ندا اظهری، مترجم: رتبه‌بندی لایدن یکی دیگر از رتبه‌بندی‌های معروف دانشگاه‌های دنیاست که براساس شاخص‌هایی به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌پردازد. این رتبه‌بندی‌ها از سوی مرکز مطالعات علم و فناوری (CWTS) مستقر در دانشگاه لایدن در هلند انجام می‌شود که بینش‌های مهمی را درمورد عملکرد علمی بیش از 1500 دانشگاه بزرگ دنیا ارائه می‌دهد. لایدن در این رتبه‌بندی به بررسی چهار شاخص مرجعیت علمی، همکاری، مقالات با دسترسی آزاد و تنوع جنسیت پرداخته است. ابعاد در مقایسه دانشگاه‌ها اهمیت دارد؛ (به‌عنوان مثال، تعداد در مقابل درصد مقالات پراستناد) از این رو شاخص‌های وابسته به اندازه و مستقل از اندازه به‌طور مداوم در رتبه‌بندی لایدن ارائه می‌شوند. این نشان می‌دهد که هر دو نوع شاخص باید مدنظر قرار گیرد.
4 شاخص کلی در رتبه‌بندی لایدن
رتبه‌بندی لایدن در مقایسه با سایر رتبه‌بندی‌های دانشگاهی اطلاعاتی را به‌طور انحصاری درمورد پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌ها ارائه می‌دهد. این رتبه‌بندی براساس مقالات پایگاه داده Web of Science تهیه شده توسط پایگاه «کلاریویت» است. به‌روزترین آمار موجود در رتبه‌بندی لایدن براساس مقالات در دوره سال‌های 2022- 2019 است. رتبه‌بدی لایدن از شاخص استنادی علوم گسترده، شاخص استنادی علوم اجتماعی و شاخص استنادی هنر و علوم انسانی استفاده می‌کند.
این رتبه‌بندی انتشارات کتاب، انتشارات در مجموعه مقالات کنفرانسی و... را که در شاخص‌های استنادی نمایه نشده‌اند در نظر نمی‌گیرد. طبق ارزیابی‌های صورت‌گرفته براساس شاخص‌ها مرجعیت علمی که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مورد ارزیابی در رتبه‌بندی لایدن محسوب می‌شود چند مورد را بررسی می‌کند که مهم‌ترین آنها تعداد کل مقالاتی است که در یک دانشگاه منتشر شده است.
اما درمجموع مرجعیت علمی به خودی خود شامل هفت شاخص است که علاوه‌بر تعداد مقالات، تعداد 10 درصد برتر مقالات یک دانشگاه و نیز سهم 10 درصد مقالات برتر جزء مهم‌ترین‌ها به شمار می‌رود.
شاخص دیگری که در رتبه‌بندی لایدن مورد توجه قرار گرفته همکاری دانشگاه‌هاست که درمجموع شش شاخص را مورد ارزیابی قرار می‌دهد که از این بین سه شاخص شامل تعداد مقالات یک دانشگاه، تعداد مقالاتی که به‌طور مشارکتی با سایر موسسات منتشر شده‌اند و نیز سهم مقالات مشارکتی با سایر موسسات جزء مهم‌ترین شاخص‌ها هستند.
در شاخص دسترسی آزاد نیز هفت شاخص زیرمجموعه آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. اما در این بین مهم‌ترین شاخص‌ها عبارتند از تعداد مقالات یک دانشگاه، تعداد مقالات با دسترسی آزاد یک دانشگاه و سهم مقالات با دسترسی آزاد یک دانشگاه. در شاخص جنسیت هم پنج شاخص فرعی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که مهم‌ترین آن شامل تعداد کل نویسندگان زن و مرد یک دانشگاه، تعداد نویسندگان زن یک دانشگاه و سهم نویسندگان زن یک دانشگاه می‌شوند.
