ندا اظهری، مترجم: اگر در دنیای اینترنت به دنبال مقاله‌ای بوده باشید، حتما با مقالات متعددی روبه‌رو شده‌اید که برخی از آنها آزادانه در اختیار شما قرار داده شده که به‌طور رایگان می‌توانید از اطلاعات آن استفاده کنید اما گاهی با صفحه‌ای نیمه‌باز از مقاله مواجه می‌شوید که تنها دو سه خط ابتدایی از آن نمایش داده می‌شود و برای دسترسی به مابقی مقاله، در بهترین حالت باید داخل سایت موردنظر ثبت‌نام کنید و در غیر این صورت، بعد از ثبت‌نام و پرداخت هزینه، به مقاله دسترسی پیدا خواهید کرد. طرحی که سال‌ها پیش در دنیا مطرح شد، مورد استقبال قرار گرفت و تصمیم بر آن شد که بخش زیادی از مقالات به‌طور رایگان در اختیار کاربران قرار گیرد و امروز، شمار بالایی از کاربران در دنیا از این قابلیت برای رفع نیاز خود بهره می‌برند.
سازوکار و انواع مجلات با دسترسی رایگان به مقالات
از حدود دو دهه پیش تاکنون، با معرفی یک مدل جدید از انتشار مقاله، بسیاری از مقالات علمی در جهان به‌طور رایگان در اختیار کاربران قرار می‌گیرد و آنها می‌توانند بدون پرداخت هزینه‌ای، به‌طور نامحدود از خروجی‌های تحقیقاتی محققان و دانشمندان کشورهای مختلف استفاده کنند. این مدل تحت عنوان «دسترسی آزاد» (OA) شناخته می‌شود که در این مدل، اغلب، انتشاراتی‌ها به جای اخذ هزینه از خوانندگان، از نویسنده هزینه‌ای را برای انتشار مقاله دریافت می‌کنند. معمولا در دسترس قرار دادن یک مقاله آکادمیک به‌عنوان مقاله با دسترسی آزاد، در یک مجله OA کامل یا در یک مجله ترکیبی نقش دارد. این هزینه ممکن است توسط نویسنده، موسسه نویسنده یا سرمایه‌گذار پژوهشی آنها پرداخت شود. گاهی نیز هزینه‌های انتشار در مجلات سنتی یا برای محتواهای محدود‌شده پرداخت می‌شود. برخی از ناشران در سختی‌ها یا موقعیت‌های مختلف جغرافیایی از پرداخت هزینه صرف نظر می‌کنند اما این رویه خیلی رایجی نیست. هزینه پردازش و انتشار مقاله تضمین‌کننده این امر نیست که نویسنده، حق چاپ اثر را حفظ کند یا اینکه مقاله خود را در دسترس آزاد قرار دهد. مجلات و ژورنال‌ها از راه‌های مختلفی برای تولید درآمد موردنیاز برای پوشش هزینه‌های انتشار مقالات از جمله هزینه‌های سرمقاله و هزینه‌های اداره سیستم بررسی مقالات، استفاده می‌کنند. بیشتر مجلات با دسترسی آزاد، هزینه‌های پردازش مقاله را دریافت نمی‌کنند اما تعداد قابل توجه و رو به رشدی از آنها، این هزینه را دریافت می‌کنند. آنها رایج‌ترین روش تامین مالی برای مقالات حرفه‌ای با دسترسی آزاد به شمار می‌روند. دراین راستا، مجلات با عملکردهای مختلفی وجود دارند.
مجلات با دسترسی آزاد طلایی: در مدل طلایی OA، ناشران مجلات، مقالات را بلافاصله به صورت رایگان در سایت، در دسترس کاربران قرار می‌دهند. ناشران برای حفظ تجارت خود، به جای خوانندگان، نویسندگان را ملزم به پرداخت هزینه‌های انتشار مقالات می‌کنند. بنابراین، مجلات طلایی OA هزینه‌های پردازش مقاله (APC) را از نویسندگان دریافت می‌کنند تا آثار خود را به‌طور رایگان در دسترس کاربران قرار دهند و خواننده برای خواندن متن مقالات هیچ هزینه‌ای را پرداخت نمی‌کند. البته دسترسی آزاد دادن به مقالات تنها به معنای رایگان بودن مقالات نیست، بلکه کاربران حتی می‌توانند دانلود، کپی و توزیع رایگان انجام دهند و هیچ محدودیتی پیش‌رو ندارند.
