سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: هدفمندی در پژوهش به معنای انتخاب موضوعات و روش‌های تحقیق به‌گونه‌ای است که به حل مسائل واقعی جامعه و ارتقای دانش بشری کمک کند. در ایران، علی‌رغم سابقه تمدنی طولانی و وجود نخبگان علمی برجسته، انتقاداتی به فقدان هدفمندی در پژوهش‌ها وجود دارد. عوامل متعددی بر این مساله در ایران تاثیر دارد که می‌توان آنها را به دسته‌های کلی عوامل ساختاری، فرهنگی و مدیریتی تقسیم کرد. فقدان نظام ملی پژوهش در ایران به وضوح احساس می‌شود و نظام جامع و یکپارچه‌ای برای هدایت و حمایت از پژوهش وجود ندارد. متولیان متعددی در امر پژوهش دخیل هستند که هر کدام رویکردها و اولویت‌های خود را دنبال می‌کنند. این بی‌نظمی منجر به پراکندگی منابع، موازی‌کاری و نبود انسجام در فعالیت‌های پژوهشی می‌شود. بر همین اساس «فرهیختگان» پرونده‌ای مفصل از اجرایی شدن ایده کاربردی‌سازی پایان‌نامه‌ها با نام «پایان پژوهش برای پژوهش» منتشر کرده است؛ در این ویژه نامه در گام اول به پژوهش‌های اثرگذار و اینکه قوانین بالادستی درباره این پژوهش‌ها چه می‌گویند پرداخته و وضعیت فعلی کشور در حوزه پژوهش‌های تقاضا‌محور را بررسی کرده‌ایم. در گام دوم، از طرح پایش دانشگاه آزاد یا همان «پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای» برای کاربردی‌سازی پایان‌نامه‌ها سخن گفته و نگاه افراد بیرونی دانشگاه از ایده پایش را واکاوی کرده‌ایم. در فصل سوم نیز 10 چالش مهم کشور را بررسی و 10 برنامه علمی برتر دانشگاه آزاد برای حل این چالش‌ها را معرفی کرده‌ایم. در این فصل با مجریان برنامه‌های علمی به گفت‌وگو نشسته و نظرات برخی از روسای شوراهای حوزه دانشی این برنامه‌ها را درخصوص طرح پایش و هدفمندی پژوهش‌ها جویا شده‌ایم. همچنین در هر بخش 10 پایان‌نامه برتری که در راستای حل این 10 چالش نوشته شده‌اند را معرفی کرده‌ایم.
در این ویژه‌نامه همچنین با دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد، محمد‌علی اکبری معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه، محمد اسدی‌ مشاور عالی معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه، محمدصادق خیاطیان‌ رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، پیمان صالحی معاون پژوهشی وزارت علوم، بابک نگاهداری‌ رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ایمان افتخاری‌ دبیر ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگر افراد تاثیرگذار در حوزه پژوهش‌های اثرگذار کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم که می‌توانید مشروح این گفت‌وگوها را در پرونده «پایان پژوهش برای پژوهش» بخوانید.

دانشگاه آزاد اسلامی پرچمدار دانشگاه‌های حل مساله
سالانه پایان‌‌نامه‌ها و رساله‌های زیادی در دانشگاه‌های کشور نوشته می‌شود، اما اغلب آنها فاصله بسیاری با فضای کاربردی و حل مساله دارد. بیشتر دانشجویان به این مقالات، صرفا به چشم پروژه‌ای اجباری نگاه می‌کنند تا مدرک فارغ‌التحصیلی خود را بگیرند اما در عمل مشکلی از جامعه حل نمی‌شود. آذرماه سال 1397 را شاید بتوان نقطه‌عطفی در دانشگاه آزاد دانست، چراکه ریل این نهاد برای همیشه به سوی دانشگاه حل مساله تغییر کرد؛ همان سالی که مسئولان این دانشگاه از طرحی رونمایی کردند که از آن می‌توان به‌عنوان «قلب تپنده تحقیقات دانشگاهی» نام برد. حرف از «طرح پایش» دانشگاه آزاد اسلامی است. مخفف سامانه «پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای». طرحی که قرار است به معضل بی‌فایدگی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها پایان دهد، چون مسئولان این دانشگاه معتقد هستند دیگر روزگار و زمانه خاک خوردن آثار دانشجویی در قفسه‌های کتابخانه‌های دانشگاه به پایان رسیده و دیگر وقتش رسیده در فضای ساکن علمی کشور، انقلابی ایجاد شود.

