ابوالفضل مظاهری – سارا طاهری، گروه دانشگاه: دوران جدید فعالیت دانشگاه آزاد را می‌توان با چند ویژگی به‌خصوص معرفی کرد. شبکه دانشگاهی یکی از این کلیدواژه‌های جدیدی است که با شکل‌گیری سامانه‌های مختلف و سامان‌دهی اطلاعات واحدهای دانشگاهی در پهنای یک کشور گسترده محقق شده است. آموزشیار، پژوهشیار، وادانا، مشکات و کاتب هرکدام بخشی از روندهای معمول و البته جدید آموزشی و پژوهشی دانشگاه را در خود جای داده‌اند و امروز در دسترس مخاطبان دانشگاه آزاد قرار دارند. در فضای پژوهشی، پژوهشیار محل اصلی انسجام و مدیریت فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی است که برنامه‌های علمی دانشگاه یا همان پایش را در خود جای داده است. پایشی که امروز 55 برنامه علمی و بیش از 55 هزار زمینه پژوهشی در اختیار اساتید و دانشجویان گذاشته و قرار است در روزهای آینده به سامانه کاتب اضافه شود. کاتب با هدف ارائه محتوای الکترونیکی در راستای تقویت عدالت آموزشی متولد شد و این روزها درحال به‌روز شدن برای ارائه امکانات جدید در قالب نسخه یا ورژن سوم به مخاطبانش است. کاتب جدید ویژگی‌های مختلف تازه‌ای دارد اما بدون‌شک مهم‌ترین آن را باید اضافه شدن هوش مصنوعی به این سامانه دانست؛ موضوعی که محمدعلی اکبری، معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» ابعاد مختلف آن را تشریح کرده است که در ادامه می‌خوانید.
سامانه پژوهشیار یکی از مهم‌ترین سامانه‌های دانشگاه آزاد در دوره اخیر به شمار می‌رود. در حوزه پژوهشی دانشگاه سامانه‌ای داشت که محل رجوع اساتید بود؛ چرا راه‌اندازی پژوهشیار تبدیل به یک اولویت شد؟
سال 1397 سامانه‌ای به نام TC در سازمان مرکزی بود که تمام اطلاعات پژوهشی دانشگاه در آن بارگذاری می‌شد. به عنوان مثال عنوان پروپوزالها در آن سامانه ذخیره شده بود. این سامانه ایرادات بسیار زیادی مانند کار نکردن با کد ملی داشت. به عنوان مثال خود من هر بار خود را به نام‌های مختلف مثل محمد علی‌اکبری، آقای علی‌اکبری، محمدآقای علی‌اکبری معرفی می‌کردم و هر کدام از اینها یک اسم بود و اگر کسی من را با یکی از این عنوان‌ها تایید می‌کرد من 15 ظرفیت را به دست می‌آوردم. یک فرد نشسته بود و ظرفیت را تایید می‌کرد و این دیگر اشکالی بود که این سامانه داشت. در این اشکال ممکن بود فرد مسئول به هر فردی تعداد نامشخصی ظرفیت بدهد. به عنوان مثال به یک نفر 18 ظرفیت و به نفر دیگر 40 ظرفیت بدهد. البته باید در اینجا ذکر کرد که در آن زمان دانشگاه آزاد به این میزان نیز رشد نکرده نبود و قرار هم نبود تا آن سامانه همه دانشگاه را حمایت کند. اما کم‌کم کل دانشگاه را پوشش داد و انواع و اقسام تخلفات در آن وجود داشت. همین امر عاملی شد تا برای ایجاد سامانه‌ای دیگر مصمم شویم.
این تصمیم برای چه زمانی است؟
در سال 1397 بود. حتی آن زمان که دکتر طهرانچی در استان تهران بودند قصد داشتیم این تصمیم را عملی کنیم. اگر اشتباه نکنم در اواخر همان سال 1397 از واحد تهران شرق پایلوت سامانه پژوهشیار شروع شد. پس از آنکه در این واحد بالا آمد برخی ایرادات آن برطرف و سپس در واحد تهران جنوب و کم‌کم در همه کشور گسترش پیدا کرد. با این اقدام اطلاعات دانشگاه متمرکز شد. پیش از این پروپوزالها به‌صورت دستی بود و اگر یک پایان‌نامه خوب به ثمر می‌رسید در کتابخانه نگهداری می‌شد. در اولین اقدام همه کشور به‌صورت واحد پروپوزال یکسان را پر می‌کنند و بانک اطلاعاتی یکدستی دارد. به عبارت ساده‌تر همه کشور را یک‌کاسه کرده و در سامانه پژوهشیار بارگذاری کردیم. این اقدام حدود یک سال زمان برد تا همه واحدها آن را آموخته و از آن استفاده کنند. از دیگر مشکلاتی که در این زمان وجود داشت قطع شدن سامانه TC و محدودیت ظرفیت بود. علت آن هم این بود که با قطع شدن سامانه قبلی باید همه اطلاعات به سامانه جدید منتقل می‌شد. این فرآیند یکی از اقدامات سخت آن روزها بود چون با قطع کردن سامانه TC همان اندک اطلاعات کل کشور نیز از دسترس خارج می‌شد و از بین می‌رفت و معلوم نبود دیگر چه اتفاقی رخ خواهد داد. این فرآیند انتقال نیز فکر می‌کنم در تاریخ اول اردیبهشت 1398 انجام شد و سامانه قبلی به‌صورت کلی از دسترس خارج شد. سپس در مدت حدود شش ماه همه اطلاعات با یک مشقت‌هایی به سامانه جدید منتقل شد. اما به‌صورت تقریبی از اواخر سال 1398 سامانه پژوهشیار درست شد. بعد از آن بود که همه پروپوزالها در آن می‌آمدند و حضور هر فرد با کد ملی انجام می‌شد، حتی همه کدهای ملی با ثبت‌احوال چک می‌شد تا کد ملی تقلبی در آن وجود نداشته باشد و اطلاعات صحیح و حضور فرد درست باشد. از سوی دیگر