سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: امنیت غذایی را باید یکی از حوزه‌های استراتژیکی دانست که از گذشته تا امروز نقش اساسی در تامین امنیت و سلامت جوامع داشته است. تاثیرگذاری این حوزه طی دهه‌های اخیر چند برابر هم شده که شاید اصلی‌ترین دلیل آن را بتوان بالا رفتن جمعیت دنیا و کاهش تولیدات کشاورزی دانست. با وجود اینکه تحقق امنیت غذایی یکی از مباحث حیاتی برای کشورها به شمار می‌رود اما افزایش قیمت غذایی، تغییرات اقلیمی و اثرگذاری آن در میزان تولیدات کشاورزی، عدم توسعه جوامع کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین نقاط تامین محصولات مختلف، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی، وقوع جنگ‌های مختلف و... ‌دلایلی محسوب می‌شوند که امنیت در این حوزه را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر قرار داده است. از این رو شناسایی چالش‌های مربوط به امنیت غذایی را باید یکی از نیازهای امروز کشور برشمرد؛ اتفاقی که دانشگاه آزاد واحد اصفهان (خوراسگان) در قالب برنامه علمی «سلامت و امنیت غذایی» آن را دنبال می‌کند تا از این در کنار احصای این چالش‌ها، بتوان راهکارهای علمی آن را از دل فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم پیدا کرد. در این گزارش به سراغ زمین‌دار مجری این برنامه علمی رفتیم تا وضعیت این برنامه را تشریح کند.

حوزه امنیت غذایی در کشور با چالش‌های زیادی روبه‌رو است. کمی از چالش‌های این حوزه بگویید. برنامه علمی «سلامت و امنیت غذایی» تمام مولفه‌های این حوزه را دربرمی‌گیرد؟
در حوزه امنیت غذایی چون بحث غذا را از مزرعه تا سفره در نظر می‌گیریم، همه مولفه‌های مرتبط با این بخش را در برنامه علمی «سلامت و امنیت غذایی» لحاظ کرده‌ایم. یعنی این برنامه علمی از بحث‌های اصلاح ژنتیک پیش از کاشت و برداشت تا بحث‌های ترانسفر (حمل‌ونقل)، انتقال و نگهداری و مباحث اقتصادی و حتی تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های مختلفی که در کشور در حوزه امنیت غذایی وجود دارد را در‌برمی‌گیرد. در برنامه علمی «سلامت و امنیت غذایی» برای واحد اصفهان در همه این حوزه‌ها، سه چالش را در نظر گرفته‌ایم. این برنامه علمی به دلایلی به واحد اصفهان واگذار شد. یک بخش عمده‌ای از این چرخه بزرگی که عنوان کردم به حوزه کشاورزی مربوط می‌شود. شاید یکی از این پتانسیل‌ها دانشکده کشاورزی واحد اصفهان بوده است؛ چراکه ما همه گرایش‌های کشاورزی را در این واحد دانشگاهی در اختیار داشته و حتی مزرعه‌ای هم زیر نظر دانشگاه داریم. همچنین هیات‌علمی، دانشجویان و امکانات آزمایشگاهی را هم در اختیار داریم.
دانشکده علوم و صنایع غذایی نیز در این واحد فعال است.
بله. در کنار آن صنایع غذایی در این دانشکده یکی از پرطرفدارترین رشته‌ها بوده که بسیار فعال عمل می‌کند، به‌طوری که می‌توانم بگویم حجم زیادی از دانشجویان این دانشکده در تمام این سال‌ها مربوط به صنایع غذایی بوده است.
 تا جایی که مطلع هستم کتابچه نظام موضوعات این حوزه نیز منتشر کرده‌اید.
