محرم سال 1400، نقطه شروع «حسینیه معلی» بود و از همان آغاز به خاطر شگفتی و نوآوری که در اجرای یک برنامه معارفی به وجود آورده بود، خیلی زود توانست جای خود را در دل مخاطب باز کرد. با گذشت سه سال، این روزها، فصل ششم حسینیه معلی از تلویزیون پخش می‌شود. این فصل «حسینیه معلی»، به نسبت فصل‌های محرمی قبلی، تاکید و تمرکز بیشتری بر نمایش آیین‌ها و مناسک اقوام ایرانی دارد. با سعید ستودگان تهیه‌کننده این برنامه، درباره «حسینیه معلی» و کلان ایده‌ای که برای این پروژه تلویزیونی درنظر گرفتند، به گفت‌وگو نشستیم. متن این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
عده‌ای از نقدکنندگان، فصل اول «حسینیه معلی» را رقیب فصل‌های بعد این برنامه می‌دانند، برای اینکه این برنامه به تکرار نیفتد شما چه رویکردی خواهید داشت؟ و اینکه این برنامه قرار است تا کجا ادامه پیدا کند؟
دو سال پیش که فصل اول «حسینیه معلی» را شروع کردیم یک هدف کلی داشتیم و آن هم اینکه ویژه‌برنامه‌ای در ایام دهه اول محرم ساخته شود و به میراث عزاداری در سراسر دنیا بپردازد.
پیش از این، چنین برنامه‌ای ساخته نشده بود و ما هم تجربه اول‌مان بود. با توجه به برنامه‌ریزی‌هایی که داشتیم هیچ نقصی در کار نبود، با این حال تجربه بازخورد گرفتن از مخاطب را نداشتیم. فصل اول که پخش شد بازخوردها خیلی خوب بود. ما برنامه را در دو بخش در نظر گرفته بودیم؛ اول حضور آیین‌ها از شهرهای مختلف و دیگری محوریت مداحی کردن برای حضرت سیدالشهدا(ع).
از فصل اول استقبال خوبی شد و ما به نقاط قوتی که داشتیم توجه کردیم و آن را در محرم 1402 تقویت کردیم. سعی کردیم ضعف‌ها برطرف شود تاجایی که «حسینیه معلی» در محرم سال 1402 پربیننده‌ترین برنامه تلویزیون و پربیننده‌ترین برنامه معارفی تاریخ صداوسیما شد.
در سال 1403 هم همین کار را کردیم و در عین حال به نوآوری‌هایی که پیش از این در معلی سال 1402 شکل گرفته بود، توجه داشتیم. برای آنهایی که از تکرار صحبت می‌کنند باید بگویم در ایران آنقدر آیین‌هایی مذهبی بکر و ناب درباره عزاداری سیدالشهدا وجود دارد که از لحاظ محتوایی تا 20 سال آینده هم برنامه به تکرار نمی‌افتد.
در سال 1402 آیین‌هایی را داشتیم که شلوغ بودند. مثل آیین 110 نفری که مربوط به شاهرودی‌ها بود. مردم از این برنامه استقبال کردند و دوست داشتند آیین عزاداری در شهرهای دیگر را ببینند و ما این را تقویت کردیم و «حسینیه معلی» بزرگ‌تر شد.
در نمایش آیین‌هایی که در برنامه امسال داریم حداقل نفرات، بین ۸۰ تا ۹۰ نفر است. حتی اجراهایی داشتیم که به ۱۵۰ نفر و حتی ۴۰۰ نفر می‌رسید. کسانی که از شهر خودشان و روستای خودشان تشریف آورده و اجرای برنامه می‌کنند. از آن طرف استقبال مردم به قدری زیاد بود که اگرچه ما در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۵۰ نفر میهمان در برنامه داشتیم اما حالا هر شب حدود ۱۲۰۰ نفر میهمان در استودیو حضور دارند. ما از فصل‌های گذشته‌مان نقاط ضعف و قوت‌مان را آنالیز می‌کنیم و براساس آن برنامه‌ریزی‌های جدید را چیده‌ایم.