کنترل سامانه در دست این معاونت قرار گرفته است، یعنی یک نفر در سازمان باز هم بود که آن فرد من بودم ولی کسی دیگر دسترسی به اطلاعات ندارد. به عنوان مثال هیچ‌کس در کشور به غیر از من نمی‌تواند دست به ظرفیت بزند. اگر روزی ظرفیت اشکالی پیدا کند حتما با آی‌دی من این اتفاق افتاده است وگرنه فردی دیگر نمی‌تواند این کار را کند. برخی از اطلاعات متمرکز شد و برخی دیگر غیرمتمرکز شد. مانند تصویب پروپوزال در شورای گروه که اجازه تصویب به دست شورای گروه است. به غیر از شورای گروه، من هم می‌توانم در اینجا آن را تصویب کنم. به بیان دیگر به‌صورت لایه‌ای همگی دسترسی به این بخش داریم. همچنین شفافیت نیز در این سامانه وجود دارد و فردی که تصویب می‌کند؛ اسمش و ساعت، روز، مدت زمانی که در کارتابل خود پروپوزال را نگه داشته مشخص است. برای مثال اگر دانشجویی بگوید چرا استاد 30 روز آن را در دست خود نگه داشته به‌خوبی مشاهده می‌شود و معلوم است و پیگیر شکایت دانشجو خواهیم شد. به بیان دیگر این سامانه نوعی دست ما را در اطلاعات واحدهای دانشگاهی باز کرد که در برخی از موارد به‌صورت واضح و شفاف می‌دانیم که چه اتفاقی رخ می‌دهد. بنابراین این یک بحث فرآیند اداری است.
پیش از این فرآیند هم طراحی و اجرای برنامه‌های علمی آغاز و رونمایی شد.
بله. به موازات آن برنامه علمی پایش نیز انجام شده است. به بیان دیگر این اقدامات تا اینجا فرآیند اداری است و هیچ کار عجیبی نیست. نکته دیگر آن است که شما این همه تز دارید. به عبارت دیگر در کشور 90 هزار تز ارشد و 10 هزار تز دکتری داریم که دفاع می‌شوند. این همه تز همین‌گونه و بدون نظارت است، حتی الان نیز ما نظارت‌ها را زیاد کرده‌ایم اما 90 هزار تز عددی نیست که بتوان دانه‌دانه آن را چک کرد. به بیان کامل‌تر، یعنی یک بحث نظارت بر این 90 هزار تز است و بحث دیگر برای مثال دانشگاه‌های دیگر در ایران‌داک آن را چک می‌کنند. ما به‌تبع آن در سامانه خود مشابهت‌یابی را نیز راه‌اندازی کردیم، یعنی علاوه بر آنکه ایران‌داک وجود دارد یک فرآیند در نظارت جلو رفتیم و هم‌اکنون در دو سامانه مشابهت‌یابی به‌صورت جداگانه انجام می‌شود. اما یک فرآیند دیگر به نام مدیریت دانش نیز وجود دارد. برای مثال شما 100 هزار تز دارید که اگر از این تعداد تنها 20 هزار عنوان آن را بیاورید و در یک راستای خاص آن قرار دهید یک برد داشته‌اید چون 20 درصد عدد خیلی بزرگی برای این اقدام است. معاونت این کار را نیز کرده است. اینکه شما چگونه یک چالش را به یک مساله دانشگاهی تبدیل کنید این خود یک فرآیند است. برای مثال چالش آلودگی هوا داریم. این مساله چگونه می‌خواهد مساله دانشگاهی شود؟ چالش آلودگی هوا به قدری بزرگ است که شما کلی کار می‌توانید در آن انجام دهید. سوال در اینجا این است که چگونه می‌شود این مساله را به یک مساله دانشگاهی تبدیل کرد؟ برای این اقدام یک الگویی ارائه شده است و این الگو در سامانه بارگذاری شده است. در این الگو اقداماتی که برای رسیدن از یک چالش به یک زمینه دانشگاهی ارائه شده است باید در اینجا ذکر کرد که این اقدام در سامانه پژوهشیار وجود دارد اما کاری به روند اداری ندارد. زمینه‌ها در سامانه بارگذاری شد و در دسترس استاد و دانشجو قرار دارد و می‌توانند بگویند که ما می‌خواهیم در این زمینه کار کنیم و پروپوزال خود را بنویسند. پروپوزالها در دو جا تایید می‌شوند. یکی در گروه تایید می‌شود و پس از آن در گروهی دیگر به نام شورای حوزه دانشی باید تایید شود. در اولین ارائه پروپوزال یکبار خوانده می‌شود و همخوانی آن با موارد داخل برنامه مقایسه شده و همخوانی آنها چک می‌شود. داور نظر خود را نوشته و تایید می‌شود. در این مرحله دیگر کاری با این دانشجوی ارشد نداریم و دانشجو دفاع می‌کند. پس از آنکه دفاع انجام شد پایان‌نامه خود را همراه با یک صفحه توضیح ارائه می‌دهد که آیا این پایان‌نامه به درد برنامه علمی می‌خورد یا خیر. دوباره پس از این مرحله آن تیم یا شورا آن را می‌خواند و اگر آن را تایید کردند؛ پروپوزالی می‌شود که در این حوزه کار شده است. این فرآیند حدود سه سال است که شروع شده و با توجه به آنکه سامانه است هر بار توسعه پیدا کرده و اشکالاتش رفع شده است. الان بیش از شش ماه است که به گام آخر رسیده است. به عبارت دیگر پروپوزال‌هایی را امروز داریم که در ابتدا و انتها آنها را خوانده، تایید کرده و شماره زده‌ایم. با این اقدام اگر اشتباه نکنم به‌صورت خالص 16 درصد از تز‌های دانشجویان در سامانه است. البته 32 درصد ادعا دارند که در برنامه علمی هستند که ما نصف آن را رد میکنیم. این آمار در مقطع دکتری 11 درصد است.
