عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: انواع میزگردهایی که در ایام انتخابات برگزار شد، برگ برنده تلویزیون در دو هفته اخیر بودند. آن چیزی که بین کارشناسان در دل این میزگردها شکل گرفت، اگرچه در برخی از نقاط نتوانست به عمق مسائل ورود کند اما فرصت خوبی بود تا حداقل‌هایی از ایده‌ها و نظرات نامزدهای انتخاباتی پیش روی مخاطبان قرار گیرد. اتفاقا جریان‌های فکری، مبتنی‌بر این ایده‌ها می‌توانستند برنامه‌های نامزدها را تحلیل، نقد و بررسی کنند. در شرایط محدود یک هفته‌ای که مدیران تلویزیون مجبور به واکنش و تصمیم‌گیری سریع هستند، شاید بهترین پیشنهاد این باشد که دست به آزمون و خطای دوباره نزنند و نقاط قوت برنامه‌های انتخاباتی‌شان را تقویت کنند. برگزاری میزگردهای تخصصی با حضور کارشناسان دو طرف منازعه، مزیت‌هایی را برای ادامه فرآیند انتخابات ریاست‌جمهوری ایجاد خواهد کرد. یکی از مهم‌ترین مزیت‌هایش این است که به شناخت دقیق و جامعی از دیدگاه‌های آقایان سعید جلیلی و مسعود پزشکیان می‌رسند. اگر به نظرسنجی‌هایی که در روزهای منتهی به رای‌گیری منتشر شد، توجه کنید بخش مهمی از مردم نسبت به انتخاب خود از بین نامزدها مردد بودند؛ از دلایل این تردید عمومی می‌تواند این باشد که رای‌دهندگان همچنان فرد مطلوب خود را بین نامزدها پیدا نکرده و به شناخت دقیقی از این کاندیداها نرسیده بودند. علی‌رغم اینکه مدیران تلویزیون اعلام کردند هر نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری، نزدیک به ۱۰۵۰ دقیقه فرصت تبلیغات در رسانه ملی دارد اما برآیند، آن چیزی نبود که در ذهن مخاطبان حک شود یا او را به تصمیم نهایی و مطلوب سوق دهد.
ضرورتی ندارد تلویزیون در ایده و اجرای برنامه‌های خود، کارشناسان خودش را به میزگردها دعوت کند و حالا که انتخابات به نتیجه نزدیک شده است، مدیران رسانه ملی با اعلام رسمی به ستادهای انتخاباتی از هر دو نامزد بخواهد که کارشناسان و اهل فن معتمد خود را برای حضور در میزگردها یا مناظره‌ها معرفی کنند. تجربه برگزاری پنج دوره مناظره انتخاباتی بین نامزدها نشان داد به‌جز برخی موارد جزئی، سطح بحث در کلیات باقی می‌ماند و به‌خصوص این دو نامزد راه‌یافته به دور دوم انتخابات، از پرداخت به جزئیات پرهیز می‌کردند. مبهم‌گویی و نگه‌داشتن مردم در کلیات، در شرایط فعلی هیچ کمکی به فرآیند انتخاب نخواهد کرد. مردم باید تکلیف‌شان نسبت به پیشنهادهای هر دو نامزد مشخص شود. اینکه رئیس‌جمهور آینده با کدام برنامه قرار است حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را مدیریت کند و برای برنامه‌هایش چه استدلال‌هایی دارد نیازمند این است که کارشناسان اهل فن در مناظراتی جدی با هم به تبیین ایده‌های نامزد مورد حمایت خود بپردازند. ضمن اینکه ارائه موارد جزئی که خالی از هرگونه ابهام و کلی‌گویی است، می‌تواند سندی برای وعده‌های انتخاباتی رئیس‌جمهور آینده باشد و تا چهار سال آتی به‌عنوان مطالبات جمعی در فضای رسانه مطرح شود.
