زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: تا یک ماه و نیم دیگر نهمین رئیس‌جمهور ایران، به‌عنوان شخص اول اجرایی کشور قدرت را در دست می‌گیرد و عملا دولت چهاردهم آغاز به کار خواهد کرد. رئیس‌جمهوری که در انتخابات دومرحله‌ای توانست با بیش از 16 میلیون رای عنوان برنده را از آن خود کند در زمره جامعه پزشکی کشور تعریف می‌شود. در کارنامه کاری او حضور در وزارتخانه بهداشت در قامت وزیر در دوره دوم دولت اصلاحات و معاون وزیر این وزارتخانه در دولت اول اصلاحات به چشم می‌خورد. او که در 70 سالگی به مسند ریاست‌جمهوری رسیده فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی ایران است و برای برهه‌ای شش‌ساله نیز ریاست دانشگاه علوم پزشکی تبریز را در سال‌های 73 تا 79 تجربه کرده بود. با این حال رای اعتماد مجلس وقت در 28 مرداد 1380 را باید نقطه عطفی در فعالیت‌های رئیس‌جمهور جدید کشور دانست؛ برهه‌ای چهارساله که با فرازوفرودهای زیادی هم همراه بود تا جایی که در کنار انجام اقدامات مهمی مانند واکسیناسیون سراسری سرخچه و سرخک، رشد مقالات علمی در حوزه پزشکی، نوسازی ناوگان آمبولانس‌های کشور و ... طرح استیضاح او به دلیل انتصابات، مشکلات دارو و تعرفه‌های پزشکی در مجلس ششم کلید خورد. در این گزارش مهم‌ترین اتفاقات دوران پزشکیان در کسوت وزیر بهداشت را طی سال‌های 80 تا 84 بازخوانی کردیم.
ممانعت جدایی آموزش پزشکی از وزارت بهداشت
جدایی آموزش پزشکی از وزارت بهداشت را باید یکی از همان اتفاقات مهمی دانست که یک سال بعد از حضور پزشکیان در وزارت بهداشت مطرح شد. با وجود اینکه برای اولین بار سال 1364 بود که آموزش پزشکی جزء وظایف این وزارتخانه قرار گرفت، اما 17 سال بعد، طرح جداسازی بازوی آموزشی از این وزارتخانه توسط خود دولت طرح شد که موافقت‌ها و مخالفت‌های زیادی را در پی داشت. جالب اینجاست که از جمله مخالفان سرسخت اجرای این طرح مدیران رده‌بالای همین وزارتخانه بوده‌اند و دلایل مختلفی را نیز برای آن طرح می‌کرد. گذاشتن هزینه کلان روی دوش دولت برای تفکیک و واگذاری امکانات آموزشی به وزارت علوم، نادیده گرفتن دستاوردهای ملی و بین‌المللی پیوستن آموزش پزشکی به وزارت بهداشت و ایجاد ابهام در وزارت بهداشت و سازمان‌های جهانی مانند سازمان بهداشت جهانی و... را باید از جمله مهم‌ترین این دلایل دانست. هرچند کش‌وقوس‌ها برای یکپارچه کردن حوزه آموزش در کشور سال‌ها بعد از آن هم ادامه داشت، اما این طرح در آن برهه به نتیجه نرسید و با وجود تدوین لایحه‌ای در این زمینه و ارسال آن به مجلس برای تصویب، درنهایت تصویب نشد تا همچنان وظیفه تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف پزشکی در اختیار همین وزارتخانه باقی بماند. از سوی دیگر شاید بد نباشد در اینجا نگاهی هم به زیرساخت‌های آموزشی در اوایل سال تحصیلی 1380-1379 و مقایسه آن با سال تحصیلی 1387-1386 داشته باشیم. آماری که نشان می‌دهد رشد 22 درصدی در ایجاد دانشکده‌های داروسازی و 20 درصدی و 3 درصدی در حوزه پزشکی رخ داده بود که شاید رشد چندان زیادی نباشد، اما با توجه به اینکه هنوز تحصیلات آکادمیک در آن سال‌ها به اندازه امروز فراگیر نشده بود خود می‌تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد.
