فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: شرکت‌های دانش‌بنیان در دو دهه اخیر توانسته‌اند‌ نقش مهمی را در اقتصاد ایران ایفا کنند. حدود 6هزار شرکتی که در سال 1400 وجود داشته‌اند، طبق اظهارنامه مالیاتی خود، در این سال مالی حدود 411 همت درآمد داشتند که حدود 255 هزار میلیارد تومان این مبلغ، حاصل محصولات غیردانش‌بنیان این شرکت‌ها بوده است. همچنین سهم فروش محصولات دانش‌بنیان شرکت‌ها از تولید ناخالص داخلی حدود 0.79 درصد تخمین زده می‌شود. در ادامه این گزارش نگاهی به وضعیت آماری شرکت‌های دانش‌بنیان می‌اندازیم. 

تهران، دانش‌بنیان‌خیز‌ترین استان ایران

تعداد فارغ‌التحصیلان کشور تا سال 1400، 557 هزار و 526 نفر بوده و در مقابل آن تعداد دانشجویان دانشگاه‌های کشور در این سال 3 میلیون و 173 هزار نفر بوده است. نرخ بیکاری، 18 تا 35 سال 16ونیم درصد و نرخ بیکاری کل جامعه، 9.2 درصد بوده است. وضعیت اشتغال در بخش‌های مختلف اقتصادی کشور به این صورت است که 50 درصد افراد در بخش خدمات، 34 درصد در بخش صنعت و 16 درصد در بخش کشاورزی مشغول به کار بوده‌اند. 

استان تهران، 4 هزار و 246 شرکت دانش‌بنیان در سال 1400 به ثبت رسانده که این تعداد، بیش از 208 میلیارد تومان درآمد و 258 میلیارد تومان دارایی داشتند. استان اصفهان با این وجود که در رتبه دوم تعداد شرکت‌ها با 762 شرکت قرار می‌گیرد، اما از نظر درآمد شرکت‌ها از استان البرز با 388 شرکت رتبه پایین‌تری دارد. استان خراسان رضوی، با 457 شرکت دانش‌بنیان و استان فارس با 291 شرکت دانش‌بنیان در رتبه‌های سوم و پنجم قرار می‌گیرند. بیش از 51 درصد کل شرکت‌ها در استان تهران مستقر هستند. 

سهم 45 درصدی درآمد شرکت‌های تهرانی، از کل درآمدها

حدود 9.29 درصد شرکت‌ها در استان اصفهان و بیش از 5 درصد در استان خراسان مستقر هستند. در بحث دارایی‌های نیز، 45.9 درصد دارایی‌ها در شرکت‌های تهرانی، 9.3 درصد در استان‌ البرز و 4.6 درصد در اصفهان هستند. از سمت دیگر کهگیلویه‌و‌بویراحمد با 0.16 درصد شرکت‌ها و 0.17 درصد درآمد آخرین استان این پایش است. بالاتر از آن استان ایلام و سیستان‌و‌بلوچستان قرار دارند. 

67 درصد درآمدها برای 20 درصد دانش‌بنیان‌هاست

میزان درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان به نسبت نوع و تفکیک شرکت‌ها نشان می‌دهد شرکت‌های نوپایی که تقریبا 73 درصد از شرکت‌ها را تشکیل می‌دهد، تنها 3.5 درصد درآمد دارند. اما شرکت‌های نوآور که 19.7 درصد از کل شرکت‌ها را تشکیل می‌دهد، حدود 67.4 درصد درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان را دارد. از سمت دیگر نیز شرکت‌های دانش‌بنیان فناور، با سهم 6.9 درصدی از کل شرکت‌ها، در 29.1 درصد از درآمد سهیم هستند. 

افزایش 60 درصدی مبلغ چک‌های برگشتی

مقایسه اندازه شرکت‌ها و مبلغ‌ چک‌های برگشتی نشان می‌دهد این چک‌ها در سال 1401 کاهش داشته است. اما با این وجود مجموع مبالغ چک‌های برگشتی شرکت‌های دانش‌بنیانی 60 درصد رشد داشته است. شرکت‌هایی با درآمد بین 10 تا 100 میلیاردتومانی، سال گذشته بیش از 15 درصد از کل چک‌های برگشتی را به خود اختصاص دادند که در سال 1401 این رقم به 27 درصد رسیده است. دومین درصد بالای مبلغ چک‌های برگشتی نسبت به کل مبالغ، مربوط به هزار و 282 شرکتی می‌شود که بازه درآمدی بین 10 تا 100 میلیارد تومانی دارند و 27 درصد مبالغ چک‌های این شرکت‌ها برگشت خورده است. رتبه بعدی در این شاخص، به شرکت‌هایی با بازه درآمدی 100 تا هزار میلیارد تومانی می‌رسد و به عبارتی این 450 شرکت، 16 درصد مبالغ چک‌هایشان برگشت خورده است. کمترین میزان مبلغ چک برگشتی، مربوط به شرکت‌هایی با 0 تا 1 میلیارد تومان درآمد است که تنها 3 درصد مبالغ چک‌های این شرکت‌ها برگشت خورده است.

