سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: مجلات علمی نقش مهمی در حیات فکری دانشگاه‌ها و موسسات عالی بازی کرده و بسترهای فراهم می‌کنند تا نویسندگان و پژوهشگران مختلف بتوانند آثار خود را در ابعادی وسیع در اختیار دیگران قرار بدهند. اما آنچه مهم است کیفیت این مجلات است زیرا محققان و پژوهشگران تلاش دارند مقالات خود را در نشریه‌ای چاپ کنند که ارزشمندتر از سایر مجلات باشد. در اینجاست که بحث رتبه‌بندی مجلات نمود پیدا می‌کند. اقدامی که دانشگاه آزاد از سال 94 به آن ورود کرده و برای رسیدن به این هدف سامانه‌ای را نیز برای ارزیابی مجلات طراحی کرد. از آن سال تاکنون هر سال مجلات دانشگاه بر اساس شاخص‌هایی ارزیابی می‌شوند که برخی از این شاخص‌ها ملی و برخی دیگر بین‌المللی است. یازدهمین دوره ارزیابی نشریات دانشگاه آزاد نیز چندی پیش با هدف نمایه‌سازی نشریات در پایگاه‌های استنادی Scopus و Clarivate Analytics در سال آینده انجام و نتیجه آن چند روز پیش منتشر شد. بر اساس این ارزیابی مشخص شد که تعداد کل نشریات دانشگاه آزاد 510 نشریه است که از این تعداد 93 مجله گرید A+ و 140 نشریه نیز گرید‌A  را به خود اختصاص داده و بقیه مجلات در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. تعداد نشریات علمی حوزه فنی مهندسی، علوم پایه و کشاورزی 216 نشریه، نشریات علمی حوزه علوم انسانی و هنر 272 نشریه و نشریات علمی حوزه علوم پزشکی 22 نشریه است. برای آگاهی از جزئیات و روند این رتبه‌بندی با محمدرضا کاشفی‌الاصل، مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد به گفت‌‌و‌گو نشسته‌ایم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد درباره فرآیند و روند ارزیابی مجلات و اهداف مد‌نظر دانشگاه آزاد توضیح داد: «نشریات دانشگاه آزاد از سال 1382 با تعداد محدود فعالیت خود را آغاز کردند. بعد از گذشت مدت زمانی برای استاندارد‌سازی و نظارت بهتر و بیشتر بر روی فرآیند کیفیت نشریات، ارزیابی در دستور کار قرار گرفت. به تبع در گام نخست یک سامانه طراحی شد تا همه نشریات به صورت یکپارچه بر روی آن دیده شوند و پس از ارزیابی نتایج بر روی همان سامانه برای مشاهده بارگذاری شد تا این نشریات بتوانند یا یکدیگر قابل مقایسه باشند. او در ادامه با بیان اینکه شاخص‌ها و پارامترهای ارزیابی در دوره‌‌های نخست بسیار ساده و ابتدایی بودند اضافه کرد: «در واقع فقط می‌خواستیم نشریات را از حالت ضعیف و غیراستاندارد خارج کرده و استاندارد کنیم. بنابراین این شاخص‌‌های ارزیابی در ابتدا ضعیف بود؛ در نتیجه برای آنکه آنها به یک استاندارد نزدیک شوند، این اقدام انجام شد.»