چرا نیمی را رد می‌کنید؟
شورا تایید نمی‌کند.
یعنی ممکن است پایان‌نامه ارائه شود ولی به لحاظ علمی در برنامه نیاید؟
بله همین‌طور است. فرد دفاع خود را می‌کند و ما کاری به کار دفاع نداریم اما در آمار برنامه دیگر قرار نمی‌گیرد.
اگر پایان‌نامه در آن برنامه نباشد چگونه است؟
مسیر خود را می‌رود. در هر صورت مسیر اول و فرآیند اداری خود را باید طی کند. ما با آن بخش هیچ کاری نداریم و اگر جزء برنامه باشد دوباره یک تیم دیگر آن را می‌خواند.
اجباری برای این دوباره‌خوانی وجود دارد؟
نه؛ ظرفیت استاد را بسته‌ایم و 50 درصد ظرفیت استاد را به این بخش اختصاص داده‌ایم. به بیان ساده دانشجو نه ولی استاد بله.
علت این تصمیم چیست؟
هدف‌گذاری مشخصی داریم. برای مثال امروز دانشکدهها را مشخص کرده‌ایم و در حوزه‌های مختلف می‌خواهیم کار کنیم و برنامه‌های علمی را به آنها وصل کنیم. فرآیند برنامه‌های علمی کامل شده و دانشکدهها می‌توانند در رشد آن کمک کنند، یعنی دانشکده‌های موضوعی که همیشه دکتر طهرانچی آن را می‌گویند و مبحث موضوع‌محوری آهسته‌آهسته همه فرآیندش درحال شکل‌گیری است. ممکن است دانشکده موضوعی را بالای دو برنامه علمی بگذاری تا نظارت کرده و دانشجو را تعقیب و با استادها صحبت کند. این فرآیند باید شکل بگیرد.
آیا خود برنامه نیز تکمیل می‌شود؟
بله تکمیل می‌شوند اما امروز به قدری تعداد آنها بالاست و حتی در برخی از رشته‌های خاص نمی‌توان برنامه علمی ایجاد کرد. به عنوان مثال در زبان انگلیسی هیچ زمانی برنامه علمی نداشته‌ایم. این امور باید در دل موضوعاتی کلان بنشینند و تا امروز به عنوان رشته آنها را نداشته‌ایم. به بیان ساده با برخی از رشتهها مشکل داریم اما به‌صورت عمومی مشکل نداریم. امروز می‌شود رشته‌هایی را پیدا کرد که در برنامه مشکل داشته باشند اما این مشکل به‌صورت عمومی برای همه رشتهها صدق نمی‌کند.
جنس بین‌رشته‌ای‌ها را نیز اینگونه می‌توان تشخیص داد؟
بله به‌صورت کلی ساختارش بین‌رشته‌ای تعریف شده است.
در حال حاضر همه استان‌ها موظف هستند تا از این برنامه استفاده کنند؟
بله. امروز 50 درصد از ظرفیت استان‌ها در برنامه وجود دارد.
یعنی همه اساتید دانشگاه آزاد درحال استفاده از برنامه هستند؟
ممکن است استادی نخواهد از برنامه استفاده کند که 50 درصد از ظرفیت را در بر نمی‌گیرد.