عزاداری‌هایی که دسته‌جمعی هستند، در این فصل از معلی بیشتر به چشم می‌آید. شما در آنالیزهایتان نسبت به فصل اول معلی تا به حال به این نکته رسیده‌اید که شیوه برگزاری آیین‌ها را به سمت جمعی شدن ببرید یا عامل دیگری در این تصمیم موثر بوده است؟
محرم ۱۴۰۱ مرکز تحقیقات صداوسیما یک نظرسنجی انجام داد که در مورد برنامه‌های تلویزیونی غالبا انجام نمی‌شود و در اکثر موارد برای برنامه‌های نمایشی انجام می‌شود. این نظرسنجی پیگیری می‌کرد که برنامه‌ها چه اثری روی مخاطب گذاشته‌اند. این نظرسنجی اولین بار برای برنامه حسینیه معلی انجام شد و نتایج حیرت‌انگیزی برای خود کارشناسان مرکز تحقیقات صداوسیما در پی داشت. براساس این نظرسنجی، مشخص شد که نمایش آیین‌های مذهبی در حسینیه معلی، تاثیر ویژه‌ای روی مخاطبان داشته است و مطابق بازخوردهایی که گرفتیم، تصمیم بر این شد که آیین‌های مذهبی که مربوط به مردم و مناطق مختلف کشور است را بیشتر کنیم.
طبیعتا تفاوت برنامه‌های مختلف تلویزیونی با سوژه‌های آنها مشخص می‌شود و شما در حرف‌هایتان گفتید ما به قدری سوژه داریم که می‌توانیم تا 20 سال آینده هم برنامه‌ای نو بسازیم. آیا در ابتدای راه ساخت حسینیه معلی فکر می‌کردید که با این تعداد سوژه مواجه شوید؟
تیم‌های سردبیری ما از ماه شعبان سرکشی به روستاها و شهرستان‌های مختلف را شروع کردند تا با آیین‌های مختلف عزاداری آشنا شوند اما واقعیتش این است که خودمان فکرش را نمی‌کردیم که تا این اندازه ذخایر عظیم و غنی در باب سوگواری حضرت سیدالشهداء داشته باشیم. بچه‌های ما به یک روستای دور از مرکز استان با جمعیت 290 نفری مراجعه کردند و آیین‌های حیرت‌انگیزی در باب عزاداری محرم مشاهده کردند. بعد از اینکه به روستایی در 20 کیلومتری آن رفتند، با آیین‌هایی به‌کلی متفاوت و غنی در مورد قیام عاشورا روبه‌رو شدند. واقعا ما هرچقدر برای دستیابی بیشتر به این آیین‌ها تلاش می‌کنیم حیرت‌زده‌تر می‌شویم.
در مصاحبه سال قبل گفته بودید که اهالی حسینیه معلی معتقدند که امام حسین(ع) و آیین سوگواری‌اش متعلق به همه است و در حسینیه معلی به روی همه باز است. آیا همچنان با همین نگاه و نقشه راه برنامه را پیش می‌برید؟
بله، ما از شمالی‌ترین شهرها و روستاها تا جنوبی‌ترین نقاط در کشور با گویش‌های گوناگون و اقوام مختلف به حب امام حسین(ع) و اهل بیت واقفیم و در این زمینه با هم هم‌راستا هستیم.
یافتن سوژه، بار پژوهشی بسیار زیادی دارد. به همین خاطر می‌خواهم از شما بپرسم که چه آماری در رابطه با سوژه‌هایی که یافته‌اید وجود دارد؟ در مواجهه با آیین‌های موجود چه فرآیندی طی می‌شود تا شما تصمیم به ارائه آن در قاب تلویزیون بگیرید؟ چون بالاخره باید به یک زبان مشترک برای ارائه در قاب رسانه برسید تا آن آیین یا مراسم به فهم حداکثری برای مخاطبان برسد.
