فرهیختگان: دانشجویان جدید‌الورود، همه سال تحصیلی را در یک روز شروع می‌کنند اما قرار نیست همه دانشجویان در یک روز، کلاه فارغ‌التحصیلی خود را به آسمان بیندازند. جشن‌های دانش‌آموختگی معمولا چند صندلی خالی دارد؛ علت این جای خالی دانشجویانی است که از قافله هم‌ورودی‌ها عقب ماندند؛ گاهی خودخواسته و گاهی هم ناخواسته اما به هرحال مجبور به ادامه چرخه زندگی خود در دانشگاه هستند. از یک طرف دانشجوست که با تحمل لحظات سخت، افزایش استرس و فرسودگی تحصیلی روبه‌روست، در طرف مقابل اما دانشگاه‌ها هم مجبورند این میهمانان قدیمی را کماکان پذیرا باشند. در چنین شرایطی که نه به نفع دانشجو و نه به نفع دانشگاه‌های دولتی است اغلب دانشجویان را مقصر سنواتی شدن می‌دانند امادانشجویان هم از برخی شرایط اجباری شکایت دارند. مثلا دانشجوی دکتری دامپزشکی دانشگاه فردوسی که مدت زمان تحصیلش از حد معمول طولانی‌تر شده در این خصوص می‌گوید: «پروپوزالم را روی دلار 4 هزار تومانی تصویب کردم که دلار سر از 16، 17 تومان در آورد. مثلا یک ماده که 700 هزار تومان باید می‌دادم، بعد6، 5 میلیون تومان شد. الان یکی از گرفتاری‌های ما در آزمایشگاه همین بود که دستگاهی و متریالی که می‌خواستیم نبود و مجبور شدیم با یک‌سری موسسات خارج از دانشگاه وارد مذاکره شویم و با آنها هم نتوانستیم به نتیجه برسیم؛ چون با این شرایط اقتصادی حاضر نبودند همکاری کنند.« این درددل دانشجوی دامپزشکی تنها یکی از دلایل سنواتی شدن دانشجویان است. دلایل دیگر این مساله در مقاله‌ای تحت عنوان « تحلیلی از علل افزایش سنوات تحصیل دانشجویان در ایران» توسط ملیحه تابعی دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه فردوسی، رحمان سلیمان‌پور دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، غلامرضا غفاری دانشیار جامعه‌شناسی و هوشنگ نایبی استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با استفاده از روش تحلیل مضمون بررسی شده و در اسفند 1402 در مجله آموزش عالی ایران به چاپ رسیده است.
افزایش سنوات؛ برد یا باخت؟
افزایش سنوات در کنار نکات منفی مثل افت تحصیلی و فرسودگی فرصت‌های فراوانی نیز برای دانشجویان فراهم می‌کند. آنها می‌توانند از خدمات دانشگاه بهره ببرند و بخشی از زندگی خود را با هزینه‌های کمتری بگذرانند. تاخیر در جامعه‌پذیری را هم نباید فراموش کرد. دانشجو باید یاد بگیرد که بال‌های خود را باز کند و وارد جامعه شود و هرچه این زمان به تعویق بیفتد فرد توان هماهنگ شدن با جامعه را از دست می‌دهد.
البته ماندن دانشجویان می‌تواند برای اساتید نیز مفید واقع شود و استاد می‌تواند از دانشجو برای پیشبرد اهداف علمی یا نگارش مقاله و... استفاده کند. این ماندن البته خیلی به نفع دانشگاه نیست. در دانشگاه‌های دولتی دانشجوی سنواتی باعث اشغال شدن ظرفیت می‌شود و این بر کیفیت ارائه خدمات رفاهی دانشگاه اثر می‌گذارد.
در حالت معمول دانشجویان تمایل دارند زودتر مدرک خود را بگیرند ولی ضعف‌های سیستماتیک و نظارتی دانشگاه‌ها از دانشجویان جلو می‌زنند. دانشجویان کم‌کم وارد چرخه روانی می‌شوند. خستگی، عدم تعهد دانشجو، بی‌انگیزگی، بی‌رغبتی به آموزش و پژوهش و افت تحصیلی موجب تاخیر در تحصیل می‌شود و از طرفی ادامه مسیر نیز باعث فرسودگی می‌شود و نظام عالی از تربیت افراد برای پیشرفت کشور باز می‌ماند.
چرا تحصیل به وقت اضافه می‌رود؟
رنگ سبز نام رشته محل انتخابی در سامانه سنجش، برای دانش‌آموزان نشانه ورود به مرحله جدیدی از زندگی و آغاز دوران دانشجویی است. از همان اول خیال‌پردازی راجع‌به صحبت پایانی روز فارغ‌التحصیلی و شور و شوق به پایان رساندن این مرحله، لذت ورود به دانشگاه را چندبرابر می‌کند. اما شرایط همیشه بر وفق مراد پیش نمی‌رود. شرایطی که الزاما خود دانشجویان در آن نقشی ندارند ولی باعث درجا زدن در مسیر می‌شود؛ البته دانشجویانی نیز هستند که به علت‌های خودخواسته مثل برنامه‌ریزی یا اشتغال، دانشگاه را خانه دوم خود می‌بینند. پژوهش حاضر نشان می‌دهد مهم‌ترین دلایل سنواتی شدن از نظر دانشجویان و مدیران به دو دسته آموزشی - پژوهشی و ساختاری تقسیم می‌شود.
