فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: آمار و ارقام در حوزه تحقیق و توسعه از بودجه‌های مرتبط با این حوزه گرفته تا تعداد قراردادهای منعقد شده و جمعیت محققان و فعالان از اهمیت بالایی برخوردار است. اعدادی که وضعیت حوزه پژوهش کشور را از جهات مختلفی روشن می‌کند. اما واقعیت این است که هرچند این آمار از دهه‌ها قبل از سوی مرکز آمار ایران رصد می‌شد اما توجه به آنها و رصد تغییرات این حوزه، تا همین چند سال اخیر چندان مورد توجه مسئولان قرار نمی‌گرفت، درحالی‌که اگر وضعیت این حوزه زودتر زیر ذره‌بین مسئولان می‌رفت، طبیعتا امروز احتمال اینکه شرایط متفاوتی‌ را در بخش پژوهش کشور شاهد باشیم، وجود داشت. در اصل مرکز آمار ایران برای پاسخ به نیازها، آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه را از سال 76 آغاز کرد و تقریبا هر دو سال یک‌بار اجرا کرده است. طرح آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه در سال 1401 اجرا شد. مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها، موسسات آموزش عالی و کارگاه‌های صنعتی و 50 نفر از افرادی که به صورت مستقیم با فعالیت تحقیق و توسعه ارتباط داشته اما محقق نیستند و معادن دارای واحد یا بخش تحقیق و توسعه و شرکت‌های دانش‌بنیان مورد بررسی قرار گرفتند. اما موضوع قابل توجه در این زمینه سهم اندک پرداختی 7 میلیون تومانی به محققان تحقیق و توسعه است که عملا نشان می‌دهد چرا تمایلی به انجام چنین فعالیت‌هایی از سوی این افراد وجود ندارد.

افزایش 101 درصدی پروژه‌های تحقیق و توسعه

در طی سال‌های 91 تا 1400، تعداد پروژه‌های تحقیق و توسعه از 83 هزار و 827 به 185 هزار و 565 افزایش داشته است. به عبارت دیگر باید گفت که پروژه‌های تحقیق و توسعه رشدی معادل 101 درصد داشتند. در تمام این سال‌ها پروژه‌های کاربردی با دارا بودن سهم 55 درصدی، بیشترین سهم را در بین انواع پروژه‌های تحقیق و توسعه داشته‌اند. در سال 1391 بیش از 83 هزار پروژه تحقیق و توسعه داشته‌ایم که از این میزان 23 درصد سهم پژوهش‌های بنیادی، 58 درصد سهم پژوهش‌های کاربردی و 18 درصد سهم پژوهش‌های توسعه‌ای بوده است. در سال 1392، 84 هزار و 678 پژوهش تحقیق و توسعه صورت گرفته است که 21 درصد در حوزه بنیادی، 59 درصد در حوزه کاربردی، 19 درصد در حوزه توسعه‌ای بوده است. 

در سال 1394، 108 هزار و 500 پژوهش تحقیق و توسعه توسط محققان انجام شد که 18 درصد سهم پژوهش‌های بنیادی، 53 درصد کاربردی و 27 درصد توسعه‌ای بوده است. بعد از آن در سال 1396، 122هزار و 482 پژوهش تحقیق و توسعه انجام شد که 17 درصد سهم بنیادی، 53 درصد کاربردی و 28 درصد توسعه‌ای بوده است. در سال 98، 125 هزار و 97 پژوهش تحقیق و توسعه توسط محققان انجام شد که 18 درصد آن پژوهش‌ بنیادی، 55 درصد کاربردی و 26 درصد توسعه‌ای بود. پژوهش‌های تحقیق و توسعه از سال‌91 تا 1400، با 121 درصد رشد مواجه بوده که پژوهش‌های بنیادی با 106 درصد رشد، پژوهش‌های کاربردی با 112 درصد و پژوهش‌های توسعه با 168 درصد رشد همراه بوده‌اند.

56 درصد پروژه‌های تحقیق و توسعه کاربردی‌اند

پروژه‌های تحقیق و توسعه کارگاه‌های فعال در این حوزه به سه دسته بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای تقسیم می‌شوند. تعداد کل پروژه‌های تحقیقاتی در سال 1400، 185هزار و 565 پروژه است. در این بین پروژه‌های کاربردی با 104هزار و 112 پروژه، سهم 56 درصدی از کل پروژه‌های تحقیق و توسعه دارند. بعد از آن پژوهش‌های توسعه‌ای با 41 هزار و 472 پروژه سهم 22 درصدی و پژوهش بنیادی با 39 هزار و 980 پروژه سهم 21.6 درصدی داشته‌اند.