صداوسیما برای دور دوم چه برنامه‌ای دارد؟
انتخابات ریاست‌جمهوری همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد به دور دوم رسید و حالا باید دید که صداوسیما با توجه به دو هفته‌ای که با برنامه‌های مختلف گذراند، برای دور دوم چه برنامه‌ای دارد؟ پیمان جبلی، رئیس صداوسیما قبل از برگزاری دور اول گفته بود: «ما برنامه‌هایی طراحی کرده‌ایم اما هنوز قطعی نشده است، حتما یکی از احتمالاتی که باید در نظر گرفته شود برگزاری انتخابات در دور دوم است و قطعا رسانه ملی برای آن برنامه دارد. اینکه مناظره رودررو باشد یا به شکل دیگری باشد، درباره‌اش تصمیم‌گیری خواهد شد. تمام طراحی‌های برنامه‌های تبلیغاتی و پیشنهادهای ما باید در کمیسیون بررسی تبلیغات هم بررسی شود و مورد پذیرش قرار گیرد. ما پیشنهادهای خودمان را آماده کرده‌ایم و در صورت قطعی شدن، اطلاع‌رسانی می‌کنیم.»
محمدصالح مفتاح، دبیر ستاد انتخابات رسانه ملی در گفت‌وگویی با ایسنا در پاسخ به اینکه برنامه‌های تبلیغاتی صداوسیما دور دوم انتخابات چگونه خواهد بود و در چه مرحله‌ای است، گفت: «این برنامه‌ها خارج از الگوهای دوره قبل نیست اما پیشنهادهای جدیدی هم داریم که امروز ـ‌‌شنبه‌ـ در جلسه کمیسیون بررسی تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری ارائه و بررسی خواهد شد و در‌صورت نهایی شدن، قرعه‌کشی هم امروز انجام خواهد شد.» او در پاسخ به اینکه آیا مناظره رودرروی نامزدها جزء برنامه‌های صداوسیماست؟ با بیان اینکه برنامه‌های دور دوم خارج از الگوهای دور قبل نخواهد بود، توضیح داد: «مناظره‌ها حالت‌های مختلفی خواهد داشت. یک‌سری برنامه‌های جدید پیشنهاد شده است تا کنش‌های میدانی نامزدها کم نشود؛ این برنامه‌ها در نوع تنظیم و تعداد و ساعت پخش لحاظ شده‌اند. همچنین بحث پوشش خبری هم افزایش خواهد داشت و با توجه به اینکه تعداد نامزدها به دو نفر رسید، فرصت بیشتری برای پوشش خبری خواهیم داشت.» مفتاح در پایان درباره برگزاری میزگردهای تخصصی که در این دوره مورد توجه قرار گرفت نیز بیان کرد: «برگزاری میزگرد در دور دوم پیشنهاد ما نیست اما درنهایت مطابق قانون، اعضای کمیسیون بررسی تبلیغات برنامه‌ها را نهایی می‌کنند.»
ایده موفق میزگردهای تخصصی
- در انتخابات سال ۱۳۷۶ نشست‌هایی تخصصی یا میزگردهای تخصصی با حضور تمامی نامزدها برگزار شد، در آن میزگردها اما فرصت کافی برای زیر ذره‌بین قرار دادن برنامه‌های هر کدام به تفکیک وجود نداشت و البته هیچکدام از این برنامه‌ها زنده روی آنتن نرفتند تا به امسال که این میزگردهای تخصصی با حضور کاندیداها و دو کارشناس در چند حوزه تخصصی برگزار شد. همان‌طور که در گزارش‌های قبلی گفتیم، باید میزگردهای انتخاباتی را پدیده این دوره از برنامه‌های تلویزیون دانست. میزگردهایی که مخاطب با دیدن آن می‌توانست تقریبا جواب‌های تخصصی خودش را پیدا کند. همین که هر کاندیدا با چه کارشناس‌هایی در حوزه‌های تخصصی به تلویزیون می‌آمد، نشان می‌داد انتخاب‌های او و جهت‌گیری‌هایش چه هستند و حتی تا حدودی معلوم می‌کرد که در صورت انتخاب شدن هر فرد، برای اجرای وعده‌هایی که می‌دهد، چه کسانی همراهی‌اش می‌کنند. حتی اینکه چه کسانی حاضر هستند برای همراهی هر نامزد به استودیوی تلویزیون بیایند، عنصری تعیین‌کننده برای شناخت فضایی است که امکان دارد در صورت روی کار آمدن آن نامزد پدید بیاید. نکته بعدی درخصوص محتوای میزگردها بود که نشان از این داشت هر شش کاندیدا چطور در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی فکر می‌کردند و مدل سوال‌های کارشناسانی که از سوی تلویزیون در این میزگردها حضور داشتند، پرسیده می‌شد، مخاطب را قانع می‌کرد تلویزیون در این برنامه‌ها بدون سوگیری و نگاه باز در حال کار است.