دلایل آموزشی
دانشجویان نگارش مقاله و ثبت آن، چالش‌های پیرامون موضوع پایان‌نامه، آزمون زبان، واحدهای آموزشی، دروس پیش‌نیاز و سطح تحصیلی پایین بعضی از دانشجویان را از دلایل آموزشی - پژوهشی می‌دانند. از دیگر مسائل آموزشی - پژوهشی موردتوجه دانشجویان تسلط و تخصص پایین استاد راهنما و مشاور است که در بخش‌هایی از کار مثل گردآوری داده و تحلیل داده‌ها کار دانشجو را با مشکل روبه‌رو می‌کند، به دلیل اینکه یا استاد توانایی و تخصص کافی ندارد یا با دانشجو همکاری نمی‌کند. عدم دسترسی به استاد راهنما به‌ویژه زمانی که استاد دارای پست‌های سازمانی باشد ارتباط دانشجو با استاد را سخت می‌کند. یک دانشجوی دکتری کشاورزی دانشگاه فردوسی به نویسندگان این مقاله می‌گوید: «امکان ارتباط مجازی هست، ولی آنقدر ارتباط گرفتن سخت است که اصلا جرات نمی‌کنی سلام و احوالپرسی کنی! حتی نمی‌توانی مشکلت را به استادت بگی. من وقتی کاری را می‌فرستم برای استادم بازخوردی که دریافت می‌کنم به لحاظ نگارشی است، به لحاظ علمی چیزی به من اضافه نمی‌کند و حوصله هم نمی‌کند، بقیه اساتید راهنما هم یک خط در میان دانشگاه می‌آیند و آنقدر ارباب‌رجوع دارند که اصلا وقت نمی‌کنند.«
دلایل ساختاری
علاوه‌بر دلایل آموزشی، دسته دیگر از دلایل ناخواسته خارج از توان و تصمیم دانشجویان هستند. این دلایل که در بیشتر در ساختار نظام پژوهشی دیده می‌شود شامل چالش‌های اقتصادی، آشنایی نداشتن با گرایش‌های تازه‌تاسیس، تخصیص اساتید، ضعف قوانین نظارتی دانشگاه، افزایش ظرفیت پذیرش دانشجو، مسائل پیرامون گروه آموزشی و چالش‌های استفاده از امکانات آزمایشگاهی است. یکی از چالش‌بر‌انگیزترین این دلایل به‌ویژه برای رشته‌های آزمایشگاهی تحریم و افزایش قیمت ارز است که خود را در انجام پروژه‌های دانشگاهی نشان می‌دهد. مثلا در پروژه‌های حوزه علوم پایه که گردآوری داده وابسته به تامین مواد آزمایشگاهی، دستگاه و... است اغلب مواد آزمایشی وارداتی هستند بنابراین افزایش قیمت ارز و تحریم‌ها مانع خرید مواد می‌شود. همچنین اگر مواد آزمایشگاهی خریداری‌شده معیوب و غیرقابل استفاده باشد هزینه صرف‌شده غیرقابل برگشت و مواد نیز غیرقابل استفاده است.
مشکل دیگر مبلغ پایین تسهیلات و اعتبارات پژوهشی است. این مبلغ با توجه به نوسانی که در قیمت‌ها وجود دارد غالبا کفاف هزینه‌های پروژه تحقیقاتی را نمی‌دهد و اغلب افراد با هزینه شخصی، بخشی از کار را پیش می‌برند. در مواردی نیز برخی دانشجویان مجبور به استفاده از وسایلی با دقت و کیفیتی پایین‌تر می‌شوند که در خروجی کار آنان اثرگذار است. یک عضو هیات‌علمی زیست‌شناسی دانشگاه فردوسی می‌گوید: «در سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌ها و مواد شیمیایی که اغلب وارداتی هستند و امکانات آزمایشگاهی کمی که در دانشگاه وجود دارد، دانشجویی داشتم که شش ماه در نوبت بوده تا بتواند یک آزمایش را انجام دهد.«
مسئولان و اساتید درباره سنوات چه می‌گویند؟
اما مسئولان دانشگاه فردوسی دلایل آموزشی- پژوهشی متفاوتی را مطرح می‌کنند و طولانی شدن تحصیل دانشجویان را به‌خاطر تدوین پروپوزال، آزمون جامع، واحدهای آموزشی و مهارت‌های دانشجویان می‌دانند. یکی از مسائلی که بسیار مورد توجه اساتید بوده ، مساله ضعف سیستم نظارتی دانشگاه و عدم وجود قوانین سختگیرانه در برخی موارد است. این ضعف گاهی مورد سوءاستفاده برخی دانشجویان می‌شود که حتی مانع جذب دانشجویان جدید برای اعضای هیات‌علمی است. در این خصوص عضو هیات‌علمی بیوشیمی دانشگاه فردوسی معتقد است: »دانشجوها خیلی نقش کلیدی دارند. دانشجویی داشتم که امتحان جامع را داد رفت. هرچه قدر تماس گرفتیم بعد از دو سال آمد، می‌خواست در شهر خودش هر کار که دلش می‌خواست بکند... یه دانشجو فارغ‌التحصیل نشود، دانشجوی بعدی برای من نمی‌آید.« مدیر و معاون سلامت و رفاه دانشگاه فردوسی هم عللی مانند سکونت در خوابگاه، کم بودن بهای خدمات رفاهی، چالش رشته‌های علوم طبیعی، عدم نظارت بر فعالیت اساتید، کمبود و معیوب بودن دستگاه‌ها، عدم نظارت بر تعامل آموزشی استاد و دانشجو، عدم مطلوبیت خدمات رفاهی دانشگاه و عدم رعایت اصول اخلاق حرفه‌ای را از دلایل طول کشیدن تحصیل دانشجویان می‌داند.