روستاییان تحت پوشش بیمه قرار گرفتند
افزایش چتر بیمه‌ای برای کاهش هزینه‌های درمانی هرچند مستقیما توسط وزارت بهداشت اجرا نشد، اما طبیعتا یکی از ارگان‌های اصلی در تحقق این مساله به شمار می‌رفت. کاهش بار مالی از دوش خانواده‌هایی که درگیر بیماری شده‌اند در چند نوبت در دوران پزشکیان دنبال شد به‌طوری‌که اولین بار در سال 1381 سازمان بیمه خدمات درمانی بیمه درمانی سرپایی را برای جمعیت شهری فاقد بیمه به اجرا در آورد که براساس آن هشت میلیون نفر از جمعیت شهری کشور ذیل پوشش این نوع بیمه قرار گرفتند. اگر بخواهیم نگاهی آماری به جمعیت بیمه‌شدگان داشته باشیم می‌توان عنوان کرد در آن زمان با در نظر گرفتن جمعیت بیمه‌شدگان سازمان بیمه خدمات درمانی نیروهای مسلح، کمیته امداد، سازمان خدمات درمانی و سازمان‌های مستقلی مانند بیمه بانک‌ها و کارمندان نفت، در مجموع بیش از 98.5 درصد از جمعیت کشور مشمول خدمات این حوزه می‌شدند. در آخرین سال وزارت پزشکیان نیز طرح بیمه درمان روستاییان و عشایران از سوی مجلس تصویب شد و این قشر از جامعه نیز تحت پوشش خدمات درمانی بیمه بستری و سرپایی قرار گرفتند که برای تحقق آن نیز 400 میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده بود و طبیعتا نقش پررنگی در کاهش هزینه‌های درمانی برای گروه‌های مختلف داشت.
ایجاد شورای عالی سلامت و نوسازی ناوگان آمبولانس‌ها
تدوین آیین‌نامه شورای عالی سلامت کشور و برنامه اصلاحات در نظام سلامت یکی دیگر از موضوعات قابل‌توجه در سال 1382 است که از سوی هیات وزیران به تصویب رسید. طرحی که با توجه به اسمش زمینه را برای انجام بسیاری از تحولات در سال‌های بعدی مانند همان طرح پزشک خانواده و تغییر کاربری بهداری‌ها فراهم می‌کرد. واقعیت آن است که براساس ماده 14 آیین‌نامه این شورا امکان انجام آزمایشی برنامه اصلاحات در نظام سلامت در استان‌های آذربایجان‌شرقی، خراسان، چهارمحال‌وبختیاری و بوشهر به این وزارتخانه داده شده بود تا عملا اقدامات لازم برای تغییر وضعیت نظام سلامت در این استان‌ها آغاز شود. به عبارت دقیق‌تر براساس ماده 18 این وزارتخانه می‌توانست سرانه، تعرفه و شمول خدمات را در بخش‌های بهداشت و درمان در چهار استان یادشده پس از تصویب در هیات دولت به نحوی تغییر دهد که منجر به افزایش بهره‌وری و پویایی نظام در ارائه خدمات مربوطه شود. البته اقدامات تقویتی در حوزه نظام سلامت تنها به این جا ختم نشد، به‌طوری که در آن برهه به‌منظور نوسازی ناوگان آمبولانس کشور، این وزارتخانه امکان خرید 500 دستگاه بنز اسپرینتر را پیدا کرد و بعد از انتقال این خودروها و توزیع آن در سطح کشور وضعیت ارائه خدمات این حوزه ارتقا پیدا کرد. در حقیقت این تعداد دستگاه با توجه به وضعیت جمعیتی آن سال، نقش موثری در ارائه بهتر خدمات و همچنین افزایش خدمات‌رسانی اورژانس‌های جاده‌ای ایفا می‌کرد.
