عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: صنعت نشر ازجمله صنایع فرهنگی کشور به ‌شمار می‌رود که می‌تواند زیربنای حوزه فرهنگ باشد. اگر بخواهیم دهه 90 و سه سال اخیر، یعنی 13 سال را ملاک قرار دهیم، مشکلات این صنعت کم نبوده و مهم‌ترین‌ها را باید قیمت کتاب و در کنارش با وجود چند برابر شدن عرضه کتاب، کاهش چند برابری مخاطبان نسبت به گذشته دانست که همین مساله را هم می‌توان در قیمت کتاب جست‌وجو کرد. 

آمارهای نشر در 8 سال اعتدال

بررسی و تحلیل آمارهای نشر از مرداد ماه سال 92 که علی جنتی سکان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت یازدهم را در دست گرفت تا پایان مدیریت هشت ‌ساله دولت‌های یازدهم و دوازدهم، نشان می‌دهد از اول مرداد ماه سال 92 تا پایان خردادماه 1400 بیش از 709 هزار و 861 عنوان کتاب منتشر شد، که از این تعداد 541 هزار و 454 عنوان تالیف و 168 هزار و 407 عنوان ترجمه بوده است. شمار کتاب‌های چاپ اول 423 هزار و 955 عنوان و شمار تجدید چاپی‌ها 285 هزار و 906 عنوان بوده است. شمارگان کل کتاب‌های منتشرشده در هشت سال گذشته بیش از 11 میلیارد نسخه بوده است. با توجه به شمار عناوین منتشرشده میانگین شمارگان کتاب در هشت سال گذشته به ‌لحاظ آماری 1500 نسخه بوده اما در بازار نشر رقم‌ها تفاوت قابل‌توجهی دارد و متوسط شمارگان کتاب‌های منتشرشده ناشران بسیار کمتر از 700 تا 1000 نسخه بوده. آمارهای نشر همچنین میانگین قیمت کتاب در هشت سال دولت اعتدال را 29 هزار تومان نشان می‌دهد؛ رقمی که هر سال رو به افزایش بود. البته با توجه به ناتمام ماندن عمر دولت سیزدهم نمی‌توان مقایسه آماری بین این دولت و دولت دوازدهم انجام داد، اما آمار این سه سال هم می‌تواند برای ادامه راه دولت چهاردهم نقشه راهی باشد که در چه شرایطی باید برای این حوزه برنامه‌ریزی کنند. 

تسنیم در گزارشی آمارهای حوزه نشر در دولت سیزدهم را بررسی کرده است. طبق این گزارش که از سامانه خانه کتاب استعلام شده، از شهریور ماه 1400 که محمدمهدی اسماعیلی به‌عنوان وزیر ارشاد انتخاب شد، در دولت سیزدهم 323 هزار و 513 عنوان کتاب منتشر شده که از این میان 233 هزار و 99 عنوان تالیفی و 90 هزار و 414 عنوان ترجمه بوده‌اند. ناشران تهرانی 226 هزار و 203 عنوان کتاب و ناشران شهرستانی 97 هزار و 310 عنوان کتاب منتشر کرده‌اند. 198 هزار و 90 عنوان کتاب منتشره چاپ اول و 125 هزار و 423 عنوان کتاب تجدید چاپ بوده‌اند. 