افزایش 106 درصدی محققان تحقیق و توسعه

نتایج آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه نشان می‌دهد که در سال 1400، 283 هزار و 139 محقق مشغول به فعالیت در این حوزه بوده‌اند. حدود 197 هزار و 724 یا 70 درصد را مردان و 85هزار و 415 نفر یا به عبارتی 30 درصد را زنان تشکیل می‌دهند که طی روندی حدودا 10 ساله با رشدی حدود 106 درصدی مواجه بوده است. در سال 1391، تعداد محققان 137 هزار و 312 نفر بودند که از این میزان 74 درصد را مردان و 25 درصد را زنان تشکیل می‌دادند. تعداد محققان در سال 92، به 144 هزار و 893 نفر  می‌رسید و درصد نسبت زنان و مردان تغییری نداشت. پس از آن در سال 94 این تعداد به 202هزار و 562 نفر، 70 درصد مردان و 29 درصد زنان، رسید. در سال 96، 225 هزار و 658 نفر با نسبت 68 درصدی مردان و 31 درصدی زنان مواجه بودیم. همچنین در سال 98، به 254 هزار و 796 (67 درصد مردان/32 درصد زنان) رسید. فعالیت زنان در این حوزه 142 و فعالیت مردان 93 درصد با رشد مواجه بوده است. 

نسبت پروژه‌های تحقیق و توسعه به محققان 0.6 است 

اگر بخواهیم سرانه میزان پروژه‌های تحقیق و توسعه به محققان را در بیاوریم برای سال 1400، باید اشاره کرد که تقریبا به ازای هر یک پژوهشگر، تنها 0.6 پژوهش وجود دارد. البته این نسبت در سال 1400 با رشد مواجه بود چراکه این سرانه در سال 98، 0.4 بود. سال 96 این نسبت 0.5 و در سال 1394،  0.53 بود. در سال 92 این نسبت 0.58 و در سال 91 این نسبت 0.6 بوده است. 

54 درصد محققان مدرک دکتری دارند

از بین 283 هزار و 139 نفری که در سال 1400 محقق تحقیق و توسعه بوده‌اند، تقریبا 197 هزار و 19 نفر یا 69 درصد به صورت تمام‌وقت فعالیت انجام می‌دادند. همچنین از سمت دیگر، توزیع محققان تمام‌وقت از نظر تحصیلی، نشان می‌دهد که در این سال، 107 هزار و 990 نفر یا به عبارتی 54 درصد محققان دارای مدرک دکتری تخصصی بوده‌اند. 51 هزار و 579 نفر یا 26 درصد دارای مدرک کارشناسی ارشد هستند. 30 هزار و 167 نفر یا 15 درصد محققان دارای مدرک کارشناسی و تنها 7هزار و 283 نفر یا 3.7 درصد مدرک کاردانی و پایین‌تر داشته‌اند. 

197 هزار نفر محققان تمام‌وقت تحقیق و توسعه بوده‌اند

همان‌طور که اشاره شد؛ 197 هزار و 19 نفر به صورت محققان تمام‌وقت در حوزه تحقیق و توسعه فعالیت می‌کنند. نتیجه بررسی سال‌های 91 تا 1400 با توجه به جنسیت، نشان می‌دهد که بیش از 70 درصد محققان کشور در طی این سال‌ها مرد و بین25 تا 29 درصد بوده است. در سال 1391، 72 هزار و 169 یا 52 درصد محققان به صورت تمام‌وقت فعالیت می‌کردند. در سال 1392، 73هزار و 25 نفر معادل 52 درصد از کل محققان تمام‌وقت بوده‌اند. همچنین در سال 94، 107 هزار نفر به صورت تمام‌وقت بودند که  53 درصد از کل را شامل می‌شود. در سال 96، 118 هزار و 900 نفر (یا 52 درصد از کل محققان) به صورت تمام‌وقت فعالیت می‌کردند که در سال 98 به 137 هزار و 592 نفر رسید. این تعداد در نهایت به 197 هزار و 19 نفر در سال 1400 رسید که 69 درصد از کل را شامل می‌شود. درحالی‌که تعداد زنان در حوزه تحقیق و توسعه رشد بسیاری داشته اما تعداد محققان تمام‌وقت زن تنها 68 درصد و محققان مرد 168 برابر رشد داشتند.