گروه ما مدت‌زمان زیادی درگیر این بود که کتاب نظام موضوعات این حوزه را تنظیم کند. به‌طوری که شاید پنج تا شش سال می‌شود که درگیر این کار هستیم. امروز یک کتابچه‌ای با عنوان «نظام موضوعات امنیت و سلامت غذا» از سوی دانشگاه آزاد منتشر شده که تنظیم این کتاب مدت زمان زیادی کار برد تا رشته‌ها، چالش‌ها، منظر‌ها و زمینه‌های پژوهشی مرتبط با این برنامه علمی را در آن مشخص کنیم و همزمان با تدوین این کتابچه، در پژوهشیار هم درخت دانشی مرتبط با این برنامه علمی، در حال شکل‌گیری و رشد بوده است.
برنامه سلامت و امنیت غذایی از چه سالی روی سامانه پژوهشیار بارگذاری شده است؟
این‌طور نبوده که این برنامه یکباره متولد و بارگذاری شود و حتی در ماه‌های گذشته هم یک به‌روزرسانی در پژوهشیار داشتیم و موضوعات جدیدی هم در آن بارگذاری شد. یعنی این دو بخش همزمان با یکدیگر رشد می‌کنند. مسیر این‌گونه نیست که ما یک سامانه تعریف کنیم و بگوییم همه وارد آن شوند؛ به همین دلیل تغییراتی هم طی شش ماه اخیر در آن انجام شده است. به‌روزرسانی‌هایی که صورت می‌گیرد از یک سو کدنویسی‌های کامپیوتری آن و در طرف دیگر هم تصمیم‌گیری‌هایی مرتبط با آن انجام می‌شود که هر کدام لازم‌ و ملزوم یکدیگر هستند. به عبارت دیگر سامانه پژوهشیار آماده نبود که بگوییم ما اقداماتی را به اصطلاح به خورد پژوهشیار می‌دهیم، بلکه باید هر دو بخش همزمان با یکدیگر رشد کنند.
چه تعداد چالش برای برنامه علمی این واحد دانشگاهی احصا شده و چه مواردی را شامل می‌شود؟
برنامه سلامت و امنیت غذا سه چالش کلی دارد. چالش اول شامل ضعف در تولید بهینه فرآورده‌های دامی و کشاورزی، چالش دوم ناکارآمدی عملیات پس از برداشت و فرآوری مواد غذایی و چالش سوم نامناسب بودن عرضه، تقاضا و مصرف مواد غذایی سالم می‌شود. این سه چالشی است که به صورت کلی در نظر گرفته شده و هر کدام از آنها یک هدف غایی دارند. اگر بخواهم درخت دانشی این حوزه را توضیح دهم باید بگویم هدف غایی این است که بتوانیم این ناکارآمدی را در این حوزه‌ها برطرف کنیم. ولی برای اینکه بتوانیم به اهداف غایی در این چالش‌ها برسیم، یک‌سری اهداف عینی در نظر گرفته می‌شود. برای خود اهداف عینی یک‌سری راهبرد‌های مختلف شامل راهبرد یک، دو و سه لحاظ شده است.
بعد هر کدام از این راهبرد‌ها خودشان منظومه دارند و این روند ادامه دارد، یعنی برای هر کدام از منظومه‌ها، منظر در نظر گرفته و برای هر منظر نیز برنامه تعیین شده است. بعد از آن برای برنامه‌ها هم هدف و برای هدف هم زمینه پژوهشی درنظر گرفته شده است. آنچه دانشجو به همراه استاد راهنمایش انتخاب می‌کند، براساس موضوعی که است که در پروپوزال تعریف شده است یعنی فرض کنید دانشجویی یک ترکیب آنتی‌میکروب طبیعی را انتخاب کرده و می‌خواهد آن را جایگزین آنتی‌میکروب یا نگهداری مصنوعی‌ کند که سرطان‌زاست، در اینجا دانشجو با استفاده از عنوان نهایی پروپوزالش، یکی از زمینه‌های پژوهشی را در سامانه پژوهشیار جست‌وجو می‌کند و بعد درخت دانشی این برنامه علمی انتخاب می‌کند که موضوع پژوهشی دانشجو با کدام‌یک از بخش‌های مرتبط با این برنامه همخوانی دارد. دانشجو براساس تایتل یا عنوان پژوهشی که دارد، یک‌سری کلیدواژه‌ها را در سامانه وارد می‌کند و براساس آن زمینه‌های پژوهشی که کلیدواژه‌ها در آن وجود دارد، برای دانشجو نشان داده می‌شود، مثلا ۱۰ زمینه پژوهشی برای کلیدواژه‌های وارد شده، انتخاب می‌شود و بعد یکی‌یکی آنها چک شده تا مشخص شود کدام‌یک تطابق و هماهنگی بیشتری با عنوان پروپوزال دانشجو دارد.