خرداد 98 آغاز فاز اجرایی طرح پایش
برای معرفی طرح پایش باید کمی به عقب‌تر برگردیم؛ زمانی که دکتر طهرانچی، ریاست دانشگاه شهید بهشتی را برعهده داشت. او از همان زمان استفاده از پتاسیل دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای حل مشکلات جامعه و صنعت را در سر می‌پروراند زیرا به نظر او دانشجویان تحصیلات تکمیلی «اتاق فکری» هستند که می‌توانند نقش مناسبی در حل مشکلات کشور داشته باشند. زمانی که دکتر طهرانچی در تیرماه سال 1396 با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به عضویت هیات‌امنای دانشگاه آزاد اسلامی و سپس در آبان ۱۳۹۷، رئیس این دانشگاه شد، جرقه ایده طرح پایش نیز کلید خورد و در مرکز تحقیقات استرتژیک از سوی دکتر ولایتی به بحث گذاشته و چندین هزار ساعت نیز روی آن کار شد. سرانجام آذرماه سال 97 رویای حل چالش‌های جامعه و صنعت به وسیله پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها رنگ واقعیت گرفت و از «طرح پایش» رونمایی شد. البته چندماهی طول کشید تا طرح پایش وارد فاز اجرایی خود شود. خرداد سال 98 این طرح با ابلاغ «دستورالعمل اجرایی نظام پایش آزاد به واحدها و مراکز دانشگاهی» بالاخره وارد فاز اجرایی شد. پاییز همان سال هم بخشنامه‌ای ابلاغ شد تا براساس آن تمام پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی به پروژه‌های مساله‌محور و مورد نیاز جامعه هدایت شوند.
پایان‌نامه‌ها از کتابخانه به متن جامعه آمدند
اگر بخواهیم طرح پایش را در یک جمله تعریف کنیم، باید بگوییم: «طرحی است برای تبدیل چالش‌های کلان کشور به زمینه‌های پژوهش تا استاد و دانشجو براساس آن موضوع پایان‌نامه یا رساله خود را تعریف کنند.» درواقع «پایش» یک نظام جامع پژوهشی است که هدفش، رفع نواقص مربوط به نظام پژوهش تحصیلات تکمیلی دانشگاه و قرار دادن این ظرفیت عظیم در خدمت حل مسائل ملی کشور است. طرحی که می‌توان از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین اقدام دانشگاه آزاد اسلامی در راستای تحقق راهبرد سند دانشگاه اسلامی نام برد که براساس آن باید نظام موضوعات پژوهش‌ها خلق می‌شد. در این مسیر در گام نخست سازوکار این موضوع ضابطه‌مند و در قدم بعد نظام موضوعات احصا شد و پس از آن الزام هدایت پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه به پروژه‌های مساله‌محور و حمایت از آنها انجام شد. با طرح پایش دیگر خروجی پایان‌نامه‌ها، خروجی کتابخانه‌ای نخواهد بود و بر مشکلات سازمان‌ها و مردم تمرکز می‌شود.
مقابله با تقلب علمی با طرح پایش
بحث از تقلب علمی موضوعی است که همیشه درباره آن نگرانی‌های وجود داشته است. هرچند مسئولان دانشگاه بارها درباره این موضوع چاره‌اندیشی کرده‌اند، اما یکی از سوالاتی که از زمان رونمایی از طرح پایش مطرح بود این است که آیا طرح پایش فقط برای هدفمندی پژوهش‌هاست یا سازوکاری‌های دیگری هم دارد؟ به‌طور مثال این سوال مطرح بود که آیا با این طرح می‌توان جلوی تقلب علمی را گرفت یا برعکس زمینه تقلب علمی بیشتر از گذشته فراهم خواهد شد؟ مسئولان دانشگاه معتقدند در هر حال امکان تقلب همیشه وجود دارد اما با این طرح می‌توان آن را به حداقل رساند. بنابراین جلوگیری از تقلب علمی و حتی کپی‌کاری یکی از مهم‌ترین کارویژه‌های پایش است. دانشگاه آزاد اسلامی به موازات وزارت علوم و وزارت بهداشت نسبت به تقلب در آثار علمی حساسیت ویژه‌ای دارد و سازوکارهای لازم را برای جلوگیری و برخورد با این مصادیق پیش‌بینی کرده است اما راه جلوگیری از سرقت علمی را تنها در نوشتن چندین قانون که صرفا روی کاغذ بماند، نمی‌بیند. بنابراین پربیراه نیست اگر بگوییم پایش طرحی است که ریشه پدیده شوم تقلب و جعل را هدف قرار داده است. هدفمندی پایان‌نامه‌ها، کمک به حل مشکلات کشور و مبارزه با جعل و تقلب در آثار علمی، سه ضلع اصلی اجرای طرح پایش در دانشگاه آزاد هستند که اجرای آن، نظام آموزش عالی کشور را متحول خواهد کرد.
تکمیل پازل کیفیت تولیدات علمی با سامانه مشابهت‌یاب
مسئولان دانشگاه آزاد برای اینکه پازل کیفیت تولیدات علمی را تکمیل کنند، دی ماه سال 1401 سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را نیز ایجاد کردند. سامانه‌ای که از آن به‌عنوان «سایت مشابهت‌یاب» پایان‌نامه دانشگاه آزاد نیز یاد می‌شود تا کیفیت سطح پایان‌نامه و رساله‌‌های دانشجویان را بالا ببرد و از کپی‌برداری و سرقت‌‌های علمی و ادبی جلوگیری شود. اقدامی که در راستای تحقق اهداف سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد اسلامی صورت گرفت. اولین گام برای ایجاد این سامانه افزایش رضایتمندی دانشجویان بود و در گام دوم مدیریت یکپارچه امور پژوهشی و نظارت هرچه بیشتر و موثرتر روی کیفیت پروپوزال‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را پیگیری می‌کرد. مسئولان دانشگاه آزاد برای آنکه زودتر به این دو هدف خود دست پیدا کنند از سریع‌ترین الگوریتم‌های موجود در طراحی سامانه مشابهت‌یاب استفاده کردند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به هدف خود رسیده و نتیجه‌ بررسی به دانشجویان اعلام شود. جلوگیری حداکثری از سرقت علمی و کپی‌کاری را شاید بتوان مهم‌ترین ویژگی‌ سامانه‌ مشابهت‌یاب دانشگاه آزاد اسلامی دانست زیرا سامانه‌ پژوهشیار دانشگاه آزاد یکی از بزرگ‌ترین مخازن پروپوزال‌ها و پایان‌نامه/ رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی است و عمل مشابهت‌یابی روی منابع این سامانه می‌تواند سرقت علمی را به حداقل برساند.
انتخاب 30 درصد پرپوزال‌ها از برنامه‌های علمی
حالا بیش از 5 سال از رونمایی طرح پایش می‌گذرد. در این مدت مسئولان دانشگاه آزاد با مشکلات و فراز و نشیب‌های زیادی روبه‌رو بوده‌اند. در ابتدا با رونمایی از پایش، مسئولان یک پشتوانه نرم‌افزاری برای دانشجویان و اساتید فراهم کردند تا در قالب آن استادان، دانشجویان، صاحبان صنایع و پژوهشگران گردهم آیند و در قالب نظام موضوعات به یکدیگر متصل شوند و حالا تمام پروپوزال‌های دانشگاه آزاد در سامانه پژوهشیار ارائه و موضوعات پژوهشی که اولویت‌های کشور است، به اساتید و دانشجویان معرفی می‌شود. پایش در روزهای ابتدایی عمرش به صورت آزمایشی با هشت برنامه علمی کار خود را آغاز و 112 استاد، 155 دانشجو و 174 پژوهشگر از طریق این سامانه، موضوعات مورد پژوهش خود را انتخاب کردند. بعد از یک سال تعداد برنامه‌های علمی به 15 برنامه رسید و تقریبا بیش از 20 هزار استاد نیز در سامانه ثبت‌نام کردند. اما حالا تعداد برنامه‌های علمی این طرح به 55 برنامه رسیده است. در این برنامه‌ها 261 چالش و 56308 زمینه پژوهشی احصا شده است. برنامه‌هایی که در تمام کشور گسترده شده و هر واحد دانشگاهی به‌عنوان واحد پیشرو برای یک برنامه علمی انتخاب شده است. به‌طور مثال از آنجایی که دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب قطب انرژی شناخته می‌شود، برنامه علمی مواد و انرژی به این واحد دانشگاهی سپرده شده یا واحد ماهشهر با توجه به ظرفیت و پتاسیل در حوزه پتروشیمی به‌عنوان واحد پیشرو در برنامه علمی پتروشیمی انتخاب شده است.
دانشگاه آزاد اسلامی تا دهم اردیبهشت ماه امسال 441899 پروپوزال در کل کشور دارد که در سامانه پژوهشیار ثبت و بارگذاری شده‌اند که 130643 پرپوزوال از برنامه‌های علمی کل کشور انتخاب شده است. عددی که نشان می‌دهد 30 درصد پرپوزال‌های کل کشور از برنامه‌های علمی انتخاب شده‌اند. اگر روزی حل مسائل و مشکلات کشور به دست پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها تنها یک رویا بود، اما حالا رنگ واقعیت به خود گرفته است. اگر روزی «پایش» فقط یک نام تزئینی بود اما حالا تمام دانشجویان و اعضای هیات‌علمی چه در دانشگاه آزاد و چه دانشگاه‌های دولتی، از چم و خم آن خبر دارند. هرچند در روزهای ابتدایی دانشجویان آشنایی چندانی با این طرح نداشتند و ابهامات و سوالات زیادی ذهن آنها را درگیر کرده بود اما حالا دانشجویان زیادی علاقه‌مند هستند که عنوان پایان‌نامه خود را از زمینه‌های پژوهشی برنامه‌های علمی انتخاب کنند تا نه‌تنها بتوانند مشکلی از جامعه را حل کنند بلکه بتوانند از مزایای طرح پایش نیز استفاده کنند.
 