5 راه‌حل برای سنوات بدون افزایش زمان
در چشم‌اندازی کلی با سه دید متفاوت نسبت به این مساله روبه‌رو هستیم. از نظر اغلب دانشجویان منشأ مشکلات دانشگاه و اساتید آن است اما اغلب اساتید اول دانشجویان و سپس دانشگاه را مقصر می‌دانند. مسئولان دانشگاه هم ضعف در نظارت و قوانین ساختاری دانشگاه را عامل اصلی و زمینه‌ساز مشکلات می‌دانند. با اینکه هیچ‌کس این مساله را گردن نمی‌گیرد اما پاک کردن صورت‌مساله به جای حل آن چیزی را از پیش نمی‌برد. افزایش زمان سال‌های تحصیلی تنها راه‌حل این مشکل نیست و می‌توان از راهکارهای موثرتری نیز استفاده کرد. در خلال مصاحبه‌ها پنج راهکار زیر برای حل چالش‌های ساختاری مطرح شد.
1- تشکیل کارگروه مشورتی اساتید گروه‌های آموزشی با دانشجویان: شناخت اساتید و دانشجویان نسبت به هم می‌تواند باعث شناخت مشکلات زمینه‌ای آنها شود و با حل این مشکلات، انجام پروژه‌ها آسان‌تر و سریع‌تر می‌شود.
2- لزوم همکاری بیشتر مرکز مشاوره با گروه‌های آموزشی: مسائل روانی تاثیر بسیاری روی عملکرد تحصیلی دانشجویان می‌گذارد بنابراین دانشگاه‌ها با وصل کردن دانشجویان به مرکز مشاوره می‌توانند سهمی در کاهش و عدم گسترش مشکلات دانشجویان داشته باشند و بخشی از دلایل ناخواسته دانشجویان را کاهش دهند. اگر این کارگروه‌ها با وجود اساتید گروه‌های آموزشی انجام شود یا نتایج به آنها برسد، درک متقابل بیشتری میان دانشجو و اساتید به وجود می‌آید.
3- کاهش میزان اشتغال و سمت اداری اساتید و تعیین وقت مناسب مشاوره پایان‌نامه برای دانشجویان: سهم اساتید در سنواتی شدن دانشجویان تا حدی محرز است. اساتیدی که در چند حیطه مشغول به کار هستند باید بتوانند میان وظایف آموزشی و پژوهشی و اجرایی خود هماهنگی ایجاد کنند. اساتیدی که با دانشجویان دکتری سر و کار دارند باید زمان مناسبی را نیز برای مشاوره پایان‌نامه‌ها قرار دهند.
4- پرداخت بخشی از اعتبارات مالی پروژه‌ها در ابتدای کار: بودجه دانشگاه‌ها محدود است و به پروژه‌های دانشجویی کمتر اختصاص داده می‌شود ولی یکی از دلایل مهم سنواتی شدن ضعف مالی دانشجویان است که با تخصیص یافتن بخشی از اعتبارات به پروژه‌های رشته‌های فنی و تجربی کمک بزرگی به سرانجام رسیدن پروژه‌ها می‌کند. همچنین با ایجاد زمینه‌ای برای همکاری بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان، سازمان‌های دولتی و غیردولتی در پروژه‌ها می‌توان کمک شایانی به ارتقای کیفیت پروژه‌ها کرد.
5- تخصیص بیشتر تجهیزات مرتبط با پروژه‌ها و مواد آزمایشگاهی به دانشگاه: یکی از اقداماتی که باعث کاهش زمان اتمام پایان‌نامه دانشجویان می‌شود پیش‌بینی تجهیزات و ضروریات پروژه‌ها و فراهم‌سازی آنها قبل از شروع پروژه‌هاست. همچنین دانشگاه می‌تواند با شرکت‌های تولیدکننده و تهیه‌کننده تجهیزات قرارداد همکاری ببندد و از جهت تهیه تجهیزات باری را از روی دوش دانشجویان بردارد.