هدف نهایی‌ که برای هر کدام از ۳ چالش این برنامه علمی انتخاب شده، چیست؟
برای ضعف در تولید بهینه فرآورده‌های دامی و کشاورزی، می‌خواهیم این ضعف را از بین برده و تولید بهینه داشته باشیم. رفع این ضعف و رسیدن به تولید بهینه بسته به رشته‌ای که دانشجو دارد و تخصص استاد راهنمایش، می‌تواند اصلاحی ژنتیکی باشد یا رسیدن به تولید بهینه در کارخانه صنایع غذایی یا تولید ماشین‌آلاتی برای این قبیل از کارخانه‌ها باشد. همچنین به‌طور مثال یک دانشجوی کامپیوتر، نرم‌افزاری می‌نویسند که بتواند دما را در نقل و انتقال یا زنجیره سرد برای محصولات سردخانه‌ای کنترل کند. در دیگر رشته‌ها هم می‌تواند مثلا در بحث تصمیم‌گیری‌های کلان در حد مدیریت رشته‌های اقتصاد انجام شود تا این ضعف در تولید از بین برود. حتی در تعداد فرزندان خانواده یا سبد خانواده می‌توان تنظیم‌گری کرد تا به شکل دیگری این ضعف در تولید از بین برود. در اصل رشته‌های تخصصی بسیار گسترده‌ای در نظر گرفته شده تا بتوان این ضعف را از بین برد؛ چراکه در این برنامه علمی همه مولفه‌ها به یکدیگر بستگی دارند و نمی‌توان تنها یک متغیر را درنظر گرفت.
گفتید چالش دوم ناکارآمدی عملیات پیش از برداشت و فرآوری مواد غذایی است. درخصوص این چالش توضیح دهید.
این چالش طیف وسیعی از رشته‌ها را شامل می‌شود و هدف غایی هم آن است که این ناکارآمدی از بین برود. حال این ناکارآمدی می‌تواند ضایع شدن محصولات در زمین کشاورزی، یا در حین نقل و انتقال یا حتی بعد از آن در انبار خرده‌فروشان یا در حوزه مصرف‌کننده نهایی باشد؛ چراکه به علت تغذیه ناسالم و عادات تغذیه ناسالم، ما در حوزه مصرف هم ناکارآمدی داریم.
برای چالش نامناسب بودن عرضه و تقاضا در مصرف مواد غذایی سالم چه هدفی را دنبال می‌کنید؟
هدف غایی ما این است تا نامناسب بودن وضعیت در این حوزه را از بین ببریم. مثالی که در اینجا می‌توانم بزنم، طیف مواد غذایی پروبیوتیک را شامل می‌شود که سموم دفعات آفات و سموم دفع قارچ‌ها در آن نیست و موارد دیگری از این دست را می‌توان برای رفع این چالش مدنظر قرار داد.