گام بلند دانشگاه برای معضل بی‌ثمری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها

دانشگاه آزاد اسلامی با رونمایی از طرح پایش، گامی بلند در جهت حل معضل بی‌ثمری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برداشت. این طرح با هدفمندسازی دفاعیات دانشجویان به سمت حل چالش‌های کلان کشور، نگرشی نوین به نظام پژوهش تحصیلات تکمیلی ارائه و در راستای تحقق راهبرد سند دانشگاه اسلامی، مسیری روشن ترسیم کرد. پایش با ایجاد نظام جامع پژوهشی، هدفمندسازی پژوهش‌ها، ارتقای کیفیت پژوهش‌ها، مبارزه با تقلب علمی، جلب توجه مسئولان، افزایش ‌انگیزه دانشجویان، ارائه برنامه‌های علمی متنوع و استقبال گسترده از سوی دانشجویان، تاثیری مهم و ملموس در راستای حل مشکلات کشور، ارتقای جایگاه دانشگاه آزاد اسلامی و تغییر نگرش به پژوهش برداشته است و آن‌گونه که به نظر می‌رسد در آینده نزدیک می‌توانیم شاهد حل بسیاری از مشکلات صنعت و جامعه به دست دانشگاه آزادی‌ها باشیم.

تا دهم اردیبهشت ماه امسال، 441899 پروپوزال در کل کشور توسط دانشجویان دانشگاه آزاد ارائه شده که از این تعداد 130643 پروپوزال از برنامه‌های علمی انتخاب شده است. عددی که نشان می‌دهد در مدت کمتر از 6 سال 30 درصد دانشجویان عنوان پایان‌نامه‌های خود را از زمینه‌های پژوهشی برنامه‌های علمی دانشگاه آزاد انتخاب کرده‌اند. البته از این 30 درصد تنها 5 درصد دانشجویان توانسته‌اند درنهایت تطابق نهایی را بگیرند. در این بازه زمانی 344693 دانشجو در مقطع کارشناسی‌ارشد پروپوزال خود را ارائه داده‌اند که از این تعداد 101927 پروپوزال از برنامه‌های علمی انتخاب شده است. در مقطع دکتری نیز 65758 پروپوزال ارائه شده که از این تعداد 18233 پروپوزال از برنامه‌های علمی بوده است.

