زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: رتبه‌بندی جدید پایگاه استنادی جهان اسلام ابتدای این هفته منتشر شد تا بار دیگر عملکرد دانشگاه‌های داخلی در مقایسه با دنیا سنجیده شود. رتبه‌بندی که اولین‌بار سال 2018 با هدف ارزیابی دانشگاه‌های داخل و کشورهای اسلامی در سطح دنیا انجام شد تا از این طریق جهان اسلام بتواند سنجه قابل قبولی برای بررسی وضعیت نظام آموزش عالی این کشورها در قیاس با دنیا داشته باشد؛ هر چند از آن گزارش، بیشتر افزایش تعداد دانشگاه‌های شرکت‌کننده، ملاک عمل رسانه‌ها قرار گرفته بود، اما واقعیت این است با مقایسه گزارش امسال و سال قبل، باید عنوان کرد کیفیت دانشگاه‌های کشور بار دیگر افت کرده است. اتفاق تلخی که تنها به این نظام رتبه‌بندی محدود نشده و چند سالی می‌شود روند حضور دانشگاه‌های ایران با عینک نظام‌های رتبه‌بندی دیگر مانند لایدن، تایمز، QS و شانگهای، مسیر نزولی به خود گرفته است. از طرف دیگر سنجش وضعیت دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف پژوهشی، آموزشی، فناوری و نوآوری، فعالیت‌های بین‌المللی، دسترسی آزاد به انتشارات و... که جزء مولفه‌هایی است که هر کدام از نظام‌های یاد شده براساس سیاست‌های خود، دانشگاه‌ها را براساس آنها بررسی و جایگاه جهانی‌شان را اعلام می‌کنند، می‌تواند تصویری دقیق از یک‌سال طی شده از سوی هر دانشگاهی را پیش‌روی مخاطب قرار داده و به همین دلیل از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. پایگاه استنادی جهان اسلام ISC براساس چهار معیار پژوهش با وزن 60 درصد که شامل شاخص‌هایی چون حجم پژوهش، تعداد استناد به مقالات، تاثیر استنادی نرمال شده، تاثیر استنادی نسبت به کل جهان و تعداد مقالات نشریات برتر است، آموزش با وزن 10 درصد که شامل نسبت دانشجو به عضو هیات‌علمی و تعداد اعضای هیات‌علمی پراستناد است، فعالیت‌های بین‌المللی با وزن 15 درصد که شامل تعداد همکاری دانشگاه در انتشار مقالات بین‌المللی، تعداد کشورهای همکار در انتشارات بین‌المللی، میزان شهرت دانشگاه و مقالات سلب اعتبار شده که 5 امتیاز منفی دارد و فناوری و نوآوری با وزن 15 درصد که شامل تعداد پروانه‌های ثبت اختراع و درصد هم‌انتشاری با صنعت است، اقدام به ارزیابی دانشگاه‌های مختلف می‌کند. شاید بد نباشد در همین ابتدا به این مساله اشاره کرد که طبق اطلاعات ISC تعداد دانشگاه‌های دنیا از سال 2018 تا 2023 رشد 109 درصدی داشته و حالا 2 هزار و 555 دانشگاه در دنیا وجود دارد. در این رتبه‌بندی 2 هزار و 555 دانشگاه برتر از 114 کشور دنیا حضور داشتند که چین و آمریکا با 398 و 321 دانشگاه، بیشترین تعداد دانشگاه شرکت‌کننده را به خود اختصاص داده‌اند. از 29 کشور اسلامی هم ترکیه با 93 دانشگاه و ایران با 69 دانشگاه جزء کشورهای اسلامی هستند که بیشترین دانشگاه شرکت‌کننده در این نظام رتبه‌بندی را داشته‌اند. اما آنچه اهمیت دارد اینکه در میان 10 دانشگاه برتر دنیا از لحاظ این پایگاه، نه‌تنها یک دانشگاه ایرانی وجود ندارد، بلکه حتی یک دانشگاه جهان اسلامی هم در آن وجود ندارد. مساله دیگر اینکه از میان کشورهای آسیا هم هیچ دانشگاهی نتوانست در زمره 10 دانشگاه اول قرار بگیرد، ولی کشور چین با به‌خاطر دانشگاه تسینگ‌هوا با رتبه 15 دنیا، ژاپن به‌خاطر دانشگاه توکیو با رتبه 27، سنگاپور با دانشگاه ملی سنگاپور با رتبه 29 و کره‌جنوبی با دانشگاه ملی سئول با رتبه 45 جزء برترین دانشگاه‌های آسیا معرفی شده‌اند.