مجلات با دسترسی آزاد الماس یا برنز: برخی از مجلات که به‌عنوان مجلات «الماس» یا «پلاتین» شناخته می‌شوند، تمام ویژگی‌های مجلات با دسترسی طلایی را دارند با این تفاوت که نویسندگان هم مانند خوانندگان هیچ هزینه‌ای به مجلات نمی‌پردازند. بنابراین، هم برای نویسنده و هم برای خوانند کاملا رایگان است. این مجلات از راه‌های دیگری چون انجمن‌های علمی و مطبوعات دانشگاهی، تامین مالی می‌شوند. باوجوداین، بیشتر ناشران تجاری که براساس فروش اشتراک کسب درآمد می‌کنند، APCها را پیاده‌سازی کرده‌اند.
مجلات با دسترسی آزاد سبز: در مجلات با دسترسی آزاد سبز خواننده برای خواندن متن کامل مقالات هیچ هزینه‌ای را پرداخت نمی‌کند و معمولا، نویسندگان هم بدون پرداخت هزینه می‌توانند مقالات خود را در این قبیل مجلات منتشر کنند. اگرچه می‌توان مقالات این مجلات را به‌طور رایگان مطالعه کرد اما فرم بندی و صفحه‌آرایی به صورت رایگان در سایت خود مجله یا ناشر انجام نمی‌شود. در این مجلات، مجله یا ناشر به نویسندگان این اجازه را می‌دهد که مقاله خود را از طریق خودآرشیوی به‌طور مثال، از طریق وب سایت شخصی یا مخازن علمی به صورت رایگان در دسترس دیگران قرار دهند. فایل نهایی دست نوشته است اما فرمت‌بندی و صفحه‌آرایی مشابه مجله را ندارد یا متن کامل مقاله با فاصله زمانی بعد از انتشار رسمی، به صورت رایگان در دسترس عموم قرار می‌گیرد.
مجلات با دسترسی آزاد برنز: این قبیل مجلات هم مانند سایر مجلات دسترسی آزاد هستند و خواندن متن کامل مقالات برای خوانندگان رایگان است اما دریافت هزینه انتشار مقاله از از نویسندگان قطعی نیست. مهم‌ترین تفاوت این نوع مجلات این است که مقالات به صورت بدون مجوز منتشر می‌شوند و از این رو، محدودیت‌های کپی رایت شامل حال خوانندگان می‌شود و محدودیت‌هایی در زمینه کپی‌برداری و انتشار مقالات پیش‌روی آنها قرار خواهد گرفت.
مجلات با دسترسی آزاد سیاه: این قبیل مجلات را نمی‌توان جزء مجلات منتشر‌کننده مقالات با دسترسی آزاد به حساب آورد. درواقع، مقالاتی که در این مجلات منتشر می‌شوند، به خوانندگان امکان استفاده از مقالات رایگان اما غیرمجاز به متن کامل مجلات اشتراکی و پولی را فراهم می‌کنند.
به گزارش nature، در آوریل 2023، کل هیات تحریریه دو مجله تصویربرداری عصبی استعفا دادند. این 42 محقق، به دریافت مبالغ بالای هزینه‌های پردازش و انتشار مقالات (APC) از نویسندگانی متهم شده بودند که مقالات آنها در مجلاتی توسط «الزیور»، غول انتشارات هلندی منتشر می‌شدند. APC برای مجله «نوروایمیج» 3450 دلار بوده و APC مجله همتای آن یعنی «نوروایمیج: ریپورتس» بعد از دو برابر شدن هزینه‌ها، مبلغ APC خود را از 900 دلار به 1800 دلار رسانده است. به‌طورکلی، APC به بخشی جدایی‌ناپذیر از انقلاب در انتشارات علمی معروف به دسترسی آزاد تبدیل شده؛ سیستمی که در آن، مقالات پس از انتشار، برای استفاده به صورت رایگان در دسترس همگان قرار می‌گیرند. مجلاتی مانند «نوروایمیج» و هزاران مجله دیگر، از نویسندگان، هزینه APC برای پوشش هزینه‌های انتشار مقاله را مانند مدیریت، ویرایش و حروف‌چینی دریافت می‌کنند. در مقابل، زمانی که این مقالات منتشر می‌شوند، بلافاصله در دسترس همه قرار می‌گیرند. این هزینه‌های دریافتی از نویسندگان، کمتر از 1000 دلار تا بیش از 10 هزار دلار به ازای هر مقاله ارزیابی شده است. در برخی موارد، اگر موسسات با ناشران قراردادهایی منعقد کرده باشند که هزینه‌های انتشار بدون دسترسی را پوشش دهند، یا اگر سرمایه‌گذاران آنها، هزینه‌های APC را بپردازند، دیگر، نویسندگان به‌طور مستقیم پولی به ناشران نمی‌پردازند.