رویکرد جدید پژوهشی دانشگاه آزاد که تمرکز ویژه‌ای بر تحقیقات هدفمند و استفاده از ظرفیت‌های تحصیلات تکمیلی در خدمت نیازهای کشور دارد، بدون داشتن ساختاری منسجم نمی‌تواند در پهنای گستره بزرگی به وسعت ایران به موفقیت نزدیک شود. از این‌رو در کنار استفاده از پتانسیل‌های موجود در دانشگاه، ساختارهای جدید ایجاد شد تا با شرح وظایف مشخصی برای نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر برنامه‌های علمی پایش به نتایج مطلوب چه در درون دانشگاه - با استفاده از امکانات، توانمندی علمی اساتید و ظرفیت دانشجویان دوره ارشد و دکتری- و چه بیرون از دانشگاه - با بهره‌گیری از تعاملات علمی با دستگاه‌ها و مجموعه‌های مختلف دولتی و غیردولتی- تلاش کنند.  جزئیات کامل ساختار «پایش» سال 98 ابلاغ و در سال 1400 به‌روزرسانی شد. ابعاد مختلف ساختار اجرایی پایش را در اینفوگرافیک مقابل مشاهده می‌کنید.

زمانی که طرح پایش کار خود را آغاز کرد تنها 8 برنامه علمی به واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی سپرده شد اما حالا تعداد این برنامه‌ها به 55 برنامه رسیده که در 18 استان و 33 واحد دانشگاهی کشور پراکنده شده و یک برنامه نیز با عنوان «کلان برنامه اسرا» به سازمان مرکزی دانشگاه آزاد سپرده شده است. در این میان واحدهای استان تهران با داشتن 19 برنامه علمی اجرای بیش از 40 درصد برنامه‌ها را در اختیار گرفته‌اند. استان‌های خوزستان با داشتن 4 برنامه، اصفهان با 4 برنامه، خراسان رضوی با 3 برنامه، سمنان با 3 برنامه، فارس با 3 برنامه و کرمان با 3 برنامه در رده‌های بعدی قرار دارند. در اینفوگراف روبه‌رو پراکندگی برنامه‌های علمی در کشور و درصد پروپوزال‌های انتخاب شده از زمینه‌های پژوهشی به تفکیک مشخص شده است.

تزریق خون به رگ‌های شهر با برنامه علمی

اینکه بخت بسته بافت‌های فرسوده چه زمانی باز می‌شود و اقبال چه زمانی روی خوش به این معضل نشان می‌دهد سوالی است که باید پاسخ آن را در دل پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان جست‌وجو کرد. از سال 98 یکی از برنامه‌های علمی دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه بافت‌های فرسوده متمرکز شد و از آنجا که واحد اسلامشهر ظرفیت‌های علمی زیادی در حوزه آسیب‌های اجتماعی و رشته‌های شهرسازی، گروه جغرافیا و علوم زمین داشت، محوریت این برنامه نیز به واحد اسلامشهر سپرده شد. در حال حاضر 8 حوزه مرتبط با بازآفرینی شهری در قالب 4 چالش اصلی همراه با اهداف عینی و راهبردها و مجموعه‌های پژوهشی تدوین شده و در سامانه پژوهشیار بارگذاری شده است که عبارتند از آسیب‌های حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی، گسترش اسکان غیررسمی و حاشیه‌نشینی، بافت‌های فرسوده و نابسامانی محیطی، سیما و منظر شهری و روستایی.

بهره‌وری پتروشیمی با پژوهش‌های دقیق علمی

«ماهشهر» را می‌توان نگینی بر انگشتری صنعت کشور دانست؛ شهری که مهد صنعت پتروشیمی نیز شناخته می‌شود. مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی نیز برنامه علمی این واحد را براساس همین پتانسیل انتخاب کرده‌اند؛ دانشگاهی که همجوار با صنایع عظیم پتروشیمی است و طرح‌های برون‌دانشگاهی اساتید آن نیز بر همین صنعت متمرکز است. سال 1397 واحد ماهشهر به‌عنوان قطب برنامه علمی صنایع پتروشیمی انتخاب شد. البته برنامه علمی پتروشیمی در ابتدای سال 1400 به‌طور کامل در سامانه پژوهشیار بارگذاری شد. از همان زمان اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی ماهشهر ترجیح دادند عنوان پایان‌نامه خود را از زمینه‌های پژوهشی این برنامه انتخاب کنند. البته دانشجویان دیگر واحدها نیز از این برنامه استقبال کردند تا جایی که 931 دانشجوی کارشناسی‌ارشد و 160 دانشجوی دکتری، موضوع پایان‌نامه و رساله‌های خویش را منطبق بر زمینه‌های پژوهشی پیشنهادی در این برنامه پتروشیمی انتخاب کرده‌اند.

زیر یک‌خم معضل حاشیه‌نشینی با توان علمی

شمال و جنوب و شرق و غرب ندارد؛ همه شهرهای کشور درگیر درد حاشیه‌نشینی شده‌اند. این درد در بعضی از شهرها مثل کلانشهر مشهد به استخوان نیز رسیده است. حاشیه‌نشینی به‌عنوان یک ابر‌چالش، مساله‌ای چند بعدی است که حل آن نیازمند نگاهی جامعه‌نگر و عمل‌گراست. معضلی که به‌عنوان یک موضوع میان‌رشته‌ای در حوزه‌های مختلف دانشی قابلیت طرح موضوع و انجام تحقیق و پژوهش‌های کاربردی دارد و رشته‌ها و گرایش‌های متعدد تخصصی در حوزه‌های دانشی مختلف علوم انسانی و هنر، علوم فنی و مهندسی، کشاورزی و علوم پزشکی و پیراپزشکی را پوشش می‌دهد. به همین دلیل با‌ توجه به اینکه شهر مشهد مهم‌ترین کلانشهر درگیر با معضل حاشیه‌نشینی است، انجام این برنامه علمی در خردادماه 1398 به دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد سپرده شد. در این برنامه علمی بیش از 1503 زمینه پژوهشی تعریف شده و 164 واحد دانشگاهی متقاضی این زمینه‌های پژوهشی بوده‌اند.