نزول دانشگاه‌های ایرانی در شاخص مرجعیت علمی
در رتبه‌بندی 2024 لایدن براساس معیار مرجعیت علمی، دانشگاه ژجیانگبا 37 هزار و 457 مقاله در بازه 2022- 2019 در رتبه نخست قرار گرفته است که در مقایسه با رتبه‌بندی سال گذشته که با تعداد33 هزار 90 مقاله، رتبه دوم جدول را از آن خود کرده بود اما امسال با افزایش تعداد مقالات یک پله صعود کرد و جایگاه نخست را از دانشگاه هاروارد ربود اما در رتبه‌بندی امسال دانشگاه هاروارد با 36 هزار 654 مقاله یک پله از رتبه نخست سال گذشته خود با 36هزار و355 تنزل کرده است. اما سومین جایگاه برترین دانشگاه دنیا نیز با 35هزار373 به دانشگاه شانگهایجیاتونگ رسیده است. این دانشگاه نیز مانند سال گذشته جایگاه سوم را حفظ کرده است اما تعداد مقالات آن 31هزار و789 بوده که در سال جاری با رشد مواجه بوده است. در رده‌بندی امسال دانشگاه سیچوآن چین هم با 29هزار و536 مقاله، مانند سال گذشته رده چهارم را از آن خود کرده است با این تفاوت که تعداد مقالات این دانشگاه در سال 2023 حدود 25هزار و356 بوده که امسال رشد داشته است. پنجمین دانشگاه برتر هم از آن دانشگاه مرکزی جنوب در چین شده که نسبت به رتبه 7 در سال گذشته، دو پله صعود کرده و تعداد مقالات آن هم از 23هزار497 به 27هزار615 مقاله رسیده است. جایگاه ششمین دانشگاه برتر جهان از آن دانشگاه علم و فناوری هوآجونگچین با 27هزار و549 مقاله است که رتبه آن بدون تغییر نسبت به سال گذشته باقی مانده اما تعداد مقالات آن در مقایسه با 24هزار و435 رشد کرده است. رتبه هفتم از آن دانشگاه «سوم یات سن» چین شده است که نسبت به سال گذشته با رتبه نهم، دو پله صعود کرده و تعداد مقالات آن هم از 22هزار و795 در سال گذشته به 25هزار و858 مقاله رسیده است. رتبه هشتم برترین دانشگاه دنیا از منظر لایدن هم به دانشگاه تورنتو با 25هزار439 رسیده است که در مقایسه با رتبه پنجم در سال گذشته سه رتبه افت کرده اما به‌رغم افزایش تعداد مقالات آن از 25هزار295 اندکی افزایش یافته است. نهمین دانشگاه برتر هم به دانشگاه «شیان جیاتونگ» چین تعلق گرفته که در مقایسه با رده دهم آن در سال گذشته یک پله صعود کرده و تعداد مقالات آن هم از 21هزار و616 مورد به 24هزار و574 مقاله افزایش یافته است. در این رتبه‌بندی دهمین دانشگاه برتر جهان از آن دانشگاه شینهوآست که نسبت به رده هشتم در سال گذشته دو رتبه تنزل کرده و تعداد مقالات آن هم از 23هزار152 در سال گذشته به 24هزار574 رسیده است. در رتبه‌بندی 2024 لایدن براساس شاخص مرجعیت علمی دانشگاه تهران به‌عنوان نخستین دانشگاه برتر ایران در سال 2024 رتبه 154 را با هشت هزار57 مقاله به خود اختصاص داده که در مقایسه با رتبه 142 در سال گذشته، 12 پله سقوط کرده است. این کاهش رتبه در حالی اتفاق افتاده که تعداد مقالات این دانشگاه از هفت هزار968 در سال گذشته به هشت هزار57 رسیده است. دومین دانشگاه ایرانی نیز دانشگاه علوم پزشکی تهران است که امسال رتبه 236 را کسب کرده که در مقایسه با رتبه 247 در سال گذشته، 11 پله صعود کرده و تعداد مقالات آن هم از 5هزار و 679 در سال گذشته به شش هزار و202 مورد رشد داشته است. سومین دانشگاه برتر ایرانی در سال 2024 نیز از آن تربیت‌مدرس با رتبه جهانی 345 شد که نسبت به رتبه 328 در سال گذشته 17 رتبه تنزل داشته و تعداد مقالات آن هم از 4هزار و 576 در سال گذشته به 4هزار و 649 مقاله رشد داشته است. دانشگاه علم و صنعت ایران چهارمین دانشگاه برتر ایران با رتبه جهانی 361 است که در مقایسه با رتبه 350 در سال گذشته 9 پله سقوط کرده است. تعداد مقالات این دانشگاه نیز از چهارهزار343 در 2023 به 4524 مقاله افزایش یافته است. دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم پنجمین دانشگاه برتر کشوری است و رتبه جهانی این دانشگاه هم با 28 پله سقوط از جایگاه 372 دنیا در رتبه‌بندی امسال به 344 در سال گذشته رسیده است. تعداد مقالات این دانشگاه از چهارهزار و456 در سال گذشته به چهار هزار و 425 رسیده که اندکی روند کاهشی داشته است. ششمین دانشگاه ایران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه جهانی 400 است که نسبت به رتبه 413 در سال گذشته 13 پله افت کرده است. تعداد مقالات این دانشگاه روند صعودی گرفته به‌طوری که از سه هزار و864 مقاله در سال 2023 به چهارهزار و257 مورد در سال جاری افزایش یافته است. هفتمین دانشگاه برتر کشور هم دانشگاه صنعتی شریف که رتبه جهانی آن نسبت به 423 در سال گذشته افزایش یافته به‌طوری که به 464 رسیده است. تعداد مقالات این مرکز نیز از 3هزار791 در سال گذشته به سه هزار و682 مورد در سال جاری رسیده که روند کاهشی را نشان می‌دهد. هشتمین دانشگاه برتر کشور هم از آن دانشگاه تبریز است که رتبه آن با سه پله سقوط از 477 در سال گذشته به 480 در سال 2024 رسیده است. اما روند تعداد مقالات این دانشگاه افزایشی است و از سه هزار397 به سه هزار و536 مورد رسیده است. دانشگاه فردوسی مشهد نیز نهمین دانشگاه برتر کشور است که رتبه آن در سال جاری487 بوده و نسبت به رتبه 477 سال گذشته، 10 پله سقوط داشته است. دانشگاه شیراز هم که دهمین دانشگاه برتر کشور است، با افزایش 30 رتبه‌ای از 479 به رتبه 509 سقوط کرده است. تعداد مقالات آن هم روند کاهشی داشته و از 3هزار354 مقاله در سال گذشته به 3هزار و354 رسیده است.
