زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: جداول لایحه بودجه 1403 بالاخره بعد از دوماه، ابتدای هفته جاری منتشر شد تا دستگاه‌های مختلف تا حدی تکلیف دخل و خرج خود را برای امسال بدانند؛ هرچند عمدتا بین آنچه از سوی دولت به مجلسی‌ها ارائه می‌شود تا آنچه درنهایت از راهروهای بهارستان به‌عنوان بودجه نهایی در اختیار سازمان برنامه‌وبودجه قرار می‌گیرد، فاصله وجود دارد، این لایحه می‌تواند تا حد زیادی چشم‌انداز هزینه‌ای دستگاه‌ها را مشخص کند. حوزه آموزش عالی دولتی هم مانند هر بخش دیگری تا حد قابل‌توجهی از دولت ارتزاق کرده و به همین دلیل میزان اعتبارات به این بخش از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است. همچنین طی سال‌های اخیر به‌دلیل افزایش تورم و بالا رفتن هزینه‌ها، مسئولان دانشگاهی از کاهش اعتبارات و عدم تخصیص کامل منابع گلایه‌مندند و به همین دلیل همزمان با فصل تصویب بودجه در خیابان بهارستان، هر دستگاهی تلاش می‌کند که بتواند نظر مثبت نمایندگان ملت را برای بالا بردن میزان اعتبارات به خود جلب کند. اگر بخواهیم به‌صورت کلی نگاهی به سهم دانشگاه‌های وزارت علوم از لایحه امسال داشته باشیم، باید عنوان کرد به‌صورت میانگین 32 درصد به اعتبار مراکز آموزشی زیرمجموعه وزارت علوم اضافه شده و در مقابل میانگین رشد درآمدهای اختصاصی به 46 درصد رسیده است. سهم درآمد این دانشگاه‌ها اما از کل بودجه‌شان به‌صورت میانگین 10 درصد تعیین شده؛ موضوعی که نشان می‌دهد در سال جاری هم دانشگاه‌ها 90 درصد به بودجه عمومی کشور وابسته خواهند ماند. پیش از بررسی جزئی وضعیت مالی دانشگاه‌ها برای امسال، بد نیست نگاهی به شرایط مالی وزارت علوم به‌عنوان اصلی‌ترین نهاد آموزش عالی کشور داشته باشیم. وزارتخانه‌ای که با رشد 35 درصد همراه و به نسبت سال گذشته هم 13 درصد بیشتر بوده است. نکته قابل‌توجه درباره بودجه این بخش آن است که سهم درآمدهای اختصاصی علوم به نسبت سال گذشته، 55 درصد بیشتر شده و در طرف دیگر اعتبارات تملکی این وزارتخانه از منابع عمومی 11 درصد درنظر گرفته شده است.