ابرچالش‌های صنعت و تجارت زیر ذره‌بین دانشجویان

صنعت و تجارت در ایران با مشکلات و چالش‌های ریز و درشتی روبه‌‌رو است که هر یک قصه پرغصه جداگانه‌ای دارد؛ داستان‌هایی که هر کدام نفس اقتصاد کشور را به شماره انداخته است. این مشکلات پای دانشگاه‌ها را هم به میدان باز کرده و دانشجویان را وادار به تامل، اندیشه و یافتن راه برای حل معضلات کرده است. یکی از برنامه‌هایی که دانشگاه آزاد اسلامی برای کمک به‌منظور به ‌حرکت درآوردن چرخ صنعت و رونق تجارت تدوین کرده با نام «صنعت و تجارت» شناخته می‌شود. محوریت اجرای برنامه نیز به دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرقدس سپرده شده است. برنامه صنعت و تجارت یکی از پرطرفدارترین برنامه‌های علمی دانشگاه آزاد اسلامی است که زمینه‌های پژوهشی آن، دانشجویان را جذب خود کرده تا عنوان پایان‌نامه خود را از این برنامه علمی انتخاب کنند تا جایی که بیش از 13 هزار پایان‌نامه و رساله دکتری از این برنامه علمی بوده است.

«گفتمان مقاومت»؛ محور پژوهش دانشگاه آزادی‌ها

سیزدهم دی‌ماه سال 98 خبر شهادت حاج قاسم سلیمانی، تیتر یک تمام رسانه‌های جهان را تسخیر کرد. از همان زمان آرام آرام عبارتی به نام «مکتب شهید سلیمانی» به عنوان پرتکرارترین کلیدواژه تکرار و در ادامه به گفتمان تبدیل شد. دانشگاه آزاد نیز از زمانی که خبر شهادت سردار د‌ل‌ها رسید، تلاش کرد پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویان را به سمت شناخت حاج‌ قاسم سلیمانی و مولفه‌های تربیتی او سوق دهد. در همین راستا دی‌ماه سال 98 انتخاب موضوع گفتمان «مقاومت و تمدن نوین اسلامی» به‌عنوان یکی از موضوعات سامانه پایش در نظر گرفته شد. این برنامه به عنوان یک ماموریت علمی به دانشگاه آزاد کرمان سپرده و همزمان با اولین سالگرد شهادت او در روز 13 دی‌ماه  1399 روی سامانه پژوهشیار بارگذاری شد. تاکنون تعداد880 پروپوزال تا به حال از این برنامه انتخاب شده که 465 مورد تطابق اولیه را دریافت کرده‌اند.

دانشگاه برای تغییرات اقلیمی  چه کاری می‌تواند انجام دهد؟

هر جامعه‌ای برای حل ریشه‌‌‌ای مشکلات در هر حوزه‌ای باید به بررسی علمی موضوع مورد نظر بپردازد که بحران آب هم از این دست مشکلات است. صحبت از مدیریت منابع آب نیز حرف امروز و دیروز نیست. با توجه به اهمیت موضوع مهندسی و مدیریت منابع آب، یکی از برنامه‌‌های علمی دانشگاه آزاد اسلامی نیز در سال 1397 با عنوان «مهندسی و مدیریت منابع آب» تعریف شد تا چالش‌های این حوزه به صورت علمی حل شود. زاینده‌رودی که هر از گاهی می‌‌میرد و زنده می‌‌شود، باعث شد تا مسئولان دانشگاه از تجربیات اصفهانی‌ها برای حل بحران آب استفاده کنند. این برنامه از ابتدای سال 1399 به‌طور کامل در سامانه پژوهشیار بارگذاری شد و در این مدت 1083 دانشجوی کارشناسی‌ارشد و دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، موضوع پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود را منطبق بر زمینه‌های پژوهشی پیشنهادی در این برنامه علمی انتخاب کرده‌اند.

جهت‌دهی پژوهش‌ها به سمت پدافند غیرعامل

دانشگاه آزاد واحد تهران شمال، این روزها با قدرت تمام و سرعت بالا در مسیر طرح «پایش» و در قالب موضوعی مهم و سرنوشت‌‌‌ساز حرکت می‌کند. برنامه علمی این واحد دانشگاهی با عنوان «پدافند غیرعامل» ‌شناخته می‌شود. علت واگذاری این برنامه به «تهران شمال» نیز مشخص است؛ امکانات، زیرساخت‌ها و تخصص‌هایی که سازمان پدافند غیرعامل به آن نیاز داشته، همگی در دانشگاه آزاد واحد تهران‌‌شمال مستقر هستند. پدافند غیرعامل، حوزه‌های وسیعی از علوم مختلف را در‌بر‌می‌‌گیرد. این برنامه در ایجاد ساختارهای سازمانی، طرح‌ریزی و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی، بسط و توسعه آموزش‌های تخصصی و همچنین اقدامات اجرایی مورد توجه قرار می‌‌گیرد. بنابراین تمام دانشجویان و متخصصان می‌توانند در هر یک از حوزه‌های تخصصی مربوط به خود فعالیت کنند. علوم مهندسی، علوم انسانی، و هنر، و علوم پایه، پزشکی و کشاورزی از جمله حوزه‌های درگیر در این برنامه هستند.