وضعیت دانشگاه‌های برتر ایران در شاخص همکاری
طبق رتبه‌بندی برترین دانشگاه‌های جهان براساس شاخص همکاری، دانشگاه آکادمی علوم چین با 100471 مقاله رتبه نخست را ازآن خود کرده است که نسبت به رتبه دوم این مرکز در سال گذشته، یک پله صعود کرده است. در این میان، دانشگاه هاروارد با 94615 مقاله در سال جاری، نسبت به رتبه نخست در سال گذشته، یک پله سقوط کرده و به جایگاه دوم رسیده است. علاوه‌براین، دانشگاه ژجیانگ چین که در سال گذشته رده چهارم را ازآن خود کرده بود، در سال جاری با 6695 مقاله با یک پله صعود به رده سوم دست یافته است. همچنین، دانشگاه شانگهای جیاتونگ چین که سال گذشته رده سوم را کسب کرده بود، در سال 2024 با 65694 مقاله رده چهارم را ازآن خود کرده است. براساس این شاخص، دانشگاه تورنتو با 55356 مقاله در سال جاری، در مقایسه با سال گذشته، رتبه پنجم خود را حفظ کرده است.
در رتبه‌بندی ایران براساس شاخص همکاری، دانشگاه تهران به‌عنوان نخستین دانشگاه کشور، جایگاه 201 را ازآن خود کرده است که نسبت به رتبه 200 سال گذشته، یک رتبه افت کرده و تعداد مقالات آن هم از 15180 در سال گذشته به 15821 افزایش یافته است. دومین دانشگاه برتر کشوری هم ازآن دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی 235 است که رتبه آن در مقایسه با سال گذشته با رتبه 251، حدود 16 پله رشد کرده و تعداد مقالات آن هم از 12869 به 14228 مقاله افزایش داشته است. سومین دانشگاه نیز علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه جهانی 384 است که در مقایسه با رتبه 404 سال گذشته آن، 20 پله صعود کرده است. تعداد مقالات این دانشگاه نیز از 8668 در سال گذشته به 9800 مقاله رشد داشته است. همچنین چهارمین دانشگاه برتر، دانشگاه تربیت مدرس با رتبه جهانی 417 است که رتبه آن در مقایسه با جایگاه 412، حدود پنج پله سقوط کرده است. این در حالی است که تعداد مقالات آن از 8572 مقاله در سال گذشته به 9026 مقاله رشد نشان می‌دهد. پنجمین دانشگاه برتر هم دانشگاه صنعتی امیرکبیر است که رتبه امسال آن 521 بوده که در مقایسه با رتبه 485 در سال گذشته، 36 رتبه سقوط کرده است. تعداد مقالات این دانشگاه از 7265 در سال قبل، به 7384 مقاله رسیده است.
