زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: علم نانو تحول قابل توجهی را در عرصه‌های مختلف از تجهیزات صنعتی گرفته تا علم پزشکی ایجاد کرده و حالا یکی از حوزه‌های علمی مهم در دنیا به شمار می‌رود. کشورمان نیز از حدود 25 سال پیش وارد این حوزه شد تا در کنار تربیت نیروی انسانی، در حوزه پژوهش و تولیدات علمی نیز بتواند گام‌های موثری بردارد و بستر را برای تولید و صادرات محصولات نانویی فراهم کند. کارنامه کاری متخصصان این حوزه باعث شده تا امروز ایران در سطح بین‌المللی حرفی برای گفتن داشته باشد و در زمره 5 کشور دنیا از لحاظ تولیدات علمی مرتبط با این حوزه قرار بگیرد. گردش مالی 30 هزار میلیارد تومانی بازار محصولات این حوزه علمی نسبت به دیگر حوزه‌ها هم از دیگر مولفه‌هایی است که نشان می‌دهد  نانو توانسته در کشورمان رشد قابل توجهی داشته باشد. در این میان ستاد فناوری نانو به صورت سالانه با انتشار گزارش اجرای سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو در ایران، اتفاقات رخ داده در این حوزه را با نگاهی آماری مورد بررسی قرار می‌دهد که جدیدترین نسخه این سند نیز در نیمه اول تیر ماه منتشر شد و تصویر کاملی از آنچه در سال 1402 رخ داده، ارائه کرده است.

کاهش 8 درصدی تعداد مقالات ISI نانو

تولیدات علمی که عمدتا نیز با انتشار مقاله شناخته می‌شوند، یکی از بخش‌هایی است که ایران توانسته در آن دستاوردهای خوبی را طی سال‌های گذشته به دست آورد. هرچند که این روند طی سال‌های 2022 تا 2023 نزولی بوده و تعداد مقالات ISI ایران با موضوع نانو با کاهش 8 درصدی همراه شده است. روند نزولی که باعث شد جایگاه جهانی ایران از چهارم دنیا به پنجم برسد و عملا یک پله در این حوزه تنزل پیدا کند. البته روند نزولی تولیدات این حوزه از سال 2022 آغاز شده بود، به‌طوری‌که سال 2022 در مقایسه با 2021، این میزان با کاهش 1.2 درصدی همراه بود اما این میزان شتاب بیشتری گرفته که می‌طلبد مسئولان از حالا به فکر کم کردن شیب نزولی کشور در این زمینه و برگرداندن شرایط به سال‌های قبل از 2021 باشند. مساله قابل توجه اینکه 4.6 درصد از کل مقالات نانویی منتشرشده سال گذشته در WOS  مربوط به ایران بوده است. متوسط رشد سالانه مقالات کشور در 23 سال گذشته، حدود 45 درصد بوده و از کل مقالات نمایه‌شده در وب آو ساینس توسط ایران، 18.9 درصد آن در حوزه نانو بوده است. ایران  تا سال 2023 حدود 9 درصد از کل مقالات منتشرشده را تولید کرده است.

ارتقای یک‌پله‌ای در کیفیت مقالات نانویی

یکی از موضوعات اثرگذار در بحث مقالات را باید انتشار آنها در مجلات Q1 دانست که نشان از کیفیت مقالات منتشرشده  دارد. متاسفانه در این زمینه هم روند کیفی مقالات افولی بوده به‌طوری‌که 8 درصد از تعداد این مقالات کاسته شده است؛ هرچند اگر بخواهیم وضعیت را صرفا در داخل کشور مقایسه کنیم، باید عنوان کرد تعداد مقالاتی که به مجلات Q1 راه یافتند، یک درصد بیشتر شده و باعث شده تا جایگاه ایران از پله هشتم دنیا به پله هفتم برسد و انگلیس را پشت سر بگذارد. با این حال از بین کشورهای منطقه، همچنان عربستان همانند سال گذشته در جایگاه 6 دنیا قرار دارد. کشوری که طی سال‌های اخیر توانسته سرعت علمی خود را به شکل فزاینده‌ای بالا ببرد.