گشایش علمی در میدان داده‌ها

امروزه فناوری‌های اطلاعاتی، مخابراتی و الکترونیکی نقش مهمی در زندگی ما بازی می‌کند؛ این ارتباطات بین ما و دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، چنان تحولی ایجاد کرده است که قبلا فقط در خیال ما بوده‌اند. آنقدر که توقف در مسیر این اطلاعات زندگی را مختل می‌کند. کشورها برای اینکه از این تکنولوژی‌ها عقب نمانند دست به اقدامات خرد و کلانی زده‌اند که آموزش و پژوهش یکی از آنهاست. دی‌ماه سال 98 نیز یکی از برنامه‌های علمی دانشگاه با عنوان «فناوری سامانه‌های اطلاعاتی، مخابراتی و الکترونیکی» (ساما) بر همین حوزه متمرکز شد و از آن جایی که در شهر شیراز و به‌صورت کلان‌تر در استان فارس سایت‌های صنعتی مرتبط با این حوزه مستقر شده است واحد شیراز به‌عنوان واحد پیشرو در طراحی و تدوین این برنامه علمی انتخاب شد. در این برنامه علمی هشت چالش بنیادین منطبق بر خط مشی اسناد بالادستی و خواسته‌ها و داشته‌های علمی و صنعتی با رویکرد واقع‌بینانه شرایط کشور احصا شده است.

پزشکی آینده را در علوم همگرای دانشگاه آزاد اسلامی تجربه کنید!

تفاوت در جنس و کاربرد علوم پزشکی با دیگر علوم سبب شده فاصله معناداری میان آنها باشد؛ چراکه علوم پزشکی از آزمایشگاه تا جامعه مسیر کوتاهی را طی کرده و پژوهش‌ها از علم به خدمات درمانی تبدیل می‌شوند ولی صنایع دیگر باید راهی طولانی‌‌تر را طی کرده و با رنج و مشقتی بسیار تحقیقات و پژوهش‌ها را به شکل قطعه یا محصولی قابل استفاده دربیاورند. البته برای حفظ جایگاه کنونی و البته توسعه بیشتر رسالت سنگینی بر دوش دانشگاه‌های علوم پزشکی است و پژوهش باید جزء جدانشدنی از روش‌های تحقیق این دانشگاه‌ها باشد. دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران نیز این روزها پنج برنامه علمی را در حوزه سلامت دنبال می‌کند که یکی از این برنامه‌ها با عنوان «علوم نوین همگرای پزشکی» شناخته می‌شود و همان‌طور که از نامش مشخص است می‌خواهد چهار حوزه سلامت یعنی سلامت جسم، سلامت ذهن و روح و روان، سلامت اجتماعی، سلامت معنوی را در خدمت بشریت قرار دهد. 

تدوین برنامه علمی؛ نسخه پایانی حل بحران انرژی

چالش انرژی نه تنها ایران، بلکه کشورهای توسعه‌‌یافته را نیز درگیر کرده و حتی اروپا و آمریکا برنامه‌‌های کوتاه‌‌مدت و بلندمدتی را برای پیشگیری از وقوع بحران ناشی از آن تدوین کرده‌‌اند. ایران برای رهایی از وابستگی طولانی به نفت و گاز و از سوی دیگر کاهش فشار تحریم از سوی غرب، مدت‌ها پیش برای دستیابی به انرژی‌‌های تجدیدپذیر تلاش کرد و توانست به موفقیت‌‌های چشمگیری در صنعت هسته‌‌ای هم دست یابد. اما امروزه بسیاری از کارشناسان، فقدان حلقه اتصالی برای برقراری پیوند میان علم و جامعه را در این حوزه گوشزد می‌کنند. با این حال دانشگاه آزاد یکی از برنامه‌های علمی خود را با عنوان «مواد و انرژی» تدوین کرد تا نسخه‌‌ای علمی برای حل بحران انرژی تجویز کند. بنابراین شاید بتوان برنامه علمی مواد و انرژی را نسخه پایانی حل چالش‌های انرژی در کشور دانست.

محمد اسدی، مشاور عالی معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد: اگر بخواهیم راجع‌به استان‌های برتر صحبت کنیم، باید نکاتی را در نظر بگیریم؛ «برتر» به این معنا که از برنامه‌های علمی استان‌های مذکور، استقبال خوبی به عمل آمده است. استان تهران را داریم که تقریبا 41 درصد پروپوزال‌های انتخاب‌شده‌اش از برنامه‌های علمی بوده است. بین 42 تا 45 درصد از پایان‌نامه‌ها و پروپوزال‌ها در استان‌هایی مثل خوزستان، فارس، کرمان و واحد مستقل نجف‌آباد از برنامه‌های علمی انتخاب شده؛ نه لزوما برنامه علمی خودشان. دانشجویان یک استان می‌توانند از برنامه‌های علمی استان‌های دیگر نیز موضوع انتخاب کنند. آمار استان اصفهان 58 درصد است؛ یعنی 58 درصد پروپوزال‌های این استان از برنامه‌های علمی استان‌های دیگر انتخاب شده است. واحد علوم‌وتحقیقات و استان یزد را هم داریم که بین 40 تا 45 درصد پروپوزال‌هایشان به برنامه علمی اختصاص دارد. اکنون عددی که برای ما مقدس و مهم است و آن را به‌شدت رصد می‌کنیم، آمار تطابق نهایی است.

حسن زمانیان، رئیس سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران: دانشگاه آزاد اسلامی با عده و عده‌ای که در اختیار دارد می‌تواند سهم اساسی برای محقق شدن این پژوهش‌ها داشته باشد. این دانشگاه رکن بزرگی از آموزش عالی است و اگر بخواهد یا اگر در حوزه پژوهش‌های مساله‌محور وارد شده باشد، حتما می‌تواند اثرگذار باشد. موضوع اصلی اینکه باید نگاه‌مان به پژوهش به‌صورت کلی در کشور تغییر کند، یعنی باید به‌صورت مستقیم به سراغ حوزه تجارت برویم و بقیه بخش‌ها را هم برای رسیدن به همین تولید محصولات های‌تک بهینه کنیم. اینکه مقام‌معظم‌رهبری بحث جهش تولید را مطرح کنند، صرفا در حوزه کمی نیست بلکه حوزه کیفی را هم شامل می‌شود و ما باید به سمت تولیدات های‌تک برویم و این یک جهش بزرگ محسوب می‌شود. ما این کار را در دستور کار قرار دادیم و یقینا دانشگاه آزاد اسلامی هم با توجه به دانشمندانی که در اختیار داشته و همچنین با توجه به اینکه جهت‌گیری خاص خودش را دارد، حتما می‌تواند در حوزه تغییر وضعیت پژوهش کشور ایفای نقش جدی داشته باشد.