60 درصد دانشگاه‌های ایرانی، تنزل جایگاه پیدا کردند
مساله مهم اما بدتر شدن جایگاه دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی ISC است؛ علی‌رغم اینکه تعداد دانشگاه‌های کشور با افزایش 6 موردی همراه و از 63 به 69 رسیده که نشان‌دهنده رشد 9.5 درصدی است، اما از لحاظ کیفیت، دانشگاه‌های مطرح کشور با شیب تند سقوط همراه بوده‌اند. از دانشگاه‌های علوم پزشکی همدان، علوم پزشکی قزوین، علوم پزشکی اردبیل، خلیج‌فارس، مراغه و قم که برای اولین‌بار در ترازوی این موسسه قرار گرفته‌اند، بگذریم باید عنوان کرد از کل دانشگاه‌ها، 35 دانشگاه جامع، 23 دانشگاه علوم پزشکی و 11 دانشگاه صنعتی بوده است. موضوع قابل توجه اینکه از میان 69 دانشگاه حاضر، 41 دانشگاه با افت جایگاه‌شان نسبت به سال 2022 روبه‌‌رو بوده‌اند که نشان می‌دهد عملا وضعیت کیفی مراکز آموزش کشور افت کرده است. در مقابل هم 17 دانشگاه بدون تغییر جایگاه باقی مانده و تنها 11 دانشگاه بودند که توانستند جایگاه خود در سطح دنیا را افزایش دهند که عملا 15 درصد از دانشگاه‌های شرکت‌کننده کشور را شامل می‌شود.

5 جایگاه برتر حوزه آموزش ایران، دانشگاه‌های پزشکی شدند
اگر بخواهیم نگاهی تفکیکی به معیارهای ISC داشته باشیم، باید در حوزه پژوهش بعد از دانشگاه تهران، از دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه 441، تربیت مدرس با رتبه 592، صنعتی شریف با رتبه 596 و علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه 643 قرار دارد. در حوزه آموزش اما آنچه قابل اهمیت است، اینکه پنج دانشگاه برتر همگی وزارت بهداشتی بودند و رتبه ششم هم به دانشگاه صنعتی مالک اشتر رسیده است. در حوزه فعالیت‌های بین‌المللی هم از دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و ایران با رتبه‌های 373 و 454 که بگذریم، دانشگاه تهران با جایگاه 514 قرار دارد و بعد از آن باز هم نام دانشگاه بهداشتی شهید بهشتی با جایگاه 517 وجود دارد و درنهایت دانشگاه تربیت مدرس با جایگاه 664 است. در حوزه فناوری و نوآوری هم سه رتبه اول به ترتیب به صنعتی امیرکبیر، صنعتی شریف و تربیت مدرس رسیده و بعد از آن دانشگاه استانی فردوسی مشهد قرار دارد، درنهایت هم نام دانشگاه تهران در جایگاه پنجم به چشم می‌خورد.
جایگاه دانشگاه تهران 100 پله تنزل یافت!
در این میان دانشگاه تهران با 100 پله تنزل، بدترین وضعیت را نسبت به سال گذشته داشته و حالا در زمره دانشگاه‌هایی قرار گرفته که در رده 501 تا 600 دنیا تعریف می‌شوند؛ این مهم را باید با در‌نظر گرفتن اهمیت این دانشگاه در کشور دانست. علی‌رغم اینکه این دانشگاه هنوز در حوزه پژوهش با دارا بودن جایگاه 372 به نسبت دیگر دانشگاه‌های کشور در رتبه اول قرار دارد، اما خبری از نام این دانشگاه در جایگاه اول سه شاخص آموزش، فعالیت‌های بین‌المللی و فناوری و نوآوری نیست و موضوعی زمانی قابل تامل‌تر می‌شود که بدانیم دانشگاه تهران، حتی در بین 10 دانشگاه برتر در حوزه آموزش نیست! و در حوزه فناوری و نوآوری هم با جایگاه 1228 دنیا، در جایگاه پنجم قرار دارد و در حوزه فعالیت‌های بین‌المللی هم با رتبه 514، در جایگاه سوم تعریف شده است. البته دانشگاه علوم پزشکی تهران و ایران نیز به ترتیب با 200 و 100 پله تنزل در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

جایگاه شهید بهشتی 300 پله ریزش کرد
عملکرد دانشگاه‌های برتر پایتخت طی پنج سال اخیر براساس ISC نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت یا در بهترین حالت، ثابت ماندن جایگاه این دانشگاه‌ها به نسبت سال گذشته است. از دانشگاه تهران که 100 پله تنزل جایگاه داشته و عملا به جایگاه سال 2020 خود برگشته که بگذریم، باید عنوان کرد دانشگاه علم و صنعت هم با ریزش 100 پله همراه بوده که باعث عقبگرد این دانشگاه به سال 2020 و رسیدن به جایگاه 1001 الی 1200 شده است. دانشگاه شهید بهشتی اما وضعیتی به‌مراتب بدتر دارد و با افت 300 پله‌ای جایگاه جهانی خود روبه‌رو شده و حالا در میان دانشگاه‌هایی قرار دارند که رتبه 1201 الی 1400 را در سطح جهان دارند. تربیت مدرس اما بدون تغییر روی همان نقطه 610 الی 700 باقی مانده و بعد از آن دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز امسال هم مانند دو سال گذشته در جایگاه 701 الی 800 باقی مانده است.