دایره اختراعات نانویی 65 درصد کوچک‌تر شد

ثبت پتنت‌ها هم از دیگر بخش‌های مرتبط با تولیدات علمی محسوب می‌شود که کشور وضعیت چندان خوبی در آن ندارد. به عبارت دیگر با کاهش 15 عددی در پتنت‌ها که به زبان آماری ریزش 65 درصدی را تجربه کرده، به جایگاه 27 دنیا رسیده که حاکی از ریزش 3 پله‌ای کشور در این زمینه است. آمریکا همچنان در صدر جدول قرار گرفته و با بیش از 4 هزار پتنت، پیشتاز است. جالب اینجاست سهم نانو از کل پتنت‌های منتشرشده کشور نیز 15 درصد و پتنت‌های گرنت‌شده 19 درصد بوده است. درمجموع نیز تنها 17 درصد از پتنت‌های ایران متعلق به این حوزه علمی بوده است.

دانشگاه آزاد؛ همچنان پرچمدار در تولید مقالات نانویی

بیشترین سهم تولیدی این مقالات نیز از لحاظ دانشگاهی، برعهده دانشگاه آزاد بوده که یک‌پنجم از کل مقالات تولیدشده را شامل می‌شود. درحقیقت ظرف یک سال گذشته این دانشگاه 2 هزار و 179 مقاله منتشر کرده که در قیاس با دانشگاه‌های دولتی، دست برتر را داشته است. رتبه دوم این حوزه به دانشگاه تهران با انتشار 795 مقاله می‌رسد که سهم 7 درصدی را در کل انتشارات علمی این حوزه داشته است. دانشگاه‌های علم‌وصنعت با انتشار 542 مقاله و تبریز با انتشار 537 مقاله هرکدام توانسته‌اند 4.8 درصد از کل مقالات نانوی کشور را تولید کنند. دو رتبه آخر نیز به دانشگاه‌های امیرکبیر با انتشار 491 مقاله و علوم پزشکی تهران با 481 مقاله رسیده که معنایش سهم 4.4 درصدی و 4.3 درصدی است. در اینجا بد نیست نگاهی هم به همکاری‌های بین‌المللی کشور در تولید مقالات نانو داشته باشیم که بر اساس آن باید عنوان کرد سهم مقالات نانو مشترک ایران 32.6 درصد بود که به ترتیب کشورهای چین، آمریکا، ترکیه، عراق و کانادا بالاترین میزان همکاری در انتشار این مقالات را داشته‌اند.

عبور بازار محصولات نانویی از مرز 30 همت

روند بازار محصولات نانویی که از سال 1397 با رشد قابل توجهی همراه بوده، برای سال 1401 به بالاترین میزان خود رسیده و درمجموع 30 هزار و 379 میلیارد و 500 میلیون تومان گردش مالی را تجربه کرده است. اتفاقی که به نسبت سال 1400 با رشد 49 درصدی همراه بوده است. با این حال متوسط رشد این بازار از سال 1392 تا 1401 که بازه زمانی 9 ساله را شامل می‌شود، حدود 96 درصد بوده است. به بیان دیگر تقریبا هرساله حجم فروش بازار این حوزه دو برابر شده است.

رشد بازار نانو با احتساب تورم منفی است

تورم سالانه و بالا رفتن نرخ دلار بر روی بازار فناوری نانوی کشور هم اثرگذار بود به‌طوری‌که از سال 1396، رشد منهای تورم این بازار با روند کاهشی همراه شده است. 

اما این میزان در فاصله زمانی 1398 تا 1401 از حیث متوسط فروش محصولات نانویی به 90.1 درصد رسیده بود که هرچند نسبت به مدت مشابه قبل با کاهش 13 درصدی همراه بود، اما وضعیت بازار این حوزه نشان می‌دهد محصولات نانویی همچنان توانسته‌اند در این شرایط اقتصادی، وضعیت نسبتا قابل قبولی داشته باشند. این درحالی است که متوسط نرخ تورم در بازه زمانی 4 ساله یعنی از 1398 تا 1401 نیز با رشد 39.3 درصدی همراه بوده که طبیعتا میزان هزینه تولیدی محصولات را نیز بالا برده است و میزان فروش این محصولات در داخل کشور به 28 هزار و 459 میلیارد و 500 میلیون تومان رسیده است.