رشد 159 درصدی قیمت کتاب در دولت سیزدهم

در دولت سیزدهم همچنین 324 میلیون و 39 هزار و 725 نسخه کتاب منتشر شده است. در حوزه کودک و نوجوان در دولت سیزدهم 105 میلیون و 204 هزار و 485 نسخه کتاب منتشر شده است. میانگین شمارگان در این حوزه نیز 1700 نسخه بوده است. اما ارزش ریالی کتاب‌های منتشرشده در این حوزه 59 میلیارد و 293 میلیون و 460 هزار و 271 ریال بوده و میانگین قیمت کتاب نیز به 56 هزار تومان رسیده است. این درحالی است که در شهریور ماه 1400 که دولت سیزدهم زمام امور را به دست گرفت، قیمت کتاب در این حوزه 33 هزار تومان بوده و امروز یعنی در تیرماه 1403 میانگین قیمت کتاب کودک به 113 هزار تومان رسیده است. به نظر می‌رسد افزایش یا کاهش قیمت کتاب، در سال‌های اخیر حداقل در دو دهه اخیر پدیده‌ای نبوده که دولت‌ها بتوانند آن را کنترل کرده یا تغییری در آن ایجاد کنند؛ چراکه ورود دولت سیزدهم به موضوع کاغذ و کنترل بازار کاغذ و ایجاد ثبات نسبی در قیمت کاغذ هم نتوانسته مانعی برای رشد تصاعدی قیمت کتاب در سال‌های اخیر باشد. 

حوزه ادبیات نیز با 56 هزار و 63 عنوان در رده بعدی پرعناوین‌ترین‌ گروه‌های نشر قرار دارد. از میان 56 هزار عنوان کتاب منتشره در رده ادبیات، 39 هزار و 228 عنوان تالیفی و 16 هزار و 835 عنوان ترجمه بوده است. 36 هزار و 652 عنوان چاپ اول و 19 هزار و 411 عنوان نیز تجدید چاپ بوده‌اند. میانگین شمارگان کتاب‌های ادبیات، 913 عنوان و میانگین قیمت نیز 88 هزار و 500 عنوان بوده است. در حوزه ادبیات میانگین قیمت در شهریور ماه 1400، 54 هزار تومان بوده و امروز در تیرماه 1403 به 119 هزار تومان رسیده و میانگین شمارگان کتاب به هزار و یک نسخه رسیده است. میانگین شمارگان کتاب در شهریور ماه که دولت سیزدهم زمام امور را به دست گرفت، هزار و 32 نسخه بوده است. ارزش ریالی کتاب‌های منتشرشده در این سه سال 306 میلیارد و 112 میلیون و 76 هزار و 640 ریال بوده و میانگین قیمت کتاب نیز 94 هزار تومان بوده است. البته میانگین قیمت کتاب در شهریور ماه 1400‌، 62 هزار تومان و در تیرماه جاری به 163 هزار تومان رسیده است. به عبارت دیگر قیمت کتاب از ابتدای دولت سیزدهم تا امروز 159 درصد رشد داشته است.

کاهش شمارگان کتاب 

در میان رده‌های دیویی نشر، در سه سال دولت سیزدهم، حوزه کودک و نوجوان بیشترین عناوین منتشره را با 61 هزار و 660 عنوان به خود اختصاص داده است. از میان 61 هزار و 660 عنوان کتاب منتشره در این بخش، 37 هزار و 485 عنوان تالیفی و 24 هزار و 175 عنوان ترجمه بوده‌اند. ناشران تهرانی 45 هزار و 219 عنوان و ناشران شهرستانی 16 هزار و 441 عنوان کتاب منتشر کرده‌اند. 

26 هزار و 675 عنوان کتاب چاپ اول و 34 هزار و 985 عنوان کتاب نیز تجدید چاپ بوده است. رشد تجدید چاپی‌ها در کنار بازار گرم کتاب‌های ترجمه یکی از آسیب‌های نشر کودک و نوجوان در یک دهه اخیر است که در سال‌های اخیر نیز به خوبی در آمارهای نشر هویداست و شرایط اقتصادی این روزهای نشر نیز آن را تشدید کرده است. پیش‌بینی‌هایی برای رهایی از این موضوع در سال آخر فعالیت دولت انجام شد، مانند راه‌اندازی جایزه کتاب کودک و نوجوان که البته هنوز به مرحله اجرا نرسیده. میانگین شمارگان کتاب در حوزه ادبیات در شهریور ماه 1400، 785 نسخه بوده که امروز به 465 نسخه کاهش داشته است. مقایسه آمارهای نشر در دولت سیزدهم با دولت دوازدهم به دلیل پایان زودهنگام دولت سیزدهم نمی‌تواند مقایسه‌ای منصفانه باشد، بنابراین در این گزارش تلاش کردیم تا کمتر به مقایسه پرداخته و تنها مقایسه‌ای بین آغاز دولت و پایان فعالیت آن داشته باشیم. 