رشد 29 درصدی مقالات بازوی پژوهشی حوزه پزشکی تقویت شد
رشد 29 درصدی مقالات پژوهشی منتشرشده در حوزه پزشکی طی سال‌های 2001 تا ۲۰۰۵ هم باید جزء اقدامات قابل‌توجه در دوران حضور پزشکیان در وزارت بهداشت دانست به‌طوری که در اولین سال حضور او در این وزارتخانه در مجموع 535 هزار و 168 مقاله منتشر شد، درحالی‌که این میزان در آخرین سال حضورش به 688 هزار و 315 مقاله رسید. اولویت قرار گرفتن پژوهش در این برهه زمانی تنها به تولید مقالات خلاصه نشد بلکه تاسیس و راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی و همچنین پژوهشگاه‌های مرتبط با نظام سلامت هم روند صعودی را تجربه کردند، مراکزی که طبیعتا نقش موثری در انجام همین پژوهش‌ها ایفا کرده‌اند؛ به‌طوری که تعداد پژوهشگاه‌های کشور در سال 1383، تنها 21 عدد بود که این رقم تنها ظرف یک سال که مصادف با آخرین سال وزیر بودن پزشکیان بود به 24 رسید که نشان از رشد 14 درصدی دارد. تعداد مراکز دانشگاهی هم از 54 مرکز در همین بازه زمانی به 75 رسیده بود که معنایش رشد 39 درصدی است. وضعیت نمایه شدن مقالات ایرانی در پایگاه استنادی اسکوپوس هم که می‌تواند به‌عنوان سنجه‌ای برای اعتبارات علمی این مقالات در نظر گرفته شود هم موضوع دیگری است که باید به آن توجه کرد به‌طوری‌که تعداد این مقالات از هزار و 988 مقاله به هشت هزار و 405 مقاله رسید که رشد 40 درصدی داشته است.
پزشک خانواده؛ مهم‌ترین طرح نظام سلامت کشور
«پزشک خانواده» را باید طرحی در نظام سلامت دانست که توانست اثرات مثبت قابل‌توجهی را در این فضا بگذارد. طرحی که اولین بار در شش ماه پایانی دولت هفتم با اختصاص بودجه 500 میلیارد تومانی در سازمان بیمه سلامت ایران استارت خورد اما اجرای رسمی آن از دولت هشتم به وسیله وزارت بهداشت پزشکیان دنبال شد که طی آن برای حدود ۲۰ میلیون نفر دفترچه بیمه نظام ارجاع برای روستاییان و ساکنان شهرهای زیر ۲۰ هزار نفر صادر شد. در آخرین سال حضور او در وزارت بهداشت این طرح با توافقات صورت‌گرفته بین مجلس و دولت در روستاهای سراسر کشور به اجرا درآمد و اهمیت آن به حدی بود که بعد از پنج سال همین طرح به‌صورت آزمایشی برای شهرهایی با جمعیت کمتر از 50 هزار نفر نیز در استان‌های خوزستان، سیستان‌وبلوچستان، چهارمحال‌وبختیاری و کردستان اجرایی شد. یکی از کارویژه‌های «پزشک خانواده» را باید تغییر کاربری بهداری‌ها و خانه‌های بهداشت و تبدیل آنها به مراکز جامع خدمات سلامت روستایی دانست. این اتفاق بستر حضور پزشک، ماما، مراقبان سلامت و بهورزان را در این مراکز فراهم کرد تا مناطق روستایی نیز امکان استفاده دائمی از این خدمات را داشته باشند. همچنین آنها به‌صورت هفتگی و ماهانه به روستاها و مناطقی که تحت پوشش این طرح قرار می‌گرفتند نیز سر می‌زدند تا دامنه ارائه خدمات پزشکی در سطح کشور گسترده‌تر شود.