12 درصد از مدیران عامل شرکت‌های دانش‌بنیان زن هستند 

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد شرکت‌هایی که از سال 1392، تا به امروز تاسیس شده‌اند، توانسته‌اند 16 درصد از درآمد کل شرکت‌ها را به خود اختصاص دهند و از سمت دیگر نیز بیش از نیمی از شرکت‌ها دانش‌بنیان از 12 سال پیش تاکنون تاسیس شده‌اند. در بین این شرکت‌ها، شرکت‌های نوآور، 58 درصد کارکنان، شرکت‌های فناوری 28 درصد و شرکت‌های نوپا 15 درصد از کل کارکنان را به خود اختصاص داده‌اند. شرکت‌های دسته فناوری نرم‌افزار و فناوری اطلاعات با 33 درصد و ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با 19 درصد، بیشترین رشد کارکنان را داشته‌‌اند. نکته قابل توجه این است که در مدیریت شرکت‌های دانش‌بنیان، با توجه به نوع فعالیت و اتمسفر فضای این نوع شرکت‌ها، تنها 978 مدیرعامل زن و 3 هزار و 264 عضو هیات مدیره زن وجود دارد. 

درآمد یک‌ساله دانش‌بنیان‌ها 15 درصد رشد کرد

درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان در سال مالی 1400، 411 هزار میلیارد تومان بوده و حدود 255 هزار میلیارد تومان آن حاصل از محصولات غیر‌دانش‌بنیان این شرکت‌ها بوده است. از سال 96 تا 1400، درآمد این شرکت‌ها بیش از 10 برابر افزایش داشته اما اگر بخواهیم این افزایش درآمد را بدون تورم در نظر بگیریم، به نظر می‌رسد که رشد چندانی در این درآمد صورت نگرفته است. رشد یکساله درآمد دانش‌بنیان‌ها بدون در نظر گرفتن تورم 61 اما با در نظر گرفتن تورم 15 درصد بوده است. 

هزار و 297 میلیارد تومان، معافیت مالیاتی برای محصولات دانش‌بنیانی

در سال 1400، با نگاهی به بررسی میزان معافیت مالیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان، حدود 34 درصد از کل معافیت‌ها، مربوط به شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. البته این آمار برای پیش از آیین‌نامه ارزیابی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بوده و قطعا آمار در سال‌‌ جاری و سال‌های آتی رشد خواهد داشت. تا کنون هزار و 297 میلیارد تومان به معافیت مالیاتی برای محصولات دانش‌بنیان اختصاص یافته است که مجموع سود خالص محصولات دانش‌بنیان، 6 هزار و 484 میلیارد تومان بوده است. 

دانش‌بنیان‌ها همان قدر که دارایی دارند مقروض هستند

میزان دارایی و بدهی و حقوق مالکانه شرکت‌های دانش‌بنیان تقریبا مساوی است. تنها امتیازی که شاید فضای تنفس کمی را برای این شرکت‌ها باز گذاشته، میزان حقوق مالکانه و مقایسه آن با دارایی‌های ثابت شرکت است. با این حساب بدهی‌ کل شرکت‌ها در سال 1400، 374هزار و 729 میلیارد تومان و دارایی جاری شرکت‌ها، 393 هزار و 121 میلیارد تومان بوده است. 

71 درصد شرکت‌های دانش‌بنیان تسهیلات بانکی دریافت نکردند

سهم شرکت‌های دانش‌بنیان نسبت به کل مانده وام‌ بانک‌های کشور، 141 هزار و 892 میلیارد تومان به 5 میلیون و 583 هزار و 314 میلیارد تومان است. به عبارت دیگر سهم آن 2 و نیم درصد بوده است. در سال 1400 از تعداد 8هزار و خرده‌ای شرکت دانش‌بنیان، بیش از 5هزار و 800 یا 71 درصد شرکت‌ها هیچ‌گونه وامی دریافت نکرده بودند. 2هزار و 371 شرکت حداقل یک وام یا به صورت میانگین شش وام دریافت کردند. همچنین 202 شرکت در بازپرداخت وام دیرکرد داشتند. در سال‌های اخیر و با سیاست‌گذاری‌هایی که صورت گرفت، مشخص شد که وام‌های دریافتی تنها افزایش اسمی داشته‌اند و با در نظر گرفتن تورم، ارزش واقعی تسهیلات سیستم بانکی تغییری نداشته است. 