یکی دیگر از اقدامات مهم دانشگاه در راستای تقویت کیفیت پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی به‌ویژه در دوره دکتری مساله پیش‌دفاع است. تاثیر این حرکت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سال‌های 1395-1394 ورودی دکتری دانشگاه آزاد یک مرتبه خیلی افزایش پیدا کرد. توان دانشگاه نیز تا یک حدی است. به عنوان مثال دانشگاه می‌توانست 50 دانشجو را بگیرد اما 150 دانشجو را گرفته است، حتی عملا اینگونه است که نه استاد و نه آزمایشگاه داشته باشیم. این فرآیند قبل از ما آغاز شده بود و بحث کیفیت سوال جدی روی میز بوده و قسمتی از پژوهشیار نیز به آن اختصاص دارد. برای مثال پایان‌نامه‌ای انجام می‌شود که نه به درد صنعت می‌خورد و خود به ذات مساله زیبایی نیست. در این حوزه می‌توان مثال‌های زیادی زد. دوستان زیست‌شناسی تعریف می‌کردند که به عنوان مثال تاثیر یک دارو در ژن گوسفند گونه است و بعد همین موضوعات در میمون و دیگر موجودات زنده بررسی شده است. درحالیکه کیفیت باید در دکتری جدی گرفته شود. ایده پیش‌دفاع این بود که شروع کنیم تا کیفیت دانشجوی دکتری را ارتقا دهد. اواخر سال 1398 نیز این اقدام آغاز شد. در مقابل آن اقدام نیز هجمه زیادی بود اما امروز می‌توان با افراد مختلف صحبت کرد و نظرات‌شان را جویا شد. درست است که افرادی موافق و مخالف هستند اما به نظر بیشتر افراد این اقدام بر کیفیت پروپوزالها تاثیر زیادی گذاشته است. چون با این اقدام استاد راهنما یک آزمونی را می‌خواهد در جمع ارائه دهد و ممکن است هر لحظه آبروی علمی خود را از دست دهد، در نتیجه روی پروپوزال و دانشجو بیشتر کار می‌کند. همین اقدام باعث شد تا چند تا از واحدها به‌صورت خودجوش قبل از پیش‌دفاع جلسه دفاع بگذارند. این اقدام از بسیاری اتفاقات میدان انقلاب نیز جلوگیری کرد. چون دانشجو مجبور بود در یک جایی بیاید و چون آن زمان شیوع کرونا بود دانشجو در یک اتاق می‌نشست و حرف خود را می‌زد و چند نفر او را نقد می‌کردند. در برخی از گروه‌ها داورها بسیار جدی برخورد کردند و برخی باز مراعات می‌کردند. آمار این اقدامات وجود دارد و جدیت برخی از گروه‌ها باعث افزایش کیفیت شد. خیلی‌ها در همان ابتدای کار هجمه داشتند که با این اقدام دیگر دانشجوی دکتری به دانشگاه آزاد نخواهد آمد که اینگونه نیز نشد. امروز دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد رو به افزایش است، یعنی به گونه‌ای خودمان را وسط یک داستانی قرار دادیم که نه همه استادها اما برخی از افراد را موظف کرد تا درباره اقدامات خود توضیح دهند. پیش از این معلوم نبود که به‌صورت دقیق چه اتفاقاتی در حال رخ دادن است. البته این طرف منفی ماجراست. طرف مثبت آن نیز این است که بارها و بارها افرادی آمده‌اند به خود من گفته‌اند که برای اولین بار چند نفر آمده‌اند و حرف ما را گوش کرده‌اند. هیچ کسی حرف ما را گوش نمی‌کرد. حداقل من حرف‌های خود را زده‌ام و چهار ایراد نیز به آن گرفته شده است. از نظر من به عنوان کسی که این اقدام را اجرا کرد؛ این اقدام خیلی درستی بود. یعنی اگر از دید ناظر بیرونی به سیستم نگاه کنید و بگویید من می‌خواهم کیفیت سیستم را بالا ببرم کار درستی انجام شده است. علی‌رغم آنکه نقدهای وارده را می‌فهمم اما در سیستمی که حدود 25 درصد پیش‌دفاع‌ها رد می‌شود، یعنی یک‌چهارم موضوعات در پیش‌دفاع رد می‌شود و با اصلاح موضوعات برمی‌گردند. همین رد شدن رساله باعث ارتقای کیفیت می‌شود. افرادی نیز بوده‌اند که موضوعات خود را رها کرده‌اند چون فرد دیده که نمی‌شود این موضوع را کاری کرد و استاد راهنما نیز متوجه شده که نمی‌شود برای موضوع کاری کرد. بالاخره حضور چند استاد در این اقدام خطا را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر با این اقدام توانستیم برخی از استادها را بشناسیم. با آماری که از سامانه پژوهشیار به دست آمد حتی توانستیم استادهای جدید پیدا کنیم. با کمک همین سامانه متوجه شده‌ایم که دقیقا در کجا چه افرادی چه اقدامات مثبت و منفی را انجام می‌دهند. برای مثال امروز می‌دانیم که هر استاد در هر واحد چند دانشجوی دکتری‌اش رد شده است. از سوی دیگر، خود این جلسات در برخی از گروه‌ها آموزشی می‌شد. برای مثال نظر من همیشه این بود که در این مجموعه همیشه دو استادیار اضافه شود. همین اساتید در این جلسه جروبحث‌ها را می‌دیدند که جنبه‌های آموزشی این اقدام بوده است. به عبارت دیگر سطح علمی دانشگاه نیز افزایش پیدا کرد. علی‌رغم ایراداتی که به این اقدام گرفته می‌شود و برخی از آنها درست است؛ جمع‌بندی من این است که اقدامی مفید بوده است. بالاخره زمانی که عمل جراحی هم که انجام دهید باید تیغ را به بدن زد و عوارض آن را نیز در نظر گرفت.
این اقدام روی ارتقای امور تاثیری نیز داشته است؟
بله، کارنامه برای افراد درست شده و به زودی ارائه می‌شود.