ششمین دانشگاه برتر هم سهم دانشگاه علوم پزشکی ایران با رتبه جهانی 542 است که در مقایسه با رتبه 572 در سال گذشته، 30 رتبه صعود کرده است. تعداد مقالات این دانشگاه در سال گذشته 6180 بوده که امسال با توجه به رشدی که کرده به 7083 مقاله رسیده است. هفتمین دانشگاه برتر هم سهم دانشگاه علم و صنعت ایران است که امسال رده 557 را ازآن خود کرده که در مقایسه با رتبه 551، تا 6 پله سقوط کرده است اما در مقابل، تعداد مقالات این مرکز از 6423 در سال گذشته به 6847 رشد داشته است. دانشگاه تبریز هشتمین دانشگاه برتر ایران با رده جهانی 582 در سال جاری است که نسبت به رتبه 586 سال گذشته، چهار رتبه صعود داشته و مقالات آن هم از 6059 در سال قبل به 6558 مقاله رسیده است. نهمین دانشگاه هم ازآن دانشگاه صنعتی شریف با رده جهانی 596 شده است که نسبت به رتبه 549 سال گذشته، 47 پله سقوط کرده است. تعداد مقالات آن هم از 6434 در سال گذشته به 6462 رسیده است. دهمین دانشگاه برتر کشور هم ازآن دانشگاه علوم پزشکی تبریز با رتبه جهانی 613 است که نسبت به رتبه 615 سال قبل، دو پله صعود کرده است. اما تعداد مقالات آن از 5706 در سال گذشته به 6339 افزایش یافته است.
وضعیت در شاخص دسترسی آزاد هم مثبت نیست
از دیگر شاخص‌هایی که رتبه‌بندی لایدن در بررسی دانشگاه‌های برتر دنیا مورد ارزیابی قرار داده، میزان دسترسی آزاد دانشگاه‌ها به مقالات است. براین اساس، دانشگاه آکادمی علوم چین و هاروارد به ترتیب رده‌های اول و دوم را ازآن خود کرده‌اند که در مقایسه با سال گذشته، دانشگاه هاروارد یک پله سقوط و دانشگاه آکادمی علوم چین یک پله صعود کرده‌اند. همچنین دانشگاه ژچیانگ و دانشگاه شانگهای جیاتونگ در رده‌های سوم و چهارم جا خوش کرده‌اند. پنجمین دانشگاه برتر از نظر این شاخص هم ازآن دانشگاه تورنتو شده است.
این رتبه‌بندی از منظر شاخص دسترسی آزاد به مقالات در دانشگاه‌های ایران هم بررسی شده و براین اساس، دانشگاه تهران با رتبه جهانی 201، نسبت به رتبه 200 سال گذشته یک پله سقوط کرده است. دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز با رتبه 235 در سال جاری نسبت به رتبه 251 سال گذشته، 16 پله صعود کرده است. دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز با رتبه 384 نسبت به رده 404 سال گذشته، 20 پله صعود کرده است. دانشگاه تربیت مدرس هم با رتبه 417 در سال 2024، در مقایسه با سال گذشته با رتبه 412، حدود پنج پله سقوط کرده است. دانشگاه امیرکبیر هم با رتبه 521 سال جاری، در مقایسه با رتبه 485 در سال گذشته، 36 پله تنزل داشته است.
دانشگاه‌های برتر در شاخص جنسیت رشد
براساس شاخص جنسیت در دنیا در سال 2024، دانشگاه هاروارد با مجموع 268 هزار و 787 نویسنده زن و مرد برترین دانشگاه جهان لقب گرفته است که در مقایسه با 257هزار و 362 نویسنده در سال گذشته رشد کرده است.
همچنین دانشگاه تورنتو با 154هزار و 593 نویسنده زن و مرد در سال 2024 دومین دانشگاه برتر جهان شده است. بعد ازآن، دانشگاه سائوپائولو با 142هزار و 746 نویسنده در جایگاه سوم جا خوش کرده است.
دانشگاه جانز هاپکینز نیز با 127هزار و 100 نویسنده رده چهارم را ازآن خود کرده است و نیز دانشگاه استنفورد نیز با مجموع 111هزار و 266 نویسنده پنجمین دانشگاه برتر دنیاست.
در رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران براساس شاخص جنسیت، دانشگاه علوم پزشکی تهران با 44هزار366 نویسنده زن و مرد رده جهانی 131 را به دست آورده است که در مقایسه با رده 142 در سال گذشته، 11 رتبه رشد کرده است. بعد ازآن، دانشگاه تهران با 32 هزار و 580 نویسنده در جایگاه 212 قرار دارد که نسبت به جایگاه 211 در سال گذشته، یک پله سقوط کرده است. سومین دانشگاه برتر ایران هم ازآن دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با 26هزار و 972 نویسنده با رتبه 259 است که در مقایسه با رده 280 در سال گذشته، 21 پله صعود کرده است.
دانشگاه علوم پزشکی تبریز نیز چهارمین دانشگاه برتر کشور است که با 20هزار و 333 نویسنده رده 373 جهان را ازآن خود کرده و در مقایسه با رده 380 در سال گذشته، 7 رتبه صعود کرده است. دانشگاه تربیت مدرس نیز با 18هزار و 308 نویسنده، رتبه 418 را در دنیا ازآن خود کرده است که در قیاس با رده 405 در سال گذشته، 13 پله سقوط کرده است.