ممیزی کتاب در دولت سیزدهم

محمدعلی مرادیان، مدیر اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در دوره مدیریت خود بسیار اندک با رسانه‌ها سخن گفت، در فضای مجازی به ارائه اطلاعاتی از عملکرد ممیزی در دولت سیزدهم پرداخته است. 

مرادیان می‌گوید: «از 228 هزار عنوان کتابی که در این دولت مجوز دریافت کرده‌اند ـ از نیمه 1400 تا پایان اسفند 1402 ـ تنها 16.2 درصد آثار مورد مشروطی داشتند و ممیزی خورده‌اند.» با این ادعا و احتساب این درصد از کل عناوین کتاب، می‌توان گفت که حدود ۳۷ هزار عنوان کتاب ممیزی خوردند. او در ادامه توییت‌هایش می‌گوید: «67 درصد از مشروطی‌ها در فرم‌های ابلاغی مربوط به ساحات شکلی کتاب‌ همچون صفحه، فایل ناقص، فایل غیرنهایی، فقدان شناسنامه، مغایرت ثبت اطلاعات و... بوده است. 33 درصد باقی‌مانده نیز محتوایی و ناظر بر تطبیق کتاب با مصوبه اصلاحی بوده که ممکن است تفسیر بررس از متن دقیق، غیردقیق، وارد یا ناوارد باشد.» اگر این ۳۳ درصد ممیزی محتوایی از ۳۷ هزار عنوان کتاب ممیزی خورده را محاسبه کنیم، می‌توان گفت نزدیک به ۱۲ هزار عنوان کتاب ممیزی محتوایی خورده است. او در ادامه می‌گوید:‌ «تلاش کردیم با پس‌گیری تفویض‌های استانی و داده‌کاوی فرم‌های ابلاغی و برگزاری جلسات جمعی و انفرادی با ناشران و گروه‌های موضوعی وحدت‌رویه بیشتری در ممیزی ایجاد شود. زمانی که دولت سیزدهم شروع شد، آمار مشروطی‌ها 31.7 درصد از آثار همان‌سال بود و تعداد آثار مغایر ضوابط نشر 8.3 درصد بود.» 

مرادیان ادامه می‌دهد: «امروز آمار آثار مغایر با ضوابط نشر 1.5 درصد از کل آثار است که 0.8 از این 1.5 درصد، مربوط به ایرادات شکلی است، مثلا طرف دست‌نوشته‌اش را پی‌دی‌اف کرده یا کتابسازی و نقض حق مشهود است. برای مثال شخصی چند داستان کوتاه معروف را به نام خودش با عنوان تالیف بارگذاری کرده بود و این دست اقدامات.» به گفته مرادیان، 0.7 باقی مانده هم مربوط به آثاری با محتوای ایراد‌دار است و البته این کتاب‌ها عموما کتاب‌های جدی نیستند.»  وی در ادامه به مصوبه اصلاحی 660 قانون تاسیس وزارت ارشاد با عنوان «مصوبه اصلاحی اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» اشاره کرده و می‌افزاید: «برخی از ناشران از وجود این قانون بی‌اطلاع هستند، درحالی‌که این قانون اساس ممیزی است. نه سخت است و نه عاریتی. همکاران ما هم صرفا حق دارند، محتوا را با قانون تطبیق دهند.» وی در پایان ممیزی را مساله‌‌ پررنگی در نشر ندانسته و می‌گوید: «هرقدر کتابسازها و شبه‌نشرها بیشتر شوند، آمار ممیزی بیشتر می‌شود. وگرنه ناشران حرفه‌ای منطبق بر ارزش‌های جامعه و قانون تولید می‌کنند.»