قرار است برنامه‌های علمی «پایش» به «کاتب» متصل شود؟ علت چیست؟ و چگونه این اتفاق خواهد افتاد؟
بله، یک ورژن جدید این سامانه به‌زودی بالا می‌آید و بسیار مخاطب‌پسندتر می‌شود. قسمتی از آن را برای برنامه علمی دیده‌ایم. همچنین قسمت دیگری را برای روند پایان‌نامه‌ها قرار داده‌ایم و قسمتی هم برای آشنایی مجریان و برنامه‌های علمی توضیحات مشخصی خواهد داشت. به بیان مختصر یک سبک ترویجی در حوزه علمی باشد. امروز برنامه علمی هیچ نماد بیرونی ندارد و آن به‌نوعی صفحه نمایش برنامه علمی خواهد شد به‌علاوه برخی دیگر از اقدامات مانند پایان‌نامه‌های برتر یا اقداماتی که دانشکدهها در حوزه علمی انجام دهد. یعنی یک نمایشی از برنامه علمی در کاتب ارائه خواهد شد. 10 پایان‌نامه برتر را انتخاب میکنیم، بچه‌ها را به اینجا می‌آوریم، صحبت می‌کنند و از آنها فیلم می‌گیریم. چند مورد هم ضبط کرده‌ایم. مثلا می‌گویند من پایان‌نامه‌ای داشتم و در حوزه برنامه علمی حمل‌ونقل، چنین کارهایی کرده‌ام. درباره پایان‌نامه‌اش توضیح می‌دهد. و فیلم آن را روی کاتب بارگذاری میکنیم.
یعنی شما درحال اجرای برنامه‌های علمی پایش روی کاتب هستید؟
خیر، درحال انجام دو کار هستم. دقیقا آن برنامه‌ها را روی کاتب نمی‌آورم. برنامه‌های علمی ما به این شکل است. آنچه برای من مهم بوده، عددهایش موجود است. ما به پرسشنامه علمی رسیده‌ایم. یعنی چه؟ یعنی یک پروپوزال رفته «تز» شده و «تز» رفته «دفاع» شده است. قبل از اینکه دفاع صورت بگیرد، فرد در پرسشنامه نوشته: «من این کارها را در راستای برنامه علمی کرده‌ام.» در ادامه پرسشنامه‌ها به شورا رفته و در آنجا بررسی شده؛ 300 مورد مثبت شده و 64 مورد را رد کرده‌اند. چرخه ما یکبار به این حد چرخیده است.
البته هدف اصلی سامانه کاتب آموزشی بود؟
خیر، به این منظور بالا نیامده از ابتدا کاتب را برای محتوای بازار درنظر گرفته بودیم. در توضیح دقیق‌تر کاتب به دو منظور ایجاد شده است. بخشی از آن برای خدمت‌رسانی به دانشجویان دانشگاه آزاد مانند کلاس‌های معمولی مثلا اینکه دانشجویی از این دانشگاه نمی‌تواند به هر دلیلی سر کلاس استادی حاضر شود. در این سامانه پکیجی از درس ریاضی2 با تدریس سه استاد بارگذاری می‌شود تا دانشجو بتواند هر زمان با تدریس هر استادی از آن استفاده کند. آهسته به این آموزش تمرین نیز اضافه می‌شود. این کلاس استاندارد است. از سوی دیگر یک گام از این اقدام جلوتر، رسیدگی به امور دانشکده‌های موضوعی است. می‌خواهیم دانشکده موضوعی بسازیم چه‌بسا که درس ریاضی در دانشکده هوش مصنوعی به‌گونه‌ای دیگر تدریس شود. قرار شد برای فردی که نمی‌خواهد ریاضیات را آن‌گونه که دوست دارد بیاموزد، اجباری برای این امر نیست. به‌عنوان مثال ریاضی2 بر مبنای هوش مصنوعی ارائه شود. به‌عنوان نمونه فرد می‌خواهد انتگرال‌گیری کند که خب آن را آموزش می‌دهند. قسمت دوم آن نیز با هوش مصنوعی ارائه می‌شود. به عبارت دیگر پایه ریاضیات را هوش مصنوعی گفته‌ایم یا ریاضی به رویکرد هوش مصنوعی یا فیزیک با رویکرد هوش مصنوعی ارائه می‌شود. این اقدام در مقطع کارشناسی انجام شده و برای مقاطع بالاتر نیز اقدامات مشابهی درحال انجام است.
پس گام بعدی اقدام برای کاشناسی‌ارشد است؟
بله، امروز در مقطع ارشد آمده‌ایم برخی از دروس مانند مهندسی پزشکی را تحلیل داده می‌دهیم. این درحالی است که مهندسی پزشکی تحلیل داده ندارد اما چون پزشکی و هوش به‌شدت با یکدیگر عجین می‌شوند؛ برایش تحلیل داده ارائه شده و به‌شدت از آن استقبال نیز شده است.
همه به‌صورت الکترونیک انجام شده؟
خیر، همه اینها در کلاس است ولی درحال آماده‌سازی تولید محتوای آن نیز هستیم تا روی سامانه بارگذاری شود. به‌صورت موازی هر دو کار را پیگیری میکنیم. الان تولید محتوا و کلاس همزمان درحال پیگیری است. آخر این ترم برخی از این دروس روی سامانه کاتب وجود دارد. پس یک آموزش تکمیلی نیز درحال ارائه است که یک بخش آموزشی است بخش دیگر آموزش تکمیلی بوده و آخرین بخش نیز درآمدزایی است.