حسین انتظامی، معاون اسبق مطبوعاتی و سینمایی وزارت ارشاد که در این میزگردها، کارشناس ثابت بخش فرهنگ بود، در توییتی با دفاع از نگاه باز صداوسیما در تولید و پخش این برنامه‌ها چنین گفت: «از صداوسیما ممنونم. هیچ محدودیتی برای اظهارات کارشناسان مدعو ایجاد نکرده است.» این مناظره‌ها نشان داد، تلویزیون هنوز می‌توان برنامه‌ای را تدارک ببیند که خلاقیتی در محتوا و اجرا داشته باشد و مخاطب را با خودش همراه کند.
در مطالبی که در این مدت منتشر کردیم، گفتیم باید در این دوره مواجهه تخصصی با مسائل اصلی مردم و جامعه داشته باشد تا بتواند به مرجعیت‌بخشی رسانه ملی نزد کارشناسان، اساتید دانشگاه و فرهیختگان کشور کمک کند. گفتیم مدیران صداوسیما اگر قائل باشند که نظر کارشناسان دانشگاهی اهمیت ویژه‌ای در آگاهی‌بخشی مردم دارد و راهگشاست، قطعا چینش و طراحی برنامه‌ها را هم به‌سمتی خواهند برد که وعده‌ها و نظرات نامزدها در معرض نگاه کارشناسان قرار گیرد و این نکته در میزگردهای تخصصی کامل اجرا شد، موضوعی که باید در دور دوم انتخابات هم مورد توجه قرار گیرد و کارشناسان در حوزه‌های مختلف از سوی دو کاندیدا معرفی شوند تا بتوانند مناظره با یکدیگر داشته باشند و بیشتر برای مردم نظرات‌شان واضح و شفاف شود. بعد از اینکه انتخابات ریاست‌جمهوری در 27 خرداد 1384 برگزار شد و نتایج نشان داد که باید در دور دوم رئیس‌جمهور انتخاب شود، یک راه تلویزیون بازپخش مناظره‌ها بود تا دوباره این شناخت را به مردم برای انتخاب بدهند. در همان زمان، اتحادیه دانشجویی با انتشار بیانیه‌های متعدد از دو نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری خواستند با شرکت در یک مناظره تلویزیونی امکان برآورد واقعی از دانایی و توانایی خویش را در به دست گرفتن مسئولیت مهم دستگاه اجرایی در معرض داوری وجدان عمومی قرار دهند. اما صداوسیما راه دیگری را برای این موضوع درنظر گرفت که بتواند نگاه دیگری به مردم بدهد تا انتخاب‌شان را دقیق‌تر کنند. برای این دوره قرار شد مناظره با حضور مشاوران کاندیداها برگزار شود تا راه دیگری برای شناخت بیشتر مردم وجود داشته باشد. یکی از مناظره‌های انتخاباتی که در این سال برگزار شد، مناظره بین حسین مرعشی نماینده هاشمی‌رفسنجانی و مهدی کلهر نماینده محمود احمدی‌نژاد بود. این مناظره چون به حوزه‌های مختلف می‌پرداخت، توانست توجه مردم را هم جلب کند تا ببینند نظر کاندیدای مورد نظرشان درخصوص این موضوعات چیست و مثلا به موضوع اقتصاد یا فرهنگ چطور نگاه می‌کند. این نگاه و این مدل مناظره با وجود حاشیه‌هایی که داشت، مورد استقبال قرار گرفت و باعث شد مردم غیر از نگاه خود کاندیدای مورد نظر، با نگاه مشاورانی که قرار است با او در مدت ریاست‌جمهوری کار کنند، آشنا شوند.