ما هیچ ورودی به شکل آیین‌هایی که اجرا می‌شود، نداریم. به این معنا که هیچ دخل و تصرفی صورت نمی‌دهیم و دوست نداریم آیین موردنظر از محتوا و فرم اصلی خودش فاصله بگیرد و دچار تغییر شود. اما در رابطه با ارائه و بازنمایی آن در تلویزیون مسائلی را با دوستان در میان می‌گذاریم. به‌عنوان مثال برای پخش تلویزیونی، زمان نیز باید محاسبه شود چون وقت ما و مخاطب محدود است و طبیعتا تمام مناسک را نمی‌توانیم پخش کنیم و جذابیت‌های رسانه‌ای هم برای به نمایش گذاشتن آیین‌ها اهمیت دارد. عزیزان هم با لطفی که نسبت به ما دارند این ملاحظات را با بزرگواری می‌پذیرند و به اجرای برنامه می‌پردازند.
می‌شود گفت که یک حالت نمایشی به خود می‌گیرند؟
نه، چرا نمایش؟
منظورم از اجرا و نمایش این نیست که آنچه می‌بینیم از سر خلوص حاضران نباشد. اما معمولا به‌خاطر قرار گرفتن در قاب تلویزیون ملاحظاتی را باید در نظر بگیرید که زواید تصویری حذف شوند و یک نمایش شسته‌رفته به خود بگیرد.
اسم نمایش را به‌هیچ‌وجه نمی‌توان روی آن گذاشت. اما من با یک مثال منظورم را روشن می‌کنم. شما در ایام اربعین که به کربلا و حرم سیدالشهدا (ع) مشرف می‌شوید، می‌بینید که هر شب دسته‌های مختلفی از شهرها و نقاط مختلف عراق و ایران وارد حرم می‌شوند و هر کدام به زبان و رسوم خودشان به ادای ادب می‌پردازند. مثلا وقتی اقوام از شهر خودشان به حرم امام حسین می‌آیند، آیا می‌شود گفت که چون اینها از شهر خودشان خارج شدند، آنجا در داخل حرم، اجرای نمایش می‌کنند؟ نه آنها در حرم هم عزاداری می‌کنند منتها با آیین و رسوم خودشان. مراسم شاخسین‌گویان تبریز که در انتهای ماه صفر و در شهر مشهد برپا می‌شود درحقیقت مراسمی متعلق به تبریزی‌هاست اما در مشهد و به روش خودشان اجرا می‌کنند. پس چون نمی‌شود اسم آن را نمایش گذاشت، می‌توان گفت که اینها در مشهد هم با همان آیین و مرام خودشان روضه می‌خوانند. در حسینیه معلی هم همین است. ما اجراها را کارگردانی نمی‌کنیم. مثلا فرض کنید گروهی که قرار است با آیین خودشان بیاید ما هم حین اجرای‌شان کات بدهیم و به آنها بگوییم که این‌گونه بگو یا این‌گونه حرکت کن. خیر این‌طور نیست! اینجا حسینیه است و همه به این واسطه، گرد هم جمع شدند. بگذارید خاطره‌ای هم در این رابطه بگویم. ما تمام قسمت‌های حسینیه معلی را قبل از محرم ضبط می‌کنیم. خدا حفظ کند آقای طاهری و همه ذاکرانی که در این فصل معلی در کنار ما حضور دارند. خاطرم است وقتی آقای طاهری به جمع ما اضافه شدند، بعد از ضبط قسمت اول و دوم به ما گفتند که انگار ما در وسط دهه محرم و وسط هیاتیم و انگار که ما شب سوم را ضبط می‌کنیم، یعنی اینقدر حال و هوای حسینیه معلی متناسب با سوگواری و ایام عزاداری است. مثلا وقتی شام غریبان را ضبط می‌کردیم، آقای طاهری به ما گفته بود حس خستگی شام غریبان در بدن من است. اینها را گفتم که بگویم که اصلا ما به دنبال نمایش و قلب حقیقت نیستیم. ما دنبال این نیستیم که بخواهیم یک حس مصنوعی در مخاطب القا شود. در حسینیه معلی روضه‌مان را می‌گیریم و حضرت سیدالشهدا هم به برنامه عنایت دارند و این حس و حال در زمان ضبط برنامه جاری و ساری بود و امیدوارم در حین پخش این حس به مخاطبان منتقل شود.