این حرکت به فعالیت سامانه مشکات شبیه نیست؟
خیر، آن دوره است درحالیکه این محتواست. برای مثال شما در پلتفرم فیلیمو مبلغی را برای تماشای فیلم هزینه می‌کنید. مانند همین امر در کاتب، دانشجو هزینه می‌کند و طرز تعمیر موبایل را نگاه می‌کند، البته این به‌عنوان مثال است.
با این حساب به‌زودی کاتب به نسخه دوم یا سوم به‌روزرسانی می‌شود.
کاتب سه ورژن عوض کرد. در ورژن اول، سایتی خیلی معمولی بالا آوردیم. در ورژن دوم، سایتی با همکاری فناوری در اینجا بالا آوردند. ورژن سوم 10 یا 15 روز است بالا آمده و با شرکتی در اصفهان شکل گرفته است. این دیگر ورژن آخر ما به‌لحاظ شمایل است. به‌لحاظ تکنولوژی نیز فناوری‌های زیادی در آن وجود دارد. اکنون دیده نمی‌شود، چون هنوز تعداد فیلم‌ها و محتواهای ما کم است. باید محتوا تولید کنیم.
مثلا روی این فرمت می‌خواهم امتحان بگیرم. چگونه می‌خواهم امتحان بگیرم؟ درس برنامه‌ریزی را انتخاب کرده و شروع به طراحی سوال می‌کنم. برای درس ریاضی2 درحال انجام این کار هستم. وقتی دانشجو تا دقیقه 10 فیلم را نگاه می‌کند، موضوع «ماتریس» بیان می‌شود. یک بانک ماتریس درست کرده‌ایم که 50 تا 100 سوال وجود دارد. به‌صورت رندوم (تصادفی) از دقیقه 10 به بعد سوال از دانشجو می‌پرسد. مثلا دقیقه 12 یک سوال ماتریس مطرح می‌کند و می‌گوید به این سوال، جواب بده؟ دانشجو نیز باید جواب بدهد. چه کسی؟ همه دانشجویان. به هر فردی بگویم باید روی سامانه بیاید و حتما این کار را انجام دهد. دانشجو باید به سوال ماتریس جواب دهد تا اجازه دهیم عبور کند. ممکن است دقیقه 15 سوال دیگری از ماتریس بپرسد یا سوالی کند که بین دقیقه 12 تا 15 است؛ درحال آماده‌سازی این امکان هستیم. می‌خواهیم یک‌سری امتحان مثل میان‌ترم را حذف کنیم و روی این سامانه بیاوریم تا از دانشجو امتحان بگیرد.
یعنی کاتب از دانشجو، امتحان هم می‌گیرد؟
اکنون نه، ولی به‌زودی امتحان هم می‌گیرد.
مهم‌ترین نقاط تمایز نسخه جدید کاتب چیست؟
ما در ورژن سوم، هوش مصنوعی گذاشته‌ایم. درس ریاضی2 خانم هاشمی یکی از دروسی است که در دور اول برای آن تولید محتوا کردیم. او شروع به صحبت می‌کند، اینجا سه نقطه‌ای دارد که فعلا برای این درس فعال است. وقتی آن را انتخاب می‌کنید، متن را برای شما می‌آورد. هر چه استاد می‌گوید برای شما می‌نویسد یعنی صدا را به متن تبدیل می‌کند. در‌حال‌حاضر اشکالی دارد، مثلا من می‌زنم «بُردار سمت چپ را به‌سمت وی حرکت دهید.» باید به روی آن برود. اکنون صدای استاد به متن تبدیل می‌شود؛ این کار هوش مصنوعی است. چنانکه گفتم یک‌سری ایرادات دارد، مثلا یک‌سری از لغت‌های ریاضی را نمی‌فهمد. من باید بانک لغت آن را زیاد کنم. مدام اصلاح کرده و بانک لغت را افزایش دهم. به‌محض اینکه به‌حدی برسم که درست شود، زبان عربی را هم فعال می‌کنم. می‌زنم عربی شود و عربی می‌شود، می‌زنم انگلیسی شود و انگلیسی می‌شود. امکان دیگری هم مد‌نظر داریم که فعلا فعال نیست. مثلا می‌زنم پی‌دی‌اف شود و شما از صحبت‌های استاد، جزوه می‌گیرید.
درواقع این سامانه، صحبت‌های دکتر و استاد را می‌شنود و تبدیل به متن می‌کند.
متن می‌کند، بعد می‌توانیم زبان آن را به عربی یا انگلیسی تبدیل کنیم، سپس پی‌دی‌اف و جزوه کرده و به دست شما دهیم تا بخوانید.
این تفاوتی است که با 2 ورژن قبلی دارد؟
بله، دو ورژن قبلی چنین کاری نمی‌کرد. ورژن سوم کار دیگری انجام می‌دهد؛ وقتی فیلم می‌خواهد روی سامانه قرار گیرد باید نویزگیری و ادیت شود. ورژن سوم سامانه خودش این کار را انجام می‌دهد. کاتب، یک شبکه مثل «پژوهشیار» دارد؛ ادمین واحد، ادمین استان و ادمین کلی دارد. وقتی شما فیلم و محتوا را بارگذاری می‌کنید، ادمین واحد تایید می‌کند و بعد به دست ما می‌رسد. زمانی که ما تایید کنیم وارد سلسله مراحل نویزگیری، ادیت و گزارش برای رفع اشکال می‌شود. همه این کارها را خود سیستم انجام می‌دهد؛ این دومین مشخصه ورژن سوم سامانه است.