3 جایگاه اول بالاترین اعتبار دولتی بدون تغییر ماند

اگر بخواهیم دانشگاه‌هایی را نام ببریم که بیشترین بودجه را در لایحه امسال خواهند داشت باید در راس آن دانشگاه پیام‌نور با اعتبار چهارهزار و 760 هزار میلیارد و 88 میلیون تومان قرار داشته باشد؛ دانشگاهی که البته میزان افزایش اعتباراتش تنها 18 درصد بوده است. بعد از آن باید نام دانشگاه تهران را برد، آن هم با رقمی معادل چهارهزار و 379 هزار میلیارد و 77 میلیون تومان که سهم منابع مالی آن به نسبت قبل 29 درصد بیشتر شده است. جایگاه سوم هم مانند سال گذشته در اختیار دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای است و سازمان برنامه‌وبودجه با رشد 30 درصدی بودجه برای این دانشگاه چهارهزار و 67 هزار میلیارد و 626 میلیون تومان اعتبار درنظر گرفته است. البته در جایگاه چهارم این بخش تغییرات قابل توجهی داشته‌ایم، به‌طوری‌که برخلاف 1402 که این رتبه در اختیار تربیت مدرس بود، حالا شهید بهشتی‌ها هم با بودجه پیشنهادی هزار و 853 هزار میلیارد و 191 میلیون تومان که معنایش رصد 45 درصدی برای این دانشگاه است، توانسته‌اند چهارمین دانشگاهی باشند که بیشترین بودجه را خواهد داشت. درنهایت فردوسی مشهد با رشد 33 درصد بودجه‌اش نسبت به 1402، مانند سال قبل در رتبه پنجم جا خوش کرده است. در این میان دانشگاه‌هایی مانند امام صادق(ع) با 70 میلیارد تومان اعتبار در جایگاه 96 و سوره با سهم 34 میلیارد و 793 میلیون تومانی در رتبه 102 قرار گرفته است.
میانگین رشد بودجه دانشگاه‌ها 7درصد کمتر شد
اگر بخواهیم نگاهی کلی به‌ صورت‌وضعیت بودجه امسال در حوزه دانشگاه‌های کشور داشته باشیم، باید عنوان کرد بودجه دانشگاه‌ها به‌صورت میانگین برای امسال 33 درصد رشد کرده است، البته وقتی این میانگین رشد را در ترازوی مقایسه با لایحه بودجه سال 1402 قرار می‌دهیم، می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که قرار است 1403 سال سختی برای دانشگاه‌ها باشد؛ چراکه میانگین رشد سال گذشته 40 درصد بود. همچنین در این میان سهم درآمدها با میانگین رشد 49 درصدی همراه بوده است. جالب اینجاست که سهم منابع تملکی میانگین رشد 12 درصدی را تجربه کرده که به‌نظر می‌رسد با توجه به بالا رفتن هزینه‌ها و تورم سالیانه‌ چندان نمی‌تواند نقشی در پیشبرد طرح‌های عمرانی دانشگاه‌ها به‌صورت کلان ایفا کند.
بودجه دانشگاه‌های غیرتهرانی چند درصد افزایش یافت؟
با وجود اینکه سه دانشگاه پیام‌نور، تهران و فنی‌وحرفه‌ای بیشترین بودجه را از منابع عمومی کشور در حوزه دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم به خود اختصاص داده‌اند اما وقتی سنجه میزان رشد بودجه به نسبت بودجه سال 1402 که به‌میان می‌آید، رتبه اول به دانشگاه سیدجمال‌الدین اسدآبادی با رشد 66 درصدی می‌رسد، بعد از آن دانشگاه اراک با 58 درصد و صنعتی ارومیه با 56 درصد قرار دارد. جالب اینجاست که از دانشگاه‌های پایتخت‌نشین، تنها سه دانشگاه در 10 ردیف اول این حوزه قرار دارند. به‌طوری‌که دانشگاه خوارزمی با رشد 46 درصدی در جایگاه پنجم قرار دارد و شهید بهشتی با رشد 45 درصدی در سکوی هفتم و در نهایت امام صادق(ع) با رشد 41 درصدی به‌عنوان دهمین دانشگاهی است که توانسته بیشترین رشد بودجه را تجربه کند. موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم میزان رشد بودجه در دانشگاه‌های پیام‌نور، تهران و فنی‌وحرفه‌ای به ترتیب 18، 29 و 30 درصد بوده است.

وابستگی 94 درصدی دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای به اعتبارات دولتی
با وجود اینکه دست دانشگاه‌ها برای کسب درآمدهای اختصاصی باز بوده و طی سال‌های اخیر مسئولان آموزش عالی تاکید ویژه‌ای به آن داشته‌اند، اما با درنظر گرفتن نسبت منابع عمومی از کل بودجه دانشگاه‌ها باید عنوان کرد فنی‌وحرفه‌ای با سهم 94 درصدی بیشترین وابستگی را به دولت خواهد داشت. بعد از آن دانشگاه تهران است که 69 درصد و پیام‌نور هم با 52 درصد بیشترین وابستگی را به پول‌های حاصل از فروش نفت دارند. کمترین استفاده از منابع عمومی هم به دانشگاه علم و صنعت نور برمی‌گردد، البته همین دانشگاه شش‌میلیارد تومان به بودجه عمومی متکی است. بودجه‌ریزی امسال نشان می‌دهد موضوع کاهش وابستگی دانشگاه‌ها به منابع دولتی در حد حرف باقی مانده و قرار نیست به این زودی‌ها تغییری در این زمینه ایجاد شود. واقعیت آن است که نگاه موجود در دانشگاه‌های دولتی به‌گونه‌ای است که ترجیح می‌دهند همان مسیر همیشگی را برای امرار معاش سالیانه خود طی کنند و نگاه‌شان به دست بودجه‌ریزان کشور باشد.