امروز چند شورای دانشی و با چه عناوینی در واحد فعال شده و اهداف نهایی آنها چه خواهد بود؟
در ابتدا باید بگویم که بنده شش ماه است که وارد این برنامه علمی شده‌ام. پیش از آن به‌نوعی غیرمستقیم در آن دخیل بوده‌ام ولی از هفتم مهر‌ماه به‌عنوان مجری در این برنامه فعالیت می‌کنم. اولین کاری که انجام دادم این بود که تعداد شورا‌ها را از سه به پنج شورای دانشی افزایش دادم تا کار گسترده‌تر باشد که بخشی از زمان درگیر همین افزایش تعداد و مدت دیگری را هم درگیر به‌روزرسانی‌های پژوهشیار بودیم و نزدیک به دو ماه است که فعالانه در این حوزه کار می‌کنم. امروز پنج شورای ما شامل «صنایع غذایی و محیط‌زیست»، «کشاورزی و علوم دارویی»، «علوم پایه»، «علوم پزشکی و دامپزشکی» و «علوم اجتماعی و علوم انسانی» می‌شود. تصمیم گرفتیم هیات‌علمی‌های مختلفی که در سطح کشور داریم را در این پنج شورا بگنجانیم. به عبارت دیگر شاید شاهد حضور اساتیدی از رشته‌های مهندسی و فنی نباشید، اما در گروه پزشکی و دامپزشکی ما هیات‌علمی‌هایی را از کل کشور داریم که در این شورا از کمک آنها استفاده می‌کنیم. شاید اسمی از مدیریت، اقتصاد و تربیت‌بدنی و تغذیه یا میکروبیولوژی در این شوراها نمی‌بینیم، اما با برخی اساتید این رشته‌ها در شورای علوم اجتماعی و علوم انسانی همکاری می‌کنیم. باید این مساله را هم مدنظر قرار داد که تعریف کردن هر کدام از این تغییرات، نیازمند اعمال تغییراتی هم در پژوهشیار است؛ چراکه لازم است تا این شوراها و افراد به‌صورت کامپیوتری در این سامانه تعریف شوند.
دلیل افزایش تعداد شورا‌های دانشی مرتبط با برنامه علمی مرتبط با واحد اصفهان چه بوده است؟
چون این برنامه بسیار پرمخاطب بوده و طیف وسیعی از رشته‌ها می‌توانند از این برنامه، زمینه‌های پژوهشی انتخاب کنند. تصور می‌کنم بیش از هزار و ۵۰۰ زمینه پژوهشی برای آن تعریف شده و به همین دلیل داوری‌ها سنگین شده و حجم کار‌ها افزایش یافته بود. اولین کاری که انجام دادیم این بود که تعداد شورا‌ها و داوران را افزایش دهیم تا روند داوری و پاسخ‌دهی به پروپوزال‌هایی که از برنامه ما انتخاب شده، تسریع شود.
2 شورای دانشی جدیدی که به شورا‌های شما اضافه شده، کدام بوده است؟
بنده شورای دانشی علوم پایه را اضافه کردم و داوری بیشتر پروپوزال‌هایی که از رشته‌های شیمی، فیزیک و میکروبیولوژی است، از طریق این شورا دنبال می‌شود. همچنین شورای علوم اجتماعی و علوم انسانی را هم اضافه کردیم. دلیل این مساله آن است که از نظر روانی رنگ و طرح یک بسته غذایی در انتخاب فرد تاثیرگذار است و به همین دلیل علوم اجتماعی و علوم انسانی را هم در زمره زمینه‌های پژوهشی قرار دادیم که مسائل روانشناسی، مدیریتی، تغذیه‌ای و... را هم بررسی کنیم. همچنین شورای صنایع غذایی و محیط‌زیست هم اضافه شده و عناوین دیگر شوراها هم تغییر کرده است.
شورا‌های جدید در ۶ ماه اخیر اضافه شده‌اند؟
بله.