همچنین ما در این ورژن، امکان دانشکدگان‌ها را اضافه کرده‌ایم که قبلا نداشتیم. اکنون در دانشکدگان‌ها درس داریم. مثلا پنج درس متناسب با فضای مجازی و هوش مصنوعی ارائه کرده‌ایم. به‌طور تخصصی درباره دانشکدگان‌ها در این سامانه کار میکنیم. این امکانات به‌تازگی اضافه شده است. مدارس، مهارتی، برنامه علمی و دستیاران آموزشی که اکنون به سر کلاس‌ها می‌روند. آنها ایرادها را متذکر می‌شوند. قرار است محتوای آن در اینجا بنشیند؛ محتوایی که درحال آماده‌سازی است.
یادگیری عمیق را در این ترم با دو درس شروع کرده‌ایم و در کشور اجرا میکنیم. اصل کار روی این سامانه است. برای ریاضی وجود دارد، اما برای فیزیک هم هست که ایراد داشت و برگرداندیم تا درست کنند. برای بچه‌هایی که می‌خواهند سر کلاس ریاضی بروند، کلا سه کلاس در کشور برایشان مهیاست؛ سه کلاس ریاضی و سه کلاس فیزیک. هماهنگ کرده‌ایم و ابتدا می‌آیند اینها را می‌بینند. قرار است کاربرگ‌های متناظر را در اینجا بگذاریم و این کار را به‌زودی انجام می‌دهیم. فرد آن را به روش یادگیری عمیق می‌بیند و سر کلاس می‌رود. در ادامه کاربرگ را انجام می‌دهد و با استاد حرف می‌زند. قبل از کلاس، درسی را می‌شنود. این کار را برای اولین‌بار در اینجا به شکل عملی انجام می‌دهیم. تاکنون یادگیری عمیق را به اعضای هیات‌علمی آموزش می‌دادیم و اکنون درحال اجرا هستیم. برای انجامش نیز از این روش استفاده میکنیم.
سامانه ویژگی خاص دیگری هم دارد؟
یک‌سری ویژگی دیگر به سامانه اضافه شده است. اولا سامانه مثل اینستاگرام است. مثلا «علاقه‌مندی» و «دنبال‌کننده» دارد. می‌توان «فالو» و «لایک» کرد و «کامنت» گذاشت. مثلا می‌توانند استادی را دنبال کنند که اگر فیلم و محتوای جدیدی گذاشت، مطلع شوند و ببینند. همه اینها در ورژن جدید آمده و قبلا نبوده است. آمده‌ایم سبک اینستاگرام را پیاده کرده و چنین کاری میکنیم. روی آنها هوش مصنوعی سوار شده و پشت کار عین اینستاگرام است. هوش مصنوعی را به‌کار گرفته‌ایم و تبلیغ میکنیم.
مورد دیگری به نام «دریچه دانش» اضافه کرده‌ایم. هر واژه‌ای مثل «جلبک» را انتخاب و جست‌وجو کنید، از بانک اطلاعاتی پژوهشیار، هر پروپوزالی که درباره جلبک باشد برای شما می‌آورد. اینجا به کل بانک اطلاعاتی من در دانشگاه دسترسی دارید. البته پروپوزال را به شما نمی‌دهد، بلکه فقط می‌توانید آن را ببینید. مثلا می‌گوید درباره جلبک‌ها، این و این تحقیقات صورت گرفته است. همچنین قرار شده اسم واحد و استاد نیز ذکر شود.
اینها پایان‌نامه‌ها هستند؟
بله.
امکان کپی وجود دارد؟
بله، می‌تواند کپی کند، ولی فقط چکیده است. چیز خاصی در آن نیست. فقط به اطلاع می‌رساند که هم‌اکنون این مطالب را در دانشگاه آزاد داریم. این‌‌همه پایان‌نامه درباره جلبک نوشته شده است.
پس کاتب به پژوهشیار هم دسترسی دارد؟
بله، به همدیگر متصل هستند. اطلاعات پژوهشیار روی کاتب می‌نشیند. یکی در اینجا نشسته و دیگری در برنامه‌های علمی قرار می‌گیرد.
10 برنامه علمی مورد اشاره شما چه زمانی در کاتب قابل مشاهده است؟
اگر سرویس آن بیاید زیاد طول نمی‌کشد. شاید حداکثر پنج روز زمان ببرد.
یعنی تا پایان امسال بارگذاری می‌شود؟
تکمیل میکنیم. اسم واحد پیشرو و مجری برنامه علمی را هم قرار دهیم تا اطلاعات کامل شود. می‌خواهیم بارگذاری کنیم و زمانی که سرویس درست شود، در اینجا می‌نشیند. موارد دیگری را هم مثل کلاس‌ها پیگیری میکنیم. یک‌سری کلاس داریم که نام‌شان را «کلاس کشوری» گذاشته‌ایم. تعدادی درس در کشور داشتیم که در هر واحد با دو، سه نفر برگزار می‌شد. تعداد دانشجویان در این درس کم شده و هیات‌علمی زیاد است؛ معمولا این کلاس‌ها تشکیل نمی‌شود. کلاسی که دو دانشجو داشته باشد، استاد نمی‌آید. آمدیم این کلاس‌ها را تجمیع کردیم و گفتیم هیچ واحدی این کلاس را ارائه ندهد. ما به‌صورت کشوری و مجازی برگزار میکنیم. یک کلاس مجازی برگزار میکنیم تا دانشجویان از سراسر کشور در آن شرکت کنند. دو نفر، دو نفر از هر واحد جمع شده و می‌بینیم 50 نفر در کلاس شرکت کرده‌اند. می‌خواهیم آنها را در قالب‌های کلاس خودمان بیاوریم. به‌جای اینکه با سیستم وادانا پیش برویم، می‌خواهیم آنها را به اینجا منتقل کنیم. اگر خواستیم دوره‌ای برگزار کنیم، همین‌جا شکل می‌دهیم؛ مثلا دوره‌هایی مثل «پایتون».