این واقعیتی است که کارگردانی برای اجراهایی که تعداد زیادی شرکت‌کننده حضور دارد، متفاوت و البته سخت‌تر است. در این فصل از حسینیه معلی چگونه به چنین فرمی از کارگردانی رسیدید؟
به‌شخصه از طریق صفحات برنامه در فضای مجازی بازخورد زیادی گرفتم و بعضی‌ها هم بودند که می‌گفتند در شب‌های محرم به هر دلیلی نتوانستیم به هیات برویم و این حسینیه معلی تبدیل شده به روضه‌های شب‌های محرم‌شان. وقتی چنین بازخوردهایی را می‌دیدیم این حس مسئولیت داشتن در قبال کسی که وقتش را در اختیار ما قرار داده و ما هم باید روضه شب‌های محرم‌شان را بخوانیم بیشتر می‌شد. درست است که ما دو فصل در سال این برنامه را تولید می‌کنیم اما اصلا تعطیلی نداریم. یعنی بلافاصله که از ساخت و پخش هر فصل فارغ می‌شویم، سعی می‌کنیم که نقاط قوت و ضعف خودمان را آنالیز کنیم و هر جایی که نیاز به تقویت دارد را ترمیم و تقویت می‌کنیم. در این فصل از معلی هم این نکته را لحاظ کردیم. بعید می‌دانم در تولید برنامه‌های تلویزیونی چنین حجمی از پیش‌بینی فنی لحاظ شود. در حسینیه معلی با 16 دوربین، برنامه‌ها و لحظات را ضبط می‌کنیم. تصاویر هر 16 دوربین سر میز تدوین می‌آید. با دقت تصاویر بررسی و بازبینی می‌شود تا تصویر و لحظات از دیدرس و تدوین جا نماند. تمام تلاش خود را کردیم که در بحث تصویر، صداگذاری، نورپردازی و تدوین در بالاترین سطح برنامه‌سازی کار را پیش ببریم.
در این فصل هم شاهد تغییراتی در تیم ذاکرین حسینیه معلی بودیم. انتخاب و تغییر این ذاکرین بر چه مبنایی است؟
این نکته‌ای که گفتید مختص این فصل نیست و از فصل اول، ذاکران و مداحان تغییر کردند. ظرفیت مداحان اهل بیت در کشور ما پرخیر و برکت است و الحمدلله دست ما برای دعوت از افراد باز است. ما متناسب با هدف‌گذاری که برای هر فصل داریم از ذاکرین اهل بیت دعوت می‌کنیم. ان‌شاءالله در سال‌های آینده اگر عمری بود و حسینیه معلی را قرار بود بسازیم از همه بزرگوارانی که حضور داشتند و کسانی هم که نیامدند دعوت خواهیم کرد. اینجا حسینیه است و درش به روی همه باز است.
برای ایام ماه صفر هم برنامه‌ای دارید؟
«حسینیه معلی» مختص به دو فصل در سال است؛ یکی ایام دهه اول ماه محرم و دیگری ویژه ایام شعبانیه.
و نکته پایانی.
یک نکته پایانی هم بگویم. پارسال وقتی حسینیه معلی برای سال دوم پخش شد مخاطبانی هم از خارج کشور داشت و بازخوردهای خوبی دیدیم. به‌خاطر همین استقبال بود که تصمیم گرفتیم این فصل از حسینیه معلی را به زبان‌های دیگری همچون عربی، انگلیسی، اردو و ترکی ترجمه کنیم که از شبکه‌های مختلف و در سطح بین‌المللی پخش می‌شوند.