اهداف و کارویژه شورا‌های دانشی چیست؟
مهم‌ترین وظیفه این شورا‌ها داوری و مطالعه پروپوزال‌هاست، یعنی در مرحله اول بررسی می‌کنند تا بدانید بین موضوعی که از سوی پروپوزال مطرح شده و درخت دانشی که چالش، هدف غایی و... را تا رسیدن به زمینه پژوهشی دنبال می‌کند، هماهنگی وجود دارد یا خیر. کار دومی که شورا‌های دانشی انجام می‌دهند و البته طی یک‌سال اخیر به سامانه اضافه شده، این است که بعد از آنکه یک تز انجام می‌شود، دانشجو یک پرسشنامه علمی را پر می‌کند که در آن براساس اهداف و دستاورد‌های تز خود، به چند سال پاسخ می‌دهد. او با این کار مشخص می‌کند تزش تا چه میزان توانسته با درخت دانشی هماهنگی داشته باشد، به‌طور مثال دانشجویی می‌خواسته یک نگهدارنده مصنوعی سرطان‌زا را حذف و به‌جای آن یک نگهدارنده طبیعی را جایگزین کند، زمانی میزان تطابق این کار مشخص می‌شود که پایان‌نامه تمام شده و دانشجو به پرسشنامه پاسخ دهد. البته این پرسشنامه دوباره توسط داوران بررسی‌شده تا معلوم شود پروپوزال تا چه میزان توانسته به آن هدف نزدیک شود، آن وقت است پروپوزال دانشجو تطابق نهایی یا عدم تطابق را دریافت می‌کند.
واحد‌های مختلف نسبت به سند تحول یک برنامه پیشنهادی یک‌ساله ارائه داده‌اند. در ابتدا بگویید چرا اقدامات برنامه‌های علمی دانشگاه باید در راستای سند تحول باشد و نکته دیگر اینکه تا امروز چند درصد از این سند از سوی واحد شما اجرایی شده است؟
سند تحول یک برنامه یک‌ساله بوده که تنظیم شده است، اما چون حجم کار ما بسیار بالا بوده، اولین نکته‌ای که مطرح شد، این بود فعلا نمی‌خواهیم سند تحول در ارتباط با برنامه علمی در اولویت باشد، بلکه در گام اول باید حجم پروپوزالی که وارد برنامه‌شده ساماندهی شوند و در قدم بعدی اولویت سند تحول قرار خواهد گرفت. خوشبختانه ساماندهی پروپوزال‌ها انجام شده و تقریبا امروز وضعیت به روزی در این زمینه داریم. به‌طوری‌که وقتی پروپوزالی وارد این برنامه می‌شود، حداقل تطابق اولیه آن در حداکثر زمان دو هفته‌ای مشخص می‌شود و از این نظر به‌روز هستیم. درحالی‌که وقتی بنده به‌عنوان مجری در این برنامه فعالیتم را شروع کردم با حجم زیادی انباشتگی مرتبط با تعداد پروپوزال‌هایی روبه‌رو بودیم که تعیین‌تکلیف نشده بودند. همچنین ازجمله اهدافی که در سند تحول وجود داشته، برگزار همایش ملی بوده که امسال برای آن برنامه‌ریزی خواهیم کرد تا بتوانیم تامین اعتبار آن را انجام دهیم و محور‌های آن را مشخص کنیم. البته براساس اینکه اهداف چگونه دنبال شود، این همایش را امسال یا در ابتدای سال آینده برگزار خواهیم کرد. یکی دیگر از کار‌ها ارتباط‌گیری با صنعت بود که خوشبختانه در بسیاری از پروپوزال‌هایی که حداقل مرتبط با رشته صنایع غذایی است، از کارخانه‌ها کمک می‌گیریم. به‌طوری‌که در اصل بسیاری از آنها مشکلاتی است که دانشجویان ما درحال کار در صنعت با آن روبه‌رو می‌شوند و برای حل بخشی از آن، کارها را در دانشگاه دنبال و برای حل بخش دیگری از امکانات خود کارخانه‌ها استفاده می‌کنند.