حوزه میکرو تنها 2 درصد از بودجه دستگاه‌های دولتی را به خود اختصاص داد

نگاهی به بودجه دولت برای اجرای سند گسترش کاربرد فناوری نانو در سال گذشته نیز نکات قابل توجهی دارد؛ به طوری که ستاد نانو در حوزه سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو 184 میلیارد و  324 میلیون تومان بوده که این میزان در دستگاه‌های دولتی به 125 میلیارد و 613 میلیون تومان رسیده بود، در حالی که ستاد برای توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های میکرو 17 میلیارد و 537 میلیون تومان و در مقابل دستگاه‌های دولتی نیز 2 میلیارد و 905 میلیون تومان در نظر گرفته بود. این مساله نشان می‌دهد حوزه میکرو هنوز راه زیادی را برای تجاری‌سازی محصولات خود در پیش دارد؛ چرا‌که تنها سهم 9درصدی از کل بودجه ستاد و 3درصدی از بودجه دستگاه‌های دولتی را شامل می‌شود. هر‌چند طبیعتا حوزه میکرو به عنوان یکی از حوزه‌های جدید در حوزه علم و فناوری کشور به شمار می‌رود، اما می‌طلبد تا متولیان امر نگاه جدی‌تری به این حوزه داشته باشند؛ حوزه‌ای که طبیعتا می‌تواند در توسعه رشته‌های علوم پایه هم نقش‌آفرینی داشته باشد. 

میزان صادرات نانویی کشور 35 درصد بیشتر شد

صادرات غیرنفتی برای کشور از اهمیت بالایی برخوردار است و در این میان صادرات محصولات نانویی توانسته سهم نسبتا خوبی را به خود اختصاص دهد. به‌طوری که سال 1401 میزان کل صادرات این حوزه به یک هزار و 920 میلیارد تومان رسیده که نسبت به سال 1400 رشد 35 درصدی داشته است. 

نکته قابل‌توجه اینکه بازار صادراتی این حوزه از سال 1399 به بعد از مرز هزار میلیارد تومان گذشته و به نظر می‌رسد می‌تواند به یکی از حوزه‌های مهم صادراتی کشور تبدیل شود. 

با این حال حجم صادرات در مقایسه با کل بازار این حوزه تنها شش درصد را شامل شده است. 

از طرف دیگر اگر بخواهیم بازار صادراتی را براساس دلار در نظر بگیریم، باید عنوان کرد که سال 1401 کل صادرات این حوزه به یک میلیارد و 125 میلیون دلار رسیده بود که این میزان نسبت به سال 1400 با رشد 27 درصدی همراه بوده است. 

رشد خدمات، افت بازار تجهیزات نانو 

ارائه خدمات فناوری نانو در سال 1401 نیز به 536 میلیارد تومان رسید که در مقایسه با یک سال قبل‌تر از آن، رشد 156 درصدی داشته است. از طرف دیگر برای اولین بار است که کشور طی سال‌های 1392 تا 1400 توانسته به این میزان از ارائه خدمات این حوزه دسترسی پیدا کند. این مساله نشان‌دهنده از کشش بالای بازار در حوزه نانو است که می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق‌تر در کنار بزرگ‌تر کردن بازار این حوزه، هم نیاز داخل را برطرف کرد و هم زمینه را برای افزایش اشتغال‌آفرینی بالا برد. علی رغم بزرگ‌تر شدن بازار خدمات نانو، اما وضعیت در بازار تجهیزات نه‌تنها روند افزایشی نداشته بلکه سال 1401 کل میزان فروش تجهیزات این حوزه به 222 میلیارد و 800 میلیون تومان رسیده که نسبت به سال 1400 با کاهش 18 درصدی همراه شده درحالی‌که بازار این بخش نیز از سال 1392 تا 1400 روند افزایشی را داشته و جالب‌تر اینکه اوج فروش این بازار نیز مربوط به سال 1400 بوده است. در این میان تجهیزات آنالیز آزمایشگاهی مانند طیف‌سنجی‌های تحرک یونی و برخی تجهیزات دستکاری نانومواد از جمله خشک‌کن انجمادی و آسیاب‌های گلوله و میله‌ای بیشترین میزان افت فروش را تجربه کرده‌اند. 