بیشترین تکلیف دولت برای درآمدزایی به پیام‌نور رسید
دولتی‌ها در لایحه امسال مانند روال گذشته، تکلیف دانشگاه‌ها در درآمدهای اختصاصی را هم مشخص کرده‌اند. در این میان دانشگاه پیام نور بیشترین درآمد اختصاصی را خواهد داشت، به‌طوری‌که این دانشگاه باید سال مالی 1403 رقمی معادل دوهزار و 272 هزار میلیارد تومان درآمد داشته باشد. در این میان البته بد نیست نگاهی هم به صحبت‌های علی‌ خطیبی، معاون اداری مالی وزارت علوم در سال 1401 داشته باشیم؛ چراکه طبق گفته‌های او حدود 42 درصد این مبلغ از شهریه دانشجویان و 30 درصد آن از جریمه و خسارت تامین می‌شود. بعد از این دانشگاه، تهران با درآمد هزار و 342 هزار میلیارد تومان قرار دارد. شاهدی‌ها باید به درآمد 681 میلیارد و 818 میلیون تومانی برسند. بعد از آن اما برخلاف سال گذشته که تربیت مدرس قرار داشت؛ حالا صنعتی شریف قرار گرفته که باید 527 هزار میلیارد تومان درآمد داشته باشد. نکته قابل‌توجه در این میان آن است که دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای- که می‌تواند از پتانسیل بالایی برای درآمدزایی برخوردار باشد- مجوز کسب درآمد 227 هزار میلیارد تومانی را داشته و در جایگاه دوازدهم جا خوش کرده است.
تامین 53 درصد از بودجه شاهد از طریق درآمد اختصاصی
یکی از موضوعات قابل‌اهمیت در لایحه بودجه را می‌توان سهم درآمد اختصاصی از کل لایحه دانست؛ سهمی که دانشگاه شاهد جایگاه اول را در آن دارد و باید 53 درصد از کل بودجه‌اش را از این طریق به‌دست آورد؛ رقمی که 681 میلیارد و 818 میلیون تومان می‌شود. بعد از آن دانشگاه پیام نور قرار دارد که سهم درآمدهای آن به 48 درصد از کل بودجه‌اش می‌رسد. دانشگاه جامع علمی کاربردی هم با سهم 44 درصد و علم و صنعت نور هم با 33 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. حال اینجاست که دانشگاه‌هایی مانند صنعتی شریف، تهران، امیرکبیر و علم‌وصنعت به ترتیب 33، 31، 29 و 24 درصد از بودجه‌شان را از این طریق تامین می‌کنند. این مساله نشان می‌دهد دانشگاه‌های دولتی مطرح کشور امسال هم نمی‌خواهند تلاشی برای بالا بردن سهم درآمدهای اختصاصی‌شان داشته باشند. درحالی‌که طبیعتا با توجه به صرف بودجه‌های هزار میلیاردی تومانی در این دانشگاه‌ها و داشتن زیرساخت‌های آزمایشگاهی و کارگاهی آنها، طبیعتا امکان درآمدزایی برایشان از طریق انجام پروژه‌های برون‌دانشگاهی نسبت به دیگر دانشگاه‌های کشور بیشتر فراهم است؛ ظرفیتی که عزم جدی از سوی مسئولان دانشگاه‌ها برای استفاده حداکثری از آنها وجود ندارد. از طرف دیگر نمی‌توان این مساله را هم نادیده که این مراکز آموزشی طی سال‌های اخیر به‌سمت برندفروشی حرکت و تلاش می‌کنند بخشی از درآمدهای خود را از طریق جذب دانشجویان پولی در پردیس‌هایشان فراهم کنند. کمترین سهم درآمد اختصاصی از کل بودجه به دانشگاه کاشان می‌رسد که تنها باید 80 میلیارد تومان از 538 میلیارد و 752 میلیون تومانی‌اش را از طریق درآمدهای اختصاصی تامین کند؛ مبلغی که تنها 15 درصد از بودجه‌اش را شامل می‌شود.

درآمد دانشگاه اراک 263 درصد بیشتر می‌شود

با وجود اینکه دانشگاه‌های پایتخت‌نشین در حوزه درآمدهای اختصاصی امسال هم بنا نیست اتفاق ویژه‌ای را رقم بزنند، اما براساس لایحه بودجه دولت تمرکز ویژه‌ای برای افزایش درآمدهای دانشگاه‌های مرکز استانی دارد. به‌طوری‌که دانشگاه اراک با افزایش 263 درصدی درآمدهایش نسبت به سال گذشته روبه‌رو خواهد بود که معنایش رسیدن به درآمد 94 میلیارد و 500 میلیون تومانی در این زمینه است. هرچند این دانشگاه در شهر صنعتی قرار گرفته و از پتانسیل بالایی در این زمینه برخوردار است، اما جایگاه دوم این حوزه به دانشگاه محقق‌اردبیلی با افزایش 242 درصدی درآمدهایش می‌رسد. نکته‌ای که نشان می‌دهد این هدفگذاری سازمان برنامه‌وبودجه برای این دانشگاه رسیدن به درآمد 85 میلیارد و 500 میلیون تومانی است. میزان رشد درآمدها در دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل به 207 درصد رسیده و این دانشگاه 9 میلیارد و 200 میلیون تومان درآمد اختصاصی خواهد داشت. طبیعتا در این دانشگاه‌ها بخشی از درآمد از طریق شهریه یا جریمه‌ها تامین می‌شود، اما این را نمی‌توان نادیده گرفت که رشد بیش از صددرصدی فصل درآمدهای اختصاصی برای این دانشگاه‌ها خود می‌تواند تا حدی به‌عنوان موتور محرکه برای آنها به حساب آید؛ موتوری که اهمیت آن را باید در روشن نگه داشتنش طی سال‌های آینده قلمداد کرد.