سیدفرهنگ فصیحی، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه امیرکبیر: اولین نکته‌ای که باید درباره پژوهش ملاک قرار داد، بحث مساله‌محوری است. یعنی برای بخش‌های مهمی از پژوهش نیازمند یک کارفرمای جدی هستیم، زیرا بخش‌هایی از این حوزه مربوط به پژوهش‌های بنیادی و پایه‌ای می‌شود که شاید در این بخش‌ها خود دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی بتوانند موضوعات را با نگاه به آینده تعیین کنند. هرچند این حوزه‌ها هم باید مساله‌محور باشند اما بیشتر منابع و پژوهشی‌هایی که در کشور صورت می‌گیرد، مربوط به مسائل کاربردی یا توسعه‌ای است که نیازمند کارفرمای مشخص دارد. این کارفرماها هم دستگاه‌های اجرایی، صنایع و بخش‌های خدماتی هستند که در آنها مسائل مختلفی وجود دارد و بسیاری از این مسائل هم مسائل عیان هستند. به‌طور مثال در شهرداری‌ها بحث حمل‌ونقل، در کلانشهرها مسائل آلودگی هوا، بحران آب و انرژی و... وجود دارد که برای حل‌شان باید مسائل مشخص تعریف شود تا بتوان منابعی که هزینه می‌شود را از لحاظ اثرگذاری مورد سنجش قرار داد.

داود حسین‌پور، معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی: با وجود تقسیم‌بندی رساله و پایان‌نامه‌ها اما در اینجا گره اصلی آن است که هیچ مکانیسمی برای سوق دادن دانشجویان و دانشگاه‌ها به سمت حل مسائل کشور وجود ندارد. یعنی این‌طور نیست که بگوییم یک مکانیسم مشخصی در کشور داریم که طبق آن دانشگاه‌ها بگویند تا یک پایان‌نامه و رساله مساله‌محور نباشد، آن را تصویب نمی‌کنند. در مقابل نیز سازمان‌ها و ارگان‌ها عمدتا به سراغ طرح‌های پژوهشی می‌روند و بهای چندانی به رساله و پایان‌نامه نمی‌دهند. یعنی تصور می‌کنند شاید رساله و پایان‌نامه‌ها وزن لازم را برای بررسی عمیق مسائل ندارند. هرچند که گفته می‌شود از پژوهش مساله‌محور حمایت می‌شود، اما واقعیت این است که نگاه کاربردی به این حوزه نداریم. امروز تحقیقات زیادی در کشور انجام می‌شود که بسیاری از آنها نیاز کشور نبوده یا موضوعات تکراری به شمار می‌رود. به همین دلیل با انجام پژوهش‌های مساله‌محور بسیار موافق هستیم و کار ارزشمندی به شمار می‌رود که باید مدنظر قرار بگیرد.

قاسم مصلحی، رئیس شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان: با توجه به شرایط امروز، قطعا نیازمند تعامل بیشتر در حوزه پژوهش‌های تقاضامحور و ارتباط دانشگاه و صنعت هستیم و این مهم نیز نیازمند همکاری هر دو بخش است. یعنی هم صنعت باید نیازهایش را به دانشگاه‌ها منتقل کند و هم دانشگاه باید بتواند این نیازها را حل کند. در این میان برخی اقدامات مانند طرح پایش دانشگاه آزاد با وجود اینکه در جزئیات آن نیستم، اما تلاشی برای پیدا کردن متقاضی برای پژوهش‌ها خواهد بود. اتفاقی که تقریبا در دیگر دانشگاه‌ها هم تا حدی دنبال شده و آنها نیز تلاش می‌کنند برای پایان‌نامه و رساله‌ها متقاضی پیدا کنند؛ با این حال نشانه موفقیت چنین اقداماتی آن است که کاری کنیم تا صنعت برای این موارد ارزش قائل شده و هزینه آن را به درستی پرداخت کند؛ اگر این مساله محقق شود، نشان می‌دهد در این مسیر موفق بوده‌ایم. البته قطعا راه‌اندازی چنین سامانه‌ای اقدام مثبتی خواهد بود؛ چراکه از چنین حرکت‌هایی می‌توان به دستاوردهای بزرگی رسید.

محمدعلی نادی‌خوراسگانی، معاون علوم تربیتی و مهارتی دانشگاه آزاد: اکثر پایان‌نامه‌هایی که در سطح دانشگاه‌ها کار می‌شد، پایان‌نامه‌هایی بود که گرچه احتمال داشت مرزشکنی دانش را انجام دهد اما به‌هیچ‌عنوان گرایش و علاقه‌مندی برای اینکه با موضوعات و مسائل جامعه مرتبط باشند، در آنها وجود نداشت. یعنی ممکن بود نتیجه اساسی بیشتر پایان‌نامه‌ها هم از ارشد و دکتری استخراج یک مقاله علمی و پژوهشی یا مقاله ISI باشد؛ به‌طوری‌که وقتی سراغ بخش کارآمدی بیرونی این پژوهش‌ها می‌رفتیم متاسفانه با این مهم مواجه می‌شدیم که غیر از یافته‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی، از یافته‌های اساتید و دانشجویان استفاده دیگری نمی‌شود و پایان‌نامه‌ها عملا در کتابخانه‌ها خاک می‌خورد. در همین بین با یک اتفاق مواجه شدیم و آن هم اینکه دانشگاه آزاد اسلامی طرح پایش را مطرح کرد، طرحی که در آن تصمیم به وصل کردن پایان‌نامه و رساله‌ها به مشکلات اساسی کشور در قالب برنامه‌های علمی و دادن ماموریت به خود استان‌های مربوطه و با کمک اعضای هیات‌علمی و جریان‌های اقتصادی و اجتماعی داخل خود استان، شهرستان‌ها و صنایع گرفته شد.