پرهیز از مبهم‌گویی و ثبت وعده‌ها
شاید بتوان بزرگ‌ترین حسن برنامه‌های انتخاباتی را در ثبت وعده‌های کاندیداها دانست. موضوعی که بسیار مهم است و نمی‌توان به‌راحتی از کنارش گذشت و تا همیشه در تاریخ باقی می‌ماند. مناظره‌های این دوره انتخابات آن‌طور که باید و شاید نتوانست مخاطبان را برای رای دادن اقناع کند تا کاندیدای مورد نظرشان را انتخاب کنند. از آرای باطله بیش از یک‌میلیونی که بگذریم حتما کسانی را می‌شناسیم که نتوانستند تا لحظه آخر به یک کاندیدا برسند و برای رای دادن به او قانع شوند. این موضوع دقیقا به مدل مناظره‌ها و صحبت کاندیداها برمی‌گردد.
انتخابات سال 92 وقتی حسن روحانی با نشان دادن یک کلید در تلویزیون و مناظره‌های انتخاباتی گفت می‌خواهد با همین کلید، همه مشکلات مردم را حل کند، همان کلید به استعاره‌ای برای دولت او تبدیل شد و همیشه وقتی می‌خواستند از او و وعده‌هایش یاد کنند، به همان کلیدی که هیچ کارایی‌ای نداشت اشاره می‌کردند. محمود احمدی‌نژاد در مناظره‌های انتخاباتی‌اش وقتی دربرابر هجمه‌های رقبا قرار گرفت، گفت: «آیا مشکل ما موی دختران ماست؟» اما وقتی دولتش تشکیل شد، گشت ارشاد جدی در دولت او اجرا شد و انتقادهای زیادی را متوجهش کرد. این مصداق‌ها را آوردم تا بر مهم بودن وعده‌هایی که در این مناظره‌ها داده می‌شود، تاکید کنیم.
مهم‌تر از این مصادیق در مناظره‌ها کلی‌گویی و مبهم صحبت کردن کاندیداهاست که می‌تواند مردم را در خلأ نگه دارد و آنها را برای رای دادن ترغیب نکند و البته نقش صداوسیما در برگزاری این مناظره‌ها و مهم‌تر از آن مجری مناظره بسیار مهم است.
در نشست خبری اعلام برنامه‌های انتخابات ریاست‌جمهوری وقتی از کلی‌گویی در مناظره‌ها و اعلام برنامه‌ها از پیمان جبلی پرسیدند، گفت: «طراحی سوالات به‌گونه‌ای است که جلوی کلی‌گویی‌ها را خواهد گرفت و لازم است هر نامزد در ارزیابی دیدگاه بقیه نامزدها اخلاق عمومی را رعایت کند و تلاش شده حداکثر ظرفیت برای پاسخگویی نامزدها وجود داشته باشد. همان‌طور که تاکید کردم جلوی کلی‌گویی‌ها گرفته شود و تمام اعضای کمیسیون بررسی تبلیغات هم در استودیویی دیگر درکنار برنامه خواهند بود و هرگاه این کمیسیون احساس نیاز کند، می‌تواند به محتوای مناظرات ورود کند.»
البته مناظره‌ها آنقدر موفق نبود و کلی‌گویی بسیاری در آن دیده می‌شد. مسائل بسیار مهمی در جامعه و اقتصاد کشور داریم که در مناظره‌های دور اول انتخابات به آن پرداخته نشد. تا جایی که بیشتر کارشناسان معتقد بودند انگار این کاندیداها می‌ترسند جزئیات برنامه‌هایشان را بگویند تا مخاطب بداند با چه برنامه‌هایی مواجه است و ترجیح‌شان این است که همین کلی‌گویی‌ها را ادامه بدهند. در دور دوم البته این کلی‌گویی و مبهم صحبت کردن به‌ضرر دو کاندیدای ریاست‌جمهوری خواهد بود، چون مردم منتظرند بتوانند بیشتر آنها را بشناسند و جزئیات بیشتری را بدانند.