56 درصد مقالات منتشرشده دنیا سهم 5 ناشر بزرگ دنیا
بررسی‌ها در سال 2019 نشان داده است که 75 درصد از هزینه‌های اروپا برای مجلات علمی، به پنج ناشر بزرگ دنیا یعنی «الزیور، اسپرینگر نیچر، ویلی، تیلور و فرانسیس، و انجمن شیمی آمریکا» اختصاص می‌یابد. درمجموع، این پنج انتشارات بزرگ دنیا 56 درصد کل مقالات منتشرشده در دنیا را تشکیل می‌دهند. به گزارش wiley، در تحقیقاتی که در سال 2020 روی 1354 مجله انجام شد، مشخص شد که 72 درصد از مجلات، APCها را دریافت می‌کنند که اکثر آنها یعنی 59 درصد، کمتر از 1000 دلار دریافت می‌کردند. در ادامه، مطالعه‌ای که در سال 2021 انجام شد، نشان داد که از جمع 16620 مجله با دسترسی آزاد، قریب به 68 درصد هیچ هزینه‌ای دریافت نکرده‌اند اما 69 درصد از مقالات در مجلاتی منتشر شده‌اند که APCها را دریافت می‌کردند.
میانگین جهانی: 1626 دلار به ازای هر مقاله
هزینه‌های پردازش و انتشار مقاله (APC) برای پژوهش‌های آکادمیک معمولا گران است و به‌طور موثر انتشار مقالات با دسترسی آزاد را برای موسسات، دانش‌پژوهان و دانشجویان ثروتمند محدود می‌کند. مدل APC مقالات دسترسی آزاد بخشی از بحث اخلاقی دسترسی آزاد گسترده‌تر و جهانی است. بیشتر مجلات، APC را برعهده نمی‌گیرند. میانگین جهانی APC درطول زمان با تغییرات نسبتا کمی همراه بوده، به‌طوری‌که این هزینه در سال 2010 حدود 906 دلار بود و بعد از گذشت 6 سال، در سال 2016 به 964 دلار و در سال 2017 به 974 دلار رسید. اما به‌طور کلی میانگین جهانی APC در سال 2023 به ازای هر مجله از 904 دلار به 1626 دلار افزایش یافته است. با توجه به تفاوت قیمت دلاری که در بازار ارزی کشور وجود دارد، این هزینه انتشار مقالات را در نشریات و مجلات مختلف براساس دو ارز مبادله‌ای و ارز بازاری ارزیابی کرده‌ایم. در این گزارش، برای ارزیابی و معادل‌گیری میزان هزینه‌ای را که ناشران بزرگ دنیا برای انتشار مقالات با دسترسی آزاد از ناشران دریافت می‌کنند، طبق دو ارز موجود، یعنی ارزش بازاری معادل 59 هزار تومان و ارز مبادله‌ای معادل 45600 تومان سنجیده‌ایم. بر این اساس، میانگین جهانی APC در سال 2023 به ازای هر مجله از 53 میلیون تومان با ارز بازاری و 41 میلیون تومان با ارز مبادله‌ای به 96 میلیون تومان براساس ارز بازاری و 74 میلیون تومان طبق ارز مبادله‌ای افزایش نشان می‌دهد. این رشد اخیر نشان می‌دهد نویسندگان انتخاب می‌کنند مقالات خود را در مجلات گرانقیمت‌تر از نظر هزینه‌های انتشار مقاله به چاپ برسانند.
به گزارش nature، هزینه APC که هر مجله دریافت می‌کنند، بسته به نوع مجله متفاوت است و معمولا بسته به عواملی چون بزرگی ناشر، نسبت مقالات ارسال شده برای بررسی و معیارهایی نظیر ضریب تاثیر و نیز استفاده از ویراستاران داخلی متفاوت است و ممکن است کم و زیاد شود. به‌عنوان مثال میزان APC دریافتی از سوی الزیور- که یکی از معتبرترین غول‌های انتشارات مقالات در دنیاست- حدود 6300 دلار ارزیابی شده که طبق ارز بازاری حدود 371 میلیون تومان و با ارز مبادله‌ای حدود 287 میلیون تومان را دربرمی‌گیرد. این درحالی است که به‌گفته سایت الزیور، مبلغی که بابت انتشار مقالات با دسترسی آزاد دریافت می‌شود بین 150 دلار تا 9900 دلار متفاوت است که یا معادل هشت میلیون و 900 هزار تومان طبق ارز بازاری و 6 میلیون و 840 هزار تومان طبق ارز مبادله‌ای تعیین می‌شود یا حدود 584 میلیون تومان با ارز بازاری و حدود 451 میلیون تومان طی ارز مبادله‌ای مشخص می‌شود.