حسن مسلمی‌نایینی، رئیس جهاد دانشگاهی: در حوزه تحقیقات تقاضامحور اینکه دانشگاه آزاد اسلامی توانسته طرحی مانند پایش را راه‌اندازی کند طبیعتا کار خوبی به شمار می‌رود، اما بهتر است تا در انجام تحقیقات دانشجویی استاد مشاور یا استاد راهنمای دوم را از صنعت بیاورند. نکته دیگر اینکه اگر تا امروز از طریق پایش قراردادهای منعقد شده، طبیعتا نشان می‌دهد که این طرح اقدام خوبی بوده؛ چراکه این کار همان هدفمند کردن رساله‌های دکتری و تحقیقات دانشگاهی به شمار می‌رود و نشان می‌دهد که تحقیقات براساس هدف و یک نیاز جامعه پیش می‌روند. البته طبیعتا تنها این کار کافی نخواهد بود و اگر می‌خواهیم نتیجه کافی بگیریم باید مانند خارجی‌ها صنعت را هم وارد میدان کرده و با همکاری آنها کار را دنبال کنیم. قطعا اینکه صنعت خودش وارد شود، کارها راحت‌تر و در وضعیت بهتری دنبال می‌شود. موضوعی که نمی‌توان آن را نادیده گرفت، آنکه قطعا دانشگاه آزاد اسلامی تا امروز کارهای بزرگی انجام داده و از نظر آموزشی خدمت بسیار بزرگی به کشور کرده است.

حسین نادری‌منش، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس: با رشدی که فرآیند آموزش و پژوهش کشور در پیش گرفته، ما به سمت پژوهش‌های مساله‌محور حرکت کرده‌ایم اما هنوز با شرایط مطلوب فاصله زیادی داریم که این مساله هم دلایل مختلفی دارد. اول اینکه هنوز فرآیند مرتبط با این نوع پژوهش‌ها در کشورمان شفاف نیست و دلیل دیگر هم آن است هنوز بخش‌های صنعتی که باید مسائل‌شان را به دانشگاه‌ها بیاورند، برای این کار جدی نیستند. درحقیقت شرکت‌های تولیدی کشور هنوز به صورت ریشه‌ای از این منظر که وابسته به تولید داخلی باشند، نبوده و همچنان بسیاری از آنها واردکننده هستند. همین مساله هم باعث شده تا آنها به سراغ دانشگاه‌ها نیایند. البته به صورت دستوری به آنها گفته می‌شود که برای حل مسائل اقداماتی را انجام دهند و هرچند اتفاقات خوبی هم رخ داده و حتی سیگنال‌های مثبتی هم در این زمینه شاهد هستیم، اما هنوز فاصله زیادی با نقطه مطلوب داریم.

حسن پاکارزاده، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی شیراز: تغییر فرهنگ مرتبط با پژوهش از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است انجام پژوهش در جامعه دانشگاهی از طریق دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید صورت می‌گیرد و در این میان نمی‌توان این موضوع را هم نادیده گرفت که دانشجویان تابع اساتید هستند؛ یعنی اساتید در هر مسیری که حرکت کنند، دانشجویان هم پشت سر آنها حرکت می‌کنند و این موضوع هم امر طبیعی در فضای دانشگاه است. به همین دلیل هرچه بتوانیم رغبت بیشتری را در میان اعضای هیات‌علمی ایجاد و آنها را نسبت به اهمیت انجام این پژوهش‌ها توجیه کنیم، خود به خود دانشجویان هم به این سمت حرکت می‌کنند. با این حال معتقدم لکوموتیو پژوهش مساله‌محور در کشور ما خودران است و به همین دلیل اگر تنها حوزه ریل‌گذاری را اصلاح کنیم، این قطار خود به مسیرش ادامه می‌دهد.

اسماعیل خیرخواه، رئیس دبیرخانه برنامه‌های علمی استان خراسان‌رضوی: طرح نظام پایش برخلاف تصور خیلی‌ها طرحی جامع و بسیار پیچیده و چندوجهی است و تلاش‌ها و ایثارگری‌های زیادی برای عملی ساختن آن صورت گرفته است. پیشرفت‌های ارزشمندی در حوزه نظام پایش در چند سال اخیر حاصل شده و اکنون در مرحله‌ای قرار دارد که باید ثمرات شیرین این طرح مورد استفاده قرار گیرد. تلاش‌های دکتر علی‌اکبری معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه برای پیاده‌سازی این طرح و زحمات بی‌بدیل دکتر اسدی مشاور عالی معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی در این راستا باعث شده بسیاری از مشکلات در حوزه پایش حل شوند. به اعتقاد بنده در این مرحله از طرح باید شرایط نرم‌افزاری و بسترهای قانونی برای دسترسی، اطلاع و بهره‌برداری سازمان‌ها و صنایع از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها فراهم شود تا در عمل طرح نظام پایش آزاد تاثیر خود را در حل مسائل واقعی کشور نشان دهد. این موضوع باعث شناخت بیشتر طرح نظام پایش نزد صنعت و جامعه و همچنین در نزد اساتید و دانشجویان خواهد شد.