ریشه‌کن کردن فلج اطفال در کشور
یکی از کارهای مهمی که پزشکیان در دومین سال حضورش در وزارت بهداشت انجام داد اجرای طرح واکسیناسیون سرخک و سرخچه بود؛ طرحی سراسری که بزرگ‌ترین برنامه اجرایی در سال 82 به شمار می‌رود و باعث شد تا با این اقدام فلج اطفال در کشور ریشه‌کن شود. این طرح که با عنوان «طرح بسیج ملی ریشه‌کنی فلج اطفال» شناخته می‌شود، در حقیقت طرح پس از یک مطالعه دوساله در راستای حذف دو بیماری سرخک و سرخجه برای جمعیت 33 میلیون نفری 5 تا 25 ساله طراحی و برنامه‌ریزی شد که از نظر وسعت بین کشورهای قاره آمریکا، اروپا، منطقه مدیترانه شرقی (خاورمیانه و شمال آفریقا) بی‌نظیر بوده است. البته اقدامات وزارت بهداشت دوران پزشکیان در عرصه واکسیناسیون تنها به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ چراکه تدوین آیین‌نامه شورای عالی برنامه‌ریزی کشوری پیشگیری از عفونت HIV و ایدز و کنترل آن در سال 1382 که به تصویب هیات وزیران وقت رسیده بود را هم باید یکی از اقدامات موثر این وزارتخانه در راستای کنترل و پیشگیری از بیماری‌های واگیر دانست. اتفاقی که با توجه به وضعیت فرهنگی آن زمان و نگاه جامعه به چنین بیماری‌هایی از اهمیت غیرقابل کتمانی برخوردار است. یکی دیگر از اقدامات موثر این وزارتخانه در حوزه کنترل بیماری‌ها را باید کنترل بیماری وبا در مناطق مختلف کشور دانست به‌طوری که سال 82 را باید یکی از سال‌های موفق در کنترل این بیماری نسبت به دو دهه قبل‌تر از آن به شمار آورد. براساس گفته مسئولان وقت در آن سال تنها 96 مورد وبا در کل کشور به ثبت رسیده بود.
از استیضاح تا رای اعتماد دوباره به پزشکیان
با همه اتفاقات مهمی که در دوران حضور مسعود پزشکیان در وزارت بهداشت در طول چهار سال رخ داده اما کشیده شدن پای او در 27 خرداد 1382 به مجلس در راستای پاسخ به سوال نمایندگانی که طرح استیضاح او را دنبال می‌کردند هم نمی‌توان از قلم انداخت. این جلسه در حالی برگزار شد که هنوز عمر حضور او در وزارتخانه بهداشت به دو سال نرسیده بود، اما شرایط کشور در حوزه نظام سلامت نمایندگان ملت را بر آن داشت تا بالاترین شخص در حوزه سلامت کشور را به بهارستان بکشانند. هرچند درنهایت پاسخ‌های ارائه‌شده از سوی وزیر وقت بهداشت، مجلسی‌ها را قانع کرد تا دوباره به او رای اعتماد داده و بگذارند تا پزشکیان دوران وزارتش را به پایان برساند. در مجموع نمایندگان مجلس 60 نماینده موافق استیضاح، 170 نماینده مخالف و 5 نماینده هم رای ممتنع بودند. نمایندگان موافق استیضاح هم خواهان پاسخ دادن پزشکیان به سوالات مختلفی در حوزه عزل و نصب‌ها و انتصاب مدیران ضعیف در مدیریت کلان نظام سلامت، حذف نیروهای فعال و دلسوز از سیستم سلامت کشور، عدم تحقق مواد قانون برنامه سوم در ارتباط با آن وزارتخانه، ایجاد مشکلات اقتصادی و مالی و ضعف در عملکرد وام بانک جهانی برای بهبود حوزه سلامت، ایجاد بی‌انگیزگی در میان اساتید و دانشجویان، عدم حضور اساتید، مدل استفاده افراد از فرصت‌های آموزشی و مطالعاتی خارج کشور و نادیده گرفتن مشکلات و مسائل آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی از سوی وزارت بهداشت، تداوم مشکلات بیمارستان‌ها در خودگردانی و عدم اهتمام به اجرای بیمه همگانی بودند که درنهایت با پاسخ‌های پزشکیان مجلسی‌ها دوباره چراغ سبز به او نشان دادند.