با چه صنایعی در ارتباط بوده‌اید؟
بسیاری از بخش‌هایی که به حوزه صنایع غذایی مربوط می‌شود. مثلا در صنایع لبنی برنامه‌های زیادی داشتیم که انجام شده‌اند، صنایع بستنی‌سازی، روغن، کنسروسازی و بیسکوئیت را هم داشته‌ایم. با وجود اینکه دانشگاه آزاد همایش‌های ملی زیادی را برگزار کرده، اما در واحد ما چنین همایشی تا امروز برگزار نشده است. البته در دانشکده کشاورزی‌مان همایش‌هایی را داشته‌ایم اما هیچ کدام مرتبط با برنامه علمی «سلامت و امنیت غذایی» نبوده‌اند.
کمی درباره اینکه چرا برنامه علمی باید در حوزه علوم انسانی ورود کند، صحبت کنید و اینکه برنامه علمی صنایع غذایی در حوزه علوم انسانی اقداماتی مانند برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی را داشته است؟
چنین کرسی‌هایی را برگزار نکرده‌ایم اما درباره اینکه چرا علوم انسانی به این حوزه ربط پیدا می‌کند، باید بگویم ما مباحث روانشناسی، اقتصادی، مدیریتی، حسابداری و حسابرسی را داریم، حتی اگر علوم و مدیریت‌های ورزشی را هم جزء علوم انسانی درنظر بگیریم، می‌بینیم باز هم به این برنامه علمی ارتباط پیدا می‌کند، یعنی نمی‌توان علوم انسانی را از این حوزه جدا کرد. به همین دلیل ما در منظر‌هایمان رشته‌هایی مانند مدیریت، روانشناسی و حتی زبان‌وادبیات فارسی و انگلیسی را لحاظ کرده‌ایم. به‌عبارت دقیق‌تر دلیل این کار آن بود که به‌هرحال در حوزه بسته‌بندی نیاز است برخی نکات لحاظ شود، از این رو تلاش کرده‌ایم زمینه گسترده‌تری را داشته باشیم و هر زمینه پژوهشی‌ای را که می‌توان آن را به غذا و امنیت غذایی مرتبط کرد، در این حوزه بگنجانیم.
یک‌سری اقدامات‌مان با باشگاه پژوهشگران بوده است. بسیاری از دانشجویان ما عضو باشگاه پژوهشگران جوان هستند و ارتباط با باشگاه از این طریق دنبال شده است.
از اقدامات انجام‌شده عبور کنیم، درباره تعداد اساتید و دانشجویانی که درگیر این برنامه علمی هستند، توضیح دهید.
براساس سامانه پژوهشیار، تعداد اساتیدی که در این برنامه حضور دارند، ۱۲ هزار و ۴۵۶ استاد است که شاید این رقم براساس تعداد اساتیدی باشد که در پروپوزال‌ها درگیر بوده‌اند و شامل استاد راهنما و مشاور هم می‌شود. علاوه بر این، تعداد دانشجویان هزار و ۹۸۲ نفر است. هزار و ۶۹۶ تطابق اولیه صادر شده و تطابق‌های نهایی هم ۲۵۹ عدد است. البته این بدان معنی نیست که بقیه تطابق نهایی نخورده یا رد شده‌اند. همان‌طور که پیش‌تر هم گفتم در بحث تطابق نهایی باید پایان‌نامه کامل انجام شود و بعد از دفاع، پرسشنامه علمی مربوط هم از سوی دانشجو پر شود؛ چراکه تازه بعد از آن می‌توان پرسشنامه را برای داوران ارسال کرد. به همین دلیل باید بگویم از میان دانشجویی که این کار را انجام داده‌اند، ۲۵۹ مورد آن تطابق نهایی را دریافت کرده‌اند؛ چراکه اگر دانشجویی پرسشنامه علمی را کامل نکرده یا هنوز درحال انجام پایان‌نامه‌اش باشد، عملا بحث تطابق نهایی آن قابل‌انجام نیست.