌منظور حضور در نشست روسای مجالس بریکس به کشور روسیه سفر کرده بود، بعد‌ازظهر جمعه ۲۲ تیرماه ۱۴۰۳ به تهران بازگشت. رئیس قوه مقننه در این سفر ضمن سخنرانی در مجمع پارلمانی بریکس و اجلاس بریکس‌پی در دیدارهای دوجانبه با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و همتایان خود از مجالس کشورهای روسیه، اتیوپی، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و تاجیکستان و رئیس شورای فدراسیون روسیه پیرامون اهمیت توسعه روابط تجاری دوجانبه و چندجانبه و استفاده از ظرفیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران در بریکس و شانگهای گفت‌وگو و رایزنی کرد. این اولین حضور یک مقام عالی‌رتبه ایران در مجامع عمومی بریکس پس از عضویت قطعی کشورمان در این سازمان مهم بود. در این اجلاس به‌جز روسای مجالس کشورهای روسیه، هند، چین، مصر، ایران و اتیوپی و نواب رئیس مجالس برزیل و امارات، روسای مجالس کشورهای آذربایجان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان و بلاروس و تانزانیا و نایب‌رئیس مجلس ارمنستان به‌عنوان دوستان بریکس با دعوت روسیه در این مجمع حضور یافتند.
سفر پرکار رئیس مجلس
سخنرانی در نشست روسای مجالس بریکس، حضور در نشست «نقش مجالس در ارتقای نظام روابط بین‌الملل و تضمین دموکراتیزاسیون»، دیدار با رئیس دومای ملی روسیه، دیدار با رئیس شورای فدراسیون روسیه، دیدار با رئیس مجلس نمایندگان تاجیکستان، دیدار با رئیس مجلس سنای قزاقستان، دیدار با رئیس پارلمان بلاروس و دیدار با نایب‌رئیس مجلس ارمنستان از جمله دستورکارهای فشرده قالیباف در این سفر بودند. تلاش برای پایان یکجانبهگرایی غرب، افزایش حجم تبادلات تجاری، رفع موانع مالی، توسعه فعالیت‌ها در حوزه ترانزیت و انرژی و تلاش برای دلارزدایی مهم‌ترین محورهای صحبت‌های رئیس مجلس در این دیدارها بوده است. نکته قابل توجه در این برنامه دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه است. قالیباف در دیدار دوجانبه با پوتین بر حتمی بودن توقف یکجانبهگرایی غرب تاکید کرد و گفت: «مصمم هستیم کارهای حوزه غیرنظامی را به همان سرعت که برنامه‌های دفاعی و امنیتی پیش می‌رود، جلو ببریم.» پوتین نیز در این دیدار ضمن ابراز خرسندی از عضویت ایران در بریکس اطمینان داد: «روابط بین ایران و فدراسیون روسیه به همان صورت پیوسته‌ای که در دوران گذشته و در دوران رئیس‌جمهور رئیسی بوده است، ادامه خواهد یافت.» وی همچنین اعلام کرد: «رئیس دومای دولتی روسیه در مراسم تحلیف رئیس‌جمهور ایران هدایت هیات روسی را برعهده خواهد داشت.» امضای یادداشت تفاهمنامه پروتکل مجمع پارلمانی بریکس نیز دیگر اقدام رئیس مجلس در سفر دوروزه به روسیه بود.
مسیر عضویت ایران
بارقه‌های عضویت ایران در گروه بریکس تیرماه سال 1401 زده شد. یعنی زمانی که سید‌ابراهیم رئیسی به دعوت شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین در نشست مجازی این گروه شرکت کرد. درخواست ایران و 5 کشور دیگر برای عضویت دائم این گروه شهریور ماه سال گذشته با موافقت 5 کشور عضو مواجه شد و نهایتا از ابتدای سال میلادی جاری یعنی یکم ژانویه 2024 این عضویت رسمیت یافت. سید‌ابراهیم رئیسی شهریورماه سال گذشته در پانزدهمین نشست سران بریکس که در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی برگزار می‌شد اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران به صورت قاطع از تلاش‌های موفق بریکس در راستای دلارزدایی از روابط اقتصادی میان اعضا و همچنین استفاده از ارزهای ملی و تقویت سازوکارهای بریکس برای پرداخت و تسویه مالی، حمایت می‌کند.»
ایران با موقعیت خاص ترانزیتی و با برخورداری از منابع گسترده انرژی و همچنین توان بالای علمی و مهندسی در حوزه‌های متنوع صنعتی، فناوری و پزشکی ظرفیت مناسبی برای همکاری با کشورهای عضو بریکس دارد و در همین راستا نیز آمادگی خود را برای هرگونه همکاری، اقدام مشترک اقتصادی و سرمایه‌گذاری با کشورهای عضو اعلام کرده است. شهید رئیسی در نشست ژوهانسبورگ این اعلام آمادگی را اینگونه مورد اشاره قرار می‌دهد: «جمهوری اسلامی ایران از ظرفیت‌های کم‌نظیری برخوردار است و آمادگی دارد در هر سه حوزه اصلی فعالیت‌های بریکس، یعنی حوزه‌های سیاسی- امنیتی، اقتصادی- مالی و اجتماعی مشارکت نماید.»