ارزش تسهیلات دریافتی دانش‌بنیان‌ها یک‌سوم شد

روند پرداخت وام توسط صندوق‌های پژوهش و فناوری به شرکت‌های دانش‌بنیان تقریبا تا حدودی و با در نظر گرفتن تورم، متوقف شده است. وام‌های این صندوق به حدود هزار و 363 شرکت انجام شده است. میزان وام  در سال 1401، هزار و 218 میلیارد تومان بوده است. همچنین هزار و 866 میلیارد تومان مانده تسهیلات صندوق‌های پژوهش و فناوری تا سال 1401 بوده است. 

230 فقره چک برگشتی تنها برای یک شرکت دانش‌بنیان! 

تعداد شرکت‌های استعلام‌شده، 8هزار و 260 شرکت بوده  که از این میزان، 273 شرکت دارای چک‌برگشتی هستند. مجموع مبالغ چک‌های برگشتی، هزار و 688 میلیارد تومان است و تعداد آن نیز هزار و 623 چک است. مجموع مبالغ چک‌های برگشتی‌ اکثر شرکت‌های دانش‌بنیان، کمتر از یک میلیارد تومان است. اما یکی از شرکت‌ها به تنهایی، حدود 230 فقره چک برگشتی به مبلغ 300 میلیارد تومان یا شرکت دیگری یک فقره چک برگشتی به مبلغ 136 میلیارد تومان داشته است. 

بالاترین درآمد برای شرکت‌های مواد شیمیایی و پلیمری پیشرفته

بیشترین تعداد شرکت به تفکیک دسته‌های فناوری، مربوط به دسته برق و الکترونیک با 1878 شرکت می‌شود. در بخش بیشترین درآمد، دسته مواد شیمیایی و پلیمری پیشرفته به دلیل سهیم بودن در صادرات در رتبه اول قرار دارد. بیشترین دارایی نیز مربوط به شرکت‌های حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات می‌شود. همچنین این دسته بیشترین میزان وام را نیز از آن خود کرده است. 

بیش از 93 درصد دانش‌بنیان‌های صنایع خلاق نوپا هستند

در دسته‌بندی‌های فناورانه شرکت‌های دانش‌بنیان، اکثر این شرکت‌ها نوپا هستند که بیشترین آمار با 93 درصد، به صنایع خلاق و کمترین آمار با 63 درصد به ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته مربوط می‌شود؛ و شرکت‌های فناور کمترین سهم را از آمار کلی دارند، به صورتی که در دسته صنایع خلاق تنها سهم 3.5 درصدی و در دسته صنایع مواد شیمیایی و پلیمری پیشرفته و نرم‌افزار و فناوری اطلاعات 10 درصد است. 

بانک پاسارگارد، در صدر حمایت از تولیدات دانش‌بنیان

بانک پاسارگاد، بیشترین مبلغ وام، به میزان 9 هزار و 442 میلیارد تومان برای محصولات دانش‌بنیان در سال 1400، در نظر گرفته است. بعد از آن بانک تجارت با 8 هزار و 441 تومان، در نظر گرفته است. در رتبه سوم نیز بانک‌ صادرات ایران با میزان 4 هزار و 875 قرار دارد. 

دانش‌بنیان‌های حوزه ماشین‌آلات بیشتر وام می‌گیرند

مقایسه عملکرد بانک‌ها در پرداخت وام به تفکیک دسته فناوری نشان می‌دهد بانک مسکن بیش از 95 درصد تسهیلات دانش‌بنیانی خود را به ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته اختصاص داده است. بانک شهر نیز بیش از 40 درصد وام‌های خود را به این حوزه اختصاص می‌دهد و به صورت کلی بیشتر وام‌ها به دسته دارو و ماشین‌آلات اختصاص یافته است. 

تمرکز کارکنان شرکت‌ها در حوزه‌های برق و IT و ماشین آلات

تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1401 8هزار و 260 شرکت بوده که از این بین 3هزار و905 شرکت، اطلاعات کارکنان خود را در اظهارنامه سال مالی 1400، وارد کرده‌اند. تعداد کارکنان  این شرکت‌ها، مطابق اظهارنامه 266 هزار نفر است. شرکت‌های نوآور بیشترین رشد تعداد کارکنان را دارند و در کنار آن گروه نرم‌افزار و فناوری اطلاعات، در بین دسته‌ های فناوری با رشد 33.4 درصدی مواجه بودند. 

رشد 10 برابری دارایی دانش‌بنیانی در 4سال

ازسال 96 تا سال 1400، شرکت‌های دانش‌بنیان 10 برابر شده‌اند. بخش قابل توجهی از این رشد به دلیل افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان رقم خورد. در صورتی که روند دارایی شرکت‌ها مانند سال گذشته در 1401 نیز با رشد مواجه شده باشد، دارایی این شرکت‌ها تا 750 همت پیش‌بینی می‌شود. مجموع دارایی این شرکت‌ها از 55 همت در سال 96 به 556 همت در سال 1400 رسیده است.