افول جایگاه دانشگاه‌های پزشکی پایتخت
دانشگاه‌های پایتخت‌نشین وزارت بهداشتی هم در مسیر نزولی قرار گرفته‌اند، به‌طوری‌ که دانشگاه علوم پزشکی تهران با 200 پله کاهش بدترین شرایط را به نسبت پنج‌سال گذشته را داشته و حالا در رتبه 601 الی 700 قرار دارد. بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم با 200 پله کاهش در رتبه 801 الی900 جای گرفته که معنایش بازگشت به رتبه این دانشگاه در سال 2018 است. دانشگاه علوم پزشکی ایران با 100 پله کاهش وضعیت بهتری از دو دانشگاه داشته است؛ هر چند این رتبه هم در سال 2021 از سوی این دانشگاه تجربه شده بود.

وخیم شدن شرایط برای دانشگاه‌های مراکز استان‌ها
در این میان سه دانشگاه صنعتی اصفهان، فردوسی مشهد و شیراز هم که در زمره 19 دانشگاه برتر کشور در رتبه‌بندی 2023 ISC قرار گرفته‌اند، باز هم با تنزل جایگاه همراه بوده و تنها دانشگاه فردوسی مشهد بود که توانست وضعیت خود را 100 پله بهتر کند. به‌عبارت دقیق‌تر این دانشگاه که سال گذشته رتبه 1001 الی 1200 را داشت، حالا در میان 901 الی 1200 دانشگاه برتر دنیا قرار دارد؛ هر چند این جایگاه پیش‌تر و در سال‌های 2019 الی 2021 هم در اختیار همین دانشگاه بود. در مقابل دانشگاه صنعتی اصفهان با افول 100 پله‌ای، به رتبه 901 الی 1000 رسیده است، در‌حالی‌که سال پیش رتبه این دانشگاه بین 801 الی900 قرار داشت. دانشگاه شیراز اما وضعیتی به مراتب بدتر دارد، به‌طوری که این دانشگاه از رتبه 901 الی 1000 سال 2022 حالا به جایگاه 1201 الی 1400 رسیده است که نشان می‌دهد به‌طور کلی وضعیت نه برای دانشگاه‌های پایتخت و وزارت بهداشتی، بلکه برای دانشگاه‌های مطرح استانی هم که در یک برهه‌ای تلاش کردند نام خود را در کنار برترین‌های کشور قرار دهند هم بدتر شده است.

وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در رده‌بندی‌های سال 1402

  افت عجیب و غریب دانشگاه‌های کشور از نگاه لیدن
البته وضعیت دانشگاه‌های کشور تنها در ISC بدتر نشده، بلکه طبق نظام‌های دیگر رتبه‌بندی مانند لیدن، QS، تایمز و شانگهای هم دانشگاه‌های بنام کشور مسیر عقبگردی را در پیش گرفته‌اند که طبیعتا نتایج آن می‌تواند در مسیر علمی کشور اثرگذار باشد و هم در جذب دانشجوی خارجی و هم همکاری‌های بین‌المللی اثر منفی بگذارد. به عنوان نمونه در رتبه‌بندی 2023، لایدن که دانشگاه‌ها را در چهار شاخص مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی مورد بررسی قرار داده بود، اما شاید مهم‌ترین بخش آن، همان مرجعیت علمی باشد که مراکز آموزشی را در شاخص‌های تعداد کل انتشارات، مقالات یک درصد برتر، مقالات 5 درصد برتر، مقالات 10 درصد برتر، مقالات 50 درصد برتر، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات یک دانشگاه و همچنین مجموع و میانگین تعداد استنادهای نرمال‌شده (به رشته و سال) بررسی می‌کند. نکته قابل توجه اینکه در این بخش‌ از میان 46 دانشگاه ایرانی شرکت‌کننده، دانشگاه‌های تهران، علوم پزشکی تهران، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت جزء برترین‌ها قلمداد می‌شدند، اما همین دانشگاه‌ها هم ریزش 10 تا حدودا 40 پله‌ای را تجربه کرده بودند؛ به طوری که دانشگاه تهران با سقوط 9 پله‌ای به جایگاه 142، تربیت مدرس با بهبود 5 رتبه‌ای به جایگاه 328، امیرکبیر با ریزش 35 پله‌ای و علم و صنعت با ریزش 3 پله‌ای همراه بوده است. دانشگاه صنعتی‌شریف اما با 39 پله ریزش در جایگاه 432 سقوط کرده بود.
   با عینک QS وضعیت 3 دانشگاه کشور بهتر شد
نظام رتبه‌بندی QS را باید تنها نظامی دانست که در آن وضعیت عملکردی دانشگاه‌های کشور روند رو به بهبود را در پیش گرفته بود. در QS دانشگاه‌ها بر اساس حوزه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی، امکانات و زیرساخت‌ها، اثرات زیست محیطی مورد مقایسه قرار می‌گیرند. در رتبه‌بندی 2024 هم از میان 856 دانشگاه قاره آسیا، 31 دانشگاه ایرانی شرکت کرده بودند که  در این میان دانشگاه‌های صنعتی‌شریف، تهران و صنعتی امیرکبیر به عنوان 3 دانشگاه برتر کشور معرفی شدند. جالب اینجاست که رتبه دانشگاه صنعتی شریف از 380 به 334 رسیده بود که نشان‌دهنده بهبود 46پله‌ای این دانشگاه طی سال‌های 2023 تا 2024 داشت. همچنین دانشگاه تهران هم از رتبه 510-501 به جایگاه 360 رسید که معنایش بهتر شدن 150 پله‌ای رتبه این دانشگاه در سطح دنیا است. صنعتی امیرکبیر هم با ریزش 68 پله‌ای توانست از پله 375 در سال 2023 به پله 443 در سال 2024 برسد.
   وضعیت دانشگاه‌ها در شانگهای هم خراب شد
رتبه‌بندی شانگهای که از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دنیا بوده و دانشگاه‌هایی که دارای برندگان جایزه نوبل، برندگان مدال فیلدز، محققان با استناد بالا یا مقالات منتشر‌شده در مجلات «نیچر» و «ساینس» باشند را مورد ارزیابی قرار می‌دهد؛ در سال  2023 در رتبه‌بندی اعلام‌شده از سوی شانگهای تنها 10 دانشگاه ایرانی حضور داشتند که نسبت به سال 2022، حتی یک دانشگاه هم کمتر شده بود. هر‌چند پنج دانشگاه برتر از نگاه این رتبه‌بندی تهران، علوم پزشکی تهران، صنعتی‌شریف، تربیت‌مدرس و ‌علم‌و‌صنعت بودند که وضعیت آنها نسبت به 2022 بدتر شد! به طوری که رتبه دانشگاه تهران از 400-301 که طی سال‌های 2016 تا 2022 حفظ شده بود، یک باره به رتبه 500-401 رسید که ریزش 100پله‌ای را به همراه داشته است. دانشگاه علوم پزشکی تهران هم از 500-401 به 600-501 کاهش یافت. در این میان دانشگاه صنعتی شریف هم آن سال رتبه 800-701 را به دست آورد در حالی که این جایگاه در سال 2022 در فاصله 700-601 قرار داشت. تربیت مدرس هم که طی پنج سال توانسته بود رتبه 600-501 را از آن خود کند، با سقوط 100 پله‌ای به 800-701 رسید. علم و صنعت هم با جایگاه 901-100 در سال 2023، عملا نسبت به جایگاه این دانشگاه در سال 2022 با سقوط 100‌پله‌ای همراه بوده است.
   تایمز تغییر کرد؛ وضعیت دانشگاه‌های ایرانی بهبود یافت
از نگاه تایمز دانشگاه‌های ایرانی در سال 2024 هم وضعیت نسبتا قابل قبولی داشتند؛ و در جدیدترین رتبه‌بندی خود برخلاف همیشه که توجه ویژه‌ای بر روی استنادات‌های صورت‌گرفته به مقالات داشت، حالا پژوهش را ملاک اصلی خود قرار داده بود. در این رتبه‌بندی 75 دانشگاه ایرانی حضور داشتند و به نسبت سال 2023، با افزایش 13‌درصدی در تعداد همراه بوده و دانشگاه صنعتی شریف که برترین دانشگاه ایرانی به شمار می‌رود، توانست در دنیا 100 رتبه بهبود داشته و به جایگاه 350-301 برسد. امیرکبیر هم در جایگاه 400-351 دنیا قرار گرفت. علم و صنعت هم به عنوان سومین دانشگاه برتر از نگاه تایمز، با 100 پله ارتقا به جایگاه 500-401 رسیده بود. اما در این میان دانشگاه تهران، به عنوان چهارمین دانشگاه برتر ایران معرفی شد و در رتبه 500-401 ایستاد، در حالی که رتبه آن در سال 2023 در جایگاه 800-601 بود.