روند و هدف تاسیس
هنگامی که آمریکا به رهبری جرج بوش به دنبال حمله به افغانستان و عراق با بهانه دموکراسی و جنگ علیه تروریسم بود، ایده شکل‌گیری گروه بریکس توسط موسسه سرمایه‌گذاری «گلدمن ساکس» به‌منظور پیش‌بینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرت‌های برتر آن در نیم‌قرن آتی مطرح شد. شرکت آمریکایی گلدمن ساکس در سال ۲۰۰۱ میلادی پیش‌بینی کرد که چهار کشور چین، هند، روسیه و برزیل تا سال ۲۰۱۰ میلادی در مسیر توسعه اقتصادی قرار گرفته و دارای بالاترین نرخ رشد اقتصادی خواهند بود.
در شصت و یکمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد وزرای امور خارجه کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین گفت‌وگو‌های مقدماتی را آغاز کردند. بعد از این اجلاس، رهبران ارشد بریکس، در چهار نشست دیپلماتیک دیگر (یکاترینبورگ، سائوپائولو، ژاپن و لندن) به‌منظور محکم ساختن پایه‌های شکل‌گیری این گروه شرکت کردند.
اولین جلسه گروه بریکس در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ در یکاترینبورگ روسیه با حضور لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، دمیتری مدودف، منموهن سینگ و هو جینتائو به‌عنوان نمایندگان کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین برگزار گردید. در این اجلاسیه کشورهای عضو بریکس بر موضوعاتی نظیر روش‌های بهبود وضعیت اقتصادی و اصلاح نظام مالی جهان متمرکز گردیدند. همچنین این کشورها درخصوص برقراری روابط پولی و تجاری نزدیک با یکدیگر و ایفای نقش موثر و بیشتر در امور اقتصادی جهان به بحث و تبادل نظر پرداختند. سال ۲۰۱۰ آفریقای‌جنوبی هم به این شورای تجاری پیوست. از زمان تاسیس گروه بریکس، نشست سران آن هر سال در یکی از کشورهای عضو برگزار شده است.
مهم‌ترین هدف تاسیس گروه بریکس مقابله با یکجانبهگرایی درحوزه‌های اقتصادی و سیاسی و تقویت رویکردهای چندجانبه‌گرایانه در مناسبات سیاسی و اقتصادی جهان است. این هدف پس از افزایش شدت تحریم‌های ضد‌روسی با صراحت بیشتری مورد پیگیری قرار گرفته و مسکو نیز جدیت بیشتری برای گره زدن مناسبات بین‌المللی کشورهای عضو به سازوکارهای سیاسی، اقتصادی این گروه به خرج می‌دهد.
ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی
این گروه بیش از 40 درصد از جمعیت جهان و یک‌سوم تولید اقتصاد جهانی را در اختیار دارد. اگر‌چه براساس شاخص برابری قدرت خرید در سال 2020 اقتصادهای اعضای بریکس از گروه هفت (G7) پیشی گرفته‌اند اما سهم 25درصدی آمریکا از تولید ناخالص جهانی باعث شده تا کنار زدن هژمونی دلار کار راحتی محسوب نشود به همین دلیل نیز گروه بریکس تا مدت‌ها محتاطانه دایره نفوذ خود را در سه حوزه 1. اقتصادی-مالی، 2. سیاسی-امنیتی و 3. فرهنگی-مردمی گسترش می‌داد. جنگ اوکراین و نظام تحریمی ضد‌روسی باعث شده است استقلال اقتصاد کشورها از وابستگی به دلار بیش از گذشته اهمیت پیدا کند. البته سال‌ها قبل از اینکه این جنگ بخواهد اثرات نامطلوب تسلط دلار بر اقتصاد جهانی را نمایان کند. چین به‌دنبال جایگزین کردن یوآن در سیستم مالی بین‌المللی خود بوده است. حجم تولید ناخالص داخلی چین به این کشور کمک کرده تا ایده جایگزینی دلار را به هدفی در‌دسترس تبدیل و به اعضای بریکس این جسارت را بدهد که برای تحقق آن تلاش کنند.
چین اکنون برای رقابت با دلار آمریکا بر ایده ایجاد یک ارز مشترک در قالب بریکس پافشاری می‌کند. در سال 2023 لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور برزیل صراحتا خواستار افزایش تلاش‌ها برای یافتن ارز جهانی جایگزین دلار آمریکا به‌منظور استفاده در تجارت بین‌المللی شد. با توجه به این‌انگیزه‌ها بانک مستقلی به نام (NDB) یا بانک توسعه بریکس تاسیس شد. مطابق آنچه که دیلما روسف رئیس‌جمهور پیشین برزیل و رئیس فعلی (NDB) اعلام کرده است این بانک تا مرداد ماه سال گذشته ۳۳ میلیارد دلار برای پروژه‌های توسعه پایدار و زیرساخت‌ها به کشورهای عضو وام داده است. بانک توسعه بریکس که با هدف کاهش استفاده از دلار تاسیس شده اجرای پنج سازوکار مبادله با ارزهای ملی، جایگزین سوئیفت با بریکس‌پی، ارزهای دیجیتال، اتصال شبکه‌های بانکی کشورها به یکدیگر و درنهایت ایجاد پول مشترک را برای دلارزدایی در دستور کار دارد. در همین راستا نیز اخیرا شبکه بانکی ایران به شبکه بانکی روسیه متصل شده و ایرانیان قادرند با استفاده از درگاه‌های پرداخت مستقر در روسیه تراکنش‌های حساب بانکی خود را مدیریت کنند.