اجازه دولت  به پیام نور برای هزینه کردن 575 میلیارد تومان در بخش پروژه‌های عمرانی
یکی از بخش‌های جذاب برای دانشگاه‌ها را باید بودجه‌ای دانست که در قالب تملک دارایی به آنها تخصیص پیدا می‌کند. بودجه‌ای که طبق قانون باید آن را صرف طرح‌های عمرانی و ساخت‌و‌ساز و یا خرید و تعمیر تاسیسات کرد. در این میان بیشترین اعتبار اختصاص‌داده‌شده مربوط به دانشگاه فنی‌و‌حرفه‌ای با رقم 575 میلیارد و 302 میلیون تومان است. رقمی که 15 درصد از منابع عمومی متعلق به این دانشگاه را شامل می‌شود. بزرگی این مبلغ را زمانی می‌توان بهتر متوجه شد که بدانیم این رقم از کل بودجه پیشنهادی امسال برای دانشگاه بین‌المللی امام خمینی‌‌(ره) هم بیشتر است. بعد از آن دانشگاه تهران با داشتن بودجه 266 میلیارد و 835 میلیون تومانی در بحث تملک دارایی سرمایه‌ای توانسته در رتبه دوم این بخش قرار بگیرد که سهم این منابع از منابع عمومی 6 درصد است. صنعتی شریف اما امسال می‌توانست 184 میلیارد و 495 میلیون تومان در این حوزه هزینه کند که معادل 11 درصد از منابع عمومی اختصاص‌داده به این دانشگاه است. دانشگاه یزد هم در جایگاه بیستم این حوزه قرار گرفته و می‌تواند برای سال جاری 69 میلیارد و 416 میلیون تومان در این زمینه هزینه کند.
کاهش قطره‌چکانی دانشگاه‌سازی در کشور
نگاهی به لایحه بودجه نشان می‌دهد که وضعیت ساخت‌و‌ساز دانشگاهی در استان‌های دیگر به شدت ادامه دارد و در برخی از دانشگاه‌ها سهم قابل‌توجهی از منابع عمومی به این امر اختصاص پیدا کرده است. البته این موضوع در سال لایحه بودجه 1402 هم وجود داشت و جالب اینکه امسال عمده دانشگاه‌های مجوزدار در این زمینه، همانند سال قبل بودند. اما سهم این اعتبارات در منابع عمومی کاهش چشمگیری داشته است؛ به طوری که دانشگاه سلمان فارسی کازرون با وجود اینکه سال گذشته می‌توانست 49 درصد از منابع تعیین‌شده در لایحه بودجه‌اش را به این امر اختصاص دهد، امسال با ریزش یک‌درصدی در این بخش، می‌توانست 48 درصد از منابع عمومی پیشنهادی‌اش را برای مباحث تعریف‌شده در بخش تملک دارایی هزینه کند. مساله‌ای که اعتباری معادل 50 میلیارد و 360 میلیون تومان را برای این دانشگاه به همراه خواهد داشت. بعد از آن دانشگاه صنعتی شیراز قرار دارد که می‌تواند 36 درصد از منابع عمومی را به این حوزه اختصاص دهد؛ البته این میزان در لایحه 1402 برای این دانشگاه، 39 درصد تعیین شده بود. دانشگاه هنر شیراز هم مجوز استفاده از 35 درصد از منابع عمومی را برای این بخش دارد. موضوع قابل توجه و البته تکراری این است که در 20 دانشگاه برتر این حوزه، نامی از دانشگاه‌های پایتخت‌نشین به چشم نمی‌خورد و این مساله نشان می‌دهد امسال هم قرار است بخشی از پروژه‌های عمرانی و یا تعمیر و بازسازی دانشگاه‌های مهم کشور در پیچ و خم‌های تامین بودجه گرفتار بمانند؛ درحالی‌که قدیمی بودن بافت دانشگاه‌های مهم کشور نیاز به این مساله را بیش از پیش می‌کند.