همچنین هزینه انتشار مقالات دسترسی آزاد در مجله «نوروساینس‌نیچر» که از سوی «اسپرینگر نیچر» منتشر می‌شود، حدود 11690 دلار برآورد شده که معادل 690 میلیون تومان به ارز بازاری و حدود 533 میلیون تومان به ازای ارز مبادله‌ای تمام می‌شود. هزینه APC برای انتشار مقاله در مجله Nature Conservation که توسط اسپرینگر نیچر منتشر می‌شود، حدود 2560 دلار است که براساس ارز بازاری حدود 151 میلیون تومان و براساس ارز مبادله‌ای رقمی حدود 117 میلیون تومان را دربرمی‌گیرد.
علاوه‌بر این، هزینه بابت APC برای مقالات منتشرشده در مجله Human Brain Mapping که از سوی ناشر «ویلی» منتشر می‌شود، 3850 دلار برآورد شده که طبق ارز بازاری معادل 227 میلیون تومان و طبق ارز مبادله‌ای حدود 176 میلیون تومان را شامل می‌شود. هزینه APC انتشار مقاله در انتشارات nature هم که به‌طور مستقل از اسپرینگر نیچر فعالیت می‌کند، قریب به 12290 دلار ارزیابی شده است. این هزینه بر مبنای ارز بازاری معادل 725 میلیون تومان و براساس ارز مبادله‌ای حدود 560 میلیون تومان می‌شود. هزینه APC دریافت‌شده از سوی انتشارات انجمن شیمی آمریکا بین 100 دلار تا بیش از 5000 دلار متغیر است. 100 دلار براساس ارز بازاری معادل پنج‌میلیون و 900 هزار تومان و با ارز مبادله‌ای معادل چهارمیلیون و 600 هزار تومان می‌شود. 5000 دلار هم براساس ارز بازاری معادل 295 میلیون تومان و براساس ارز مبادله‌ای معادل 228 میلیون تومان می‌شود. انتشارات تیلور اند فرانسیس برای انتشار مقالات با دسترسی آزاد میانگین مبلغ 4995 دلار دریافت می‌کند که براساس ارز بازاری حدود 295 میلیون تومان و براساس ارز مبادله‌ای معادل 228 میلیون دلار می‌شود.
افزایش هزینه، علت کاهش مقالات محققان ایرانی
گزارش‌های میزان درآمد ناشران بزرگ علمی دنیا حکایت دارد که بحث انتشار مقالات به سمت‌وسویی حرکت کرده که بیشتر شکل و شمایل یک تجارت پرسود را به خود گرفته است. اگر عدد و رقم‌هایی را که ناشران علمی دنیا از انتشار مقالات دریافت می‌کنند کنار هم بگذاریم، به این نتیجه می‌رسیم که انتشار مقاله در دنیا درحال‌حاضر یکی از پرسودترین تجارت‌های عرصه علمی به‌شمار می‌رود. در این میان، اگر نگاهی به وضعیت انتشار مقاله بین محققان داخلی بیندازیم، آمارها چیز دیگری می‌گویند. به‌عبارتی شاهدیم محققانی که تمایل دارند مقالات و دستاوردهای علمی خود را در مجلات معتبر دنیا به چاپ برسانند، به‌دنبال کاهش ارزش ریال به‌ویژه در سال‌های اخیر که باعث شده هزینه انتشار مقالات افزایش رو به رشدی پیدا کند، هر روز کمتر می‌شود.
پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم نیز در نشست خبری هفته گذشته هزینه بالای چاپ مقاله در مجلات خارجی را یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش مقالات علمی ایران و به‌دنبال آن، افت جایگاه کشور در میان سایر کشورهای ارائه‌دهنده مقالات عنوان کرد. اما در این میان به‌منظور تقویت مرجعیت علمی و حفظ جایگاه کشور در رتبه‌بندی‌های مقالات باید برنامه‌ریزی‌ها به‌گونه‌ای دنبال شوند که اتفاقات خوبی در این زمینه رقم بخورد و بحث انتشار مقالات مورد حمایت و پوشش ارز دولتی (مبادله‌ای) قرار گیرد تا از این طریق بتوان تا حد امکان هزینه‌ها را برای کاهش مقالات کاهش داد. البته این تنها راه نیست؛ سیاستگذاران و برنامه‌ریزان حوزه آموزش عالی برای جلوگیری از افت کشور در تعاملات علمی و جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی باید فکر چاره‌های بهتری برای تغییر این روند باشند.