سهم 82 درصدی  هزینه‌های جاری در کارگاه‌های تحقیق و توسعه

در بخش پایانی گزارش قرار است بررسی بر هزینه‌های تحقیق و توسعه در سال‌های اخیر داشته باشیم. بر اساس نتایج آمارگیری‌ها در سال 1400 در کشور 48 هزار و 521 میلیارد و 417 میلیون و 600 هزار تومان  هزینه تحقیق و توسعه بوده است. در سال 1400، 50 درصد هزینه‌ها به مزد و حقوق محققان، 16 درصد به مزد سایر کارکنان و 14 درصد به سایر هزینه‌ها احتصاص یافت. به عبارت دقیق تر 81.8 درصدهزینه‌های  تحقیق و توسعه 1400، در دسته هزینه‌های جاری قرار می‌گیرد.18 درصد باقی‌مانده نیز سهم هزینه‌های سرمایه‌ای نظیر تعمیر یا خرید اموالی مانند ساختمان، ابزار و نرم‌افزار یارانه‌ای و خرید زمین می‌شود. پیش از بررسی رشد هزینه تحقیق و توسعه به سال 91 باز می‌گردیم. در این سال هزینه  تحقیق و توسعه 4هزار و 246 میلیارد و 240 میلیون و 400 هزار تومان بود. از این میزان حدود 3 هزار و 314 میلیارد تومان یا به عبارتی 78 درصد سهم هزینه‌های جاری و 21.9 درصد سهم هزینه‌های سرمایه‌ای شده است. سهم مزد و حقوق محققان 36 درصد بوده است. بعد از آن در سال 92 با افزایشی 19.8 درصدی، میزان هزینه‌کرد تحقیق و توسعه به 5هزار و 90 میلیارد و 129 میلیون و 300 هزار تومان رسید. در این سال سهم هزینه‌های جاری به 81 درصد رسید که همچنان حقوق پرداختی محققان با 39.3 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داد. میزان و سهم هزینه‌های سرمایه‌ای در این سال به 18 درصد رسید.

سال 94 برای هزینه‌های تحقیق و توسعه، سال خوبی بود. این هزینه‌ها طی دو سال 102 درصد افزایش داشتند یا 2.5 برابر شدند. در این سال سهم هزینه‌های جاری نیز از کل هزینه‌ها پایین‌تر آمد و به 75.9 درصد رسید که حقوق محققان 37 درصد آن را تشکیل می‌داد. همچنین هزینه‌های سرمایه‌ای در این سال به 24.1 درصد رسید. سال 96 با هزینه‌ 12 هزار و 716 میلیارد تومانی برای تحقیق و توسعه همراه بود. در این دو سال میزان هزینه‌کرد کارگاه‌‌های تحقیق و توسعه 23 درصد افزایش داشت. از این میزان هزینه‌کرد 78 درصد سهم هزینه‌های جاری و 21.9 درصد سهم هزینه‌های سرمایه‌ای شد. در این سال برای اولین بار سهم حقوق محققان به نزدیک 42 درصد رسید. در سال 98، هزینه‌ها 69 درصد افزایش داشت و به 21 هزار و 570 میلیارد و 645 میلیون و 300 هزار تومان رسید. از سال 1391 تا سال 1400 و طی گذشت این 9 سال هزینه‌کرد تحقیق و توسعه بیش از هزار درصد رشد داشته یا به عبارت دیگر افزایشی حدودا 12 برابری داشته است.

میانگین حقوق محققان تحقیق و توسعه؛ 7 میلیون تومان!

در سال‌ 1400 اگر بخواهیم نسبت حقوق محققان به تعداد آنها را بسنجیم، باید گفت در این سال تقریبا برای هر محقق 86 میلیون تومان سالیانه در نظر گرفته می‌شود که با در نظر گرفتن 12 ماه، تقریبا حقوق هر ماه محقق 7 میلیون و 100 هزار تومان است. در سال 1398 نیز آمار به همین صورت است و به صورت میانگین سالانه حدود 84 میلیون برای هر محقق در نظر گرفته می‌شود که ماهی 7 میلیون تومان حقوق اوست. از این موضوع می‌توان به این نتیجه رسید که به میزان افزایش تعداد محققان، افزایش هزینه‌کردی صورت نگرفته یا این افزایش بسیار ناچیز است.