میزان همکاری ستاد نانو با متخصصان خارج از کشور چگونه بود؟

اگر بخواهیم نگاهی تفکیکی به توزیع حمایت‌های مالی ستاد نانو در قالب برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینی ایرانی خارج از کشور در سال 1402 داشته باشیم، باید عنوان کرد که عمده این حمایت‌ها به تاسیس شرکت‌های نوپا اختصاص داشت، به‌طوری‌که یک میلیارد و 400 میلیون تومان در قالب 11 قرارداد برای این منظور هزینه شد. انعقاد سه قرارداد در حوزه حمایت از دوره پسادکتری باعث تخصیص اعتباری 497 میلیون تومانی شده بود که در رده دوم حمایت‌های مالی این ستاد دنبال شده است. کمترین میزان این حمایت هم بعد از برگزاری سخنرانی یا کارگاه مطالعاتی به فرصت‌های مطالعاتی رسید که تنها یک مورد بود و ستاد نانو نیز برای آن 34 میلیون تومان اعتبار در نظر گرفت. 

85 درصد از بازار نانو در اختیار یک‌پنجم از شرکت‌ها 

با وجود اینکه 385 شرکت در سال 1401 در حوزه‌های مختلف تولید محصولات، تجهیزات و خدمات مرتبط با نانو در کشور فعال بودند، اما موضوع قابل اهمیت در این باره آن است که 69 شرکت که معادل حدودا یک پنجم از کل شرکت‌ها می‌شود، توانسته بودند 85 درصد از کل بازار این حوزه را در اختیار بگیرند. در مقابل نیز نزدیک به نیمی از این شرکت‌ها، کمتر از 10 میلیارد تومان در بازه زمانی مدنظر فروش داشته‌اند و در این بین چهار شرکت هم توانسته بودند فروش بیش از هزار میلیارد تومان را تجربه کنند.

صدور گواهینامه‌های نانومقیاس در سال گذشته 19 درصد رشد کرد

محصولات و تجهیزاتی که می‌توانند گواهینامه نانومقیاس دریافت کنند هم از اهمیت قابل توجهی در این حوزه برخوردار است و آمار کل این حوزه با رشد 19 درصدی همراه بوده است و در سال گذشته در مجموع هزار و 693 مورد گواهینامه برای محصولات و تجهیزات صادر شده است. در این میان سهم تجهیزات تنها 270 مورد و محصولات هزار و 425 مورد بوده است. به عبارت دقیق‌تر تجهیزاتی که توانسته‌اند گواهینامه نانومقیاس را دریافت کنند در مقایسه با محصولات، تنها 18 درصد از گواهینامه‌های صادر‌شده را به خود اختصاص داده و 82 درصد گواهینامه‌ها مربوط به محصولات بوده است. بیشترین گواهینامه‌‌‌ها هم مربوط به محصولات و تجهیزات حوزه حمل و نقل بوده است که سهم 27 درصدی داشته است. بعد از آن حوزه مواد اولیه با سهم 18 درصدی قرار دارد و جالب اینجاست که حوزه دارو، بهداشت و سلامت در این بین تنها 6 درصد از گواهینامه‌ها را شامل شده است. حوزه اپتیک که طی یک سال اخیر مورد توجه جدی قرار گرفته نیز تنها یک درصد از این گواهینامه‌ها را شامل شده است. سال گذشته از کل درخواست‌ها برای صدورگواهینامه، 45 مورد رد، 40 مورد به صورت آزمایشی تایید و برای 351 درخواست نیز گواهینامه نانومقیاس صادر شده بود.