منظورتان همان دوره‌های مهارتی است؟
بله، دوره‌ها در اینجا برگزار می‌شود. دوره‌های آفلاین خواهیم داشت. فیلمبرداری میکنیم و در سامانه برای فروش قرار داده می‌شود. کلاس زنده و حضوری هم داریم. قرار است همه آنها را در سامانه راه‌اندازی کنیم. پیش از همه بنا داریم سرور سامانه به سازمان منتقل شود. اکنون سرور در سازمان قرار ندارد و در اصفهان واقع است. بعد از انتقال سرور به سازمان، کمی دستمان باز می‌شود. این کارها «user» (کاربر) را زیاد می‌کند و گیر می‌افتیم.
استقبال دانشجویان و استادان از کاتب چطور بوده است؟
آمار روی ورژن قبلی، صفر شد. استقبال نسبت به اینکه تازه راه افتاده، بد نیست. اگر انتظار داشته باشید 400 هزار دانشجو ورودی جدید به سامانه بیایند، استقبال به آن اندازه نیست. به‌هر‌حال استقبال بد نبوده و وقتی به سامانه مراجعه می‌کنید، می‌بینید بچه‌ها آمده‌اند و نگاهی کرده‌اند.
ظاهرا هنوز چندان آشنا نیست.
بله، هنوز جا نیفتاده است. جامعه مخاطب سامانه کاتب هنوز محدود است، یعنی به نسبت تعداد دانشجوی ورودی رشته‌های فنی مهندسی بسیار کم است. بله امسال حدود 400 هزار نفر ورودی فنی مهندسی بوده است که باید 150 هزار نفر مربوط به ما باشند. اما در این تعداد تنها 10 درصد از آنها به کاتب مراجعه می‌کنند. نکته دیگر این است که اکثریت این دانشجویان در گروه‌های کامپیوتر و مشتقاتش می‌نشینند. اگر شما درس‌های کامپیوتر را بزنید؛ مخاطب بالا می‌رود.
البته باید جنس آن هم جور شود. کلاس‌های درس‌مان موجود است. نقطه‌ضعف بزرگ سامانه که درحال کار روی آن هستیم، این است که بخش مالی داشته باشد. باید محتوایی بگذارید و بتوانید بفروشید. مثلا آموزش تعمیر موبایل بگذارید و به دانشجو بفروشید. وقتی دانشجو می‌آید، این حس را داشته باشد که محتوای جدیدی می‌بیند. البته درس‌ها هم موجود هستند، ولی اگر کنار درس بخواهد مهارتی نیز یاد بگیرد، بتواند آموزش ببیند.
شما می‌خواهید به غیر از دروس پایه و برنامه‌های علمی که در کاتب وجود دارد، مهارت‌های غیردرسی هم اضافه کنید تا دانشجو راغب به استفاده از سامانه شود؟
دانشجویی که برق مخابرات می‌خوانی، ببین آموزشی در حوزه تعمیر موبایل تهیه کرده‌ام. می‌خواهی ببینی؟ برو ببین. دانشجویی که کامپیوتر می‌خوانی، پایتون دوست داری، برو آموزش ببین. به‌جای اینکه به بیرون برود، پولی بدهد و دوره‌اش را بگذراند، اینجا به او آموزش می‌دهم.
می‌توان گفت برای دانشگاه آزاد در آینده نزدیک یا دور، درآمدزایی خواهد داشت؟
درآمد آموزش مجازی در دنیا، عدد خیلی بزرگی بوده و بالای 100 میلیون دلار است.
پیش‌بینی شما چقدر است؟
نمی‌دانم.
منظور پیش‌بینی مالی نیست، چون هنوز نیامده، ولی آیا معتقد هستید چنین اتفاقی می‌افتد؟
بله، جایی مثل «فرادرس» را درنظر بگیرید. دانشگاهی پشت فرادرس نیست. چند نفر مثل من جمع شدند و چنین کاری کرده‌اند. آنها توانسته‌اند این کار را انجام دهند؛ اینجا که یک دانشگاه پشت خود دارد. هم هیات‌علمی و هم مخاطب را داریم؛ هر دو موجود هستند. باید بتوانیم این کار را در کاتب جا بیندازیم؛ پس فرادرس چگونه این کار را کرده است؟
از حالا تا پایان سال، ممکن است اتفاق جدیدی به غیر از آن برنامه‌های علمی روی کاتب بیفتد یا خیر؟
خیر، شاید بخش مالی هم درست شود. درحال پیگیری هستیم. البته در ظاهر سامانه تاثیری نخواهد داشت، ولی پشت ماجرا شاید درست شود.