20 درصد از پروژه‌های ویژه ستاد نانو به حوزه نفت و گاز رسید 

ستاد توسعه نانو در سال گذشته، در مجموع 106 پروژه را در حوزه‌های ماموریتی خاص داشت که در مجموع 42 درصد از کل پروژه‌های توسعه فناوری و محصول را در برمی‌گرفت. در این میان 20 درصد از این پروژه‌ها به حوزه نفت و گاز و پتروشیمی اختصاص پیدا می‌کرد و بعد از آن حوزه کشاورزی و تامین غذا بود که با سهم 17 درصدی قرار داشت. موضوع قابل توجه اینکه علی‌رغم چالش‌هایی که آلودگی هوا برای کشور چه در عرصه نظام سلامت و چه هزینه مالی ایجاد کرده، اما تنها 3 درصد از این پروژه‌ها به این حوزه اختصاص یافته بود. اگر بخواهیم این پروژه‌ها را از لحاظ ماموریتی هم مورد بررسی قرار دهیم، باید عنوان کرد که 28 درصد آنها به کسب و کارهای نوپا رسیده بود و در رده دوم نیز 18 درصد این پروژه‌ها، به توسعه درون‌زا اختصاص داده شده بود.

سهم هر محقق از حمایت مالی ستاد نانو؛ کمتر از 4 میلیون تومان 

با نگاهی به دانشگاه‌ها از حیث حمایت‌های مالی، باید عنوان کرد دانشگاه تربیت‌مدرس با دریافت 800 میلیون تومان در سال گذشته، بیشترین حمایت مالی را از سوی ستاد نانو در حوزه پژوهش‌های مرتبط با این حوزه دریافت کرده است. در جایگاه بعدی دانشگاه تهران با 635 میلیون تومان قرار دارد که نشان می‌دهد فاصله معناداری هم به نسبت دانشگاه تربیت‌مدرس داشته است. جالب اینجاست که سه دانشگاه بعدی این حوزه از مراکز استان بوده و به ترتیب دانشگاه کاشان، صنعتی اصفهان و تبریز قرار داشته است. در جایگاه آخر از لیست 15 تایی دانشگاه‌ها نیز دانشگاه بوعلی سینای همدان با 209 میلیون تومان حمایت قرار دارد. حمایت‌های مالی از پژوهش‌ها یکی از موضوعات پراهمیت در شرایط اقتصادی فعلی به شمار می‌رود. در این میان ستاد نانو با هدف تقویت جریان پژوهش در دانشگاه‌ها از دو هزار و 627 محقق به‌صورت مستقیم حمایت مالی کرده و برای این منظور نیز هشت میلیارد و 973 میلیون تومان اختصاص داده است. واقعیت آن است که اگر تعداد دو هزار و 627 محققی را که درخواست استفاده از حمایت‌های مستقیم ستاد نانو را داشته‌اند در نظر بگیریم، باید عنوان کرد که به هر مبلغ تنها سه میلیون و 415 هزار تومان کمک نقدی صورت گرفته که طبیعتا این مبلغ در شرایط اقتصادی فعلی نمی‌تواند از بار مالی انجام فعالیت‌های پژوهشی برای محققین بکاهد. از طرف دیگر با اختصاص دو میلیارد و 837 میلیون تومان اعتبار شبکه آزمایشگاهی برای حمایت از 792 محقق، بستر را برای استفاده آنها از خدمات آزمایشگاهی به‌صورت رایگان ایجاد کرد. البته اگر بخواهیم مبلغ اختصاص‌داده‌شده را به سرانه هر محقق در نظر بگیریم باید عنوان کرد از این اعتبار سهم هر پژوهشگر تنها سه میلیون و 582 میلیون تومان بوده که نسبت به سال گذشته با رشد 43 درصدی حمایت‌ها از محققان روبه‌رو بوده‌ایم.