   هدف‌مان کمک به مجلات برای نمایش در پایگاه‌‌های بین‌‌المللی است
او درمورد هدف اصلی ارزیابی نشریات عنوان کرد: «کمک به مجلات برای نمایش در پایگاه‌‌های بین‌‌المللی و دیده شدن و ارتقای سطح کیفی و کمی مجلات هدف اصلی ارزیابی است. به عبارت دیگر سعی برای مچ‌‌گیری یا ایراد‌گیری بی‌‌پایه و اساس از نشریات نداریم، بلکه به دنبال این هستیم تا به کمک یکدیگر و همکاری دیگر اعضای نشریه، نشریه مذکور را به استانداردهای ملی و بین‌‌المللی رسانده تا به عنوان نشریات شاخص شناخته شود. تا امروز نیز به طور تقریبی اهداف مد‌نظر تحقق یافته است.» کاشفی درخصوص روند تغییر شاخص‌‌های ارزیابی در سال‌‌های بعد گفت: «در چهار ارزیابی اولیه شاخص‌‌های ساده‌ و ابتدایی را مد نظر قرار داده‌ایم و در سال‌های بعد و آهسته این شاخص‌‌ها جایگزین شاخص‌‌های سخت‌‌تر شدند. البته تا به امروز ارزیابی‌‌ها به صورت شکلی بوده و هنوز به سمت ارزیابی‌‌های محتوایی از مجلات نرفته‌ایم که آن هم دلایل خاص خود را دارد.»

   دسته‌بندی نشریات در 4 گرید
مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد درباره آخرین دوره ارزیابی شکلی نشریات دانشجویی اظهار کرد: «آخرین یا یازدهمین دوره ارزیابی نشریات برگزار شده و نتایج آن نیز بر روی سامانه بارگذاری شده است. در این دوره 9 شاخص مدنظر قرار گرفت. این شاخص‌ها برگرفته از پارامترهای وزارت علوم و بین‌‌المللی هستند. به بیان دیگر، به دنبال نزدیک شدن نشریات دانشگاه آزاد اسلامی به استانداردهای لازم است. براساس این شاخص‌ها و ارزیابی‌ای که در شهریور ماه امسال صورت گرفت، نشریات به 4 دسته یا گرید A+ با امتیاز 90 تا 100، گرید A با امتیاز 80 تا 90، گرید B با امتیاز 65 تا 80 و گرید C با امتیاز زیر 65 در این دوره تقسیم شدند.»او درباره تاثیر این گریدها در عملکرد دانشجویان توضیح داد: «این گریدها باعث می‌شود نشریات برای دفاع دانشجویان امتیازهای متفاوتی بگیرند و همچنین، برای ارتقای اساتید در هیات‌‌های ممیزه امتیازهای مختلفی را کسب کنند. بر این اساس نشریات را دسته بندی کردیم و برای آنها امتیازهای متفاوتی در نظر گرفته شده است. امید است از سال آینده این نشریات با توجه به اینکه همگی به استانداردهای لازم شکلی رسیده‌اند؛ مورد ارزیابی محتوایی نیز قرار گیرند. البته این اقدام ممکن است کار را برای مجلات کمی سخت کند اما این اقدام به نفع خود نشریات است.»کاشفی با تاکید براینکه در نتیجه همان سخت‌گیری‌‌های بجای شکلی باعث شده امروز بهترین نشریات کشور در اختیار دانشگاه آزاد باشد، گفت: «مجله Journal of Nanostructure in Chemistry دانشگاه آزاد واحد شهر قدس برترین IF را در JCR دارد. دسته‌ای از مجلات‌ ای‌اس‌ای که دارای ایمپکت فاکتور (IF) یا ضریب تاثیر هستند به اصطلاح جی‌سی‌ار نامیده می‌شوند. این مجله مجله شاخص کشور است.» او در ادامه اظهار کرد: «به همین ترتیب مجله‌‌های دیگری با شاخص Q1 و از این دست بسیار در دانشگاه آزاد وجود دارد. امروز به جرات می‌توان گفت دانشگاه در زمینه نشریات بسیار جدی است و دکتر طهرانچی به عنوان رئیس دانشگاه آزاد به دنبال ارتقای کیفی نشریات هستند. برای رسیدن به این مهم نیز هرگونه امکانات در اختیار نشریات قرار می‌گیرد تا به سمت و سوی مد‌نظر و سیاست‌‌های دانشگاه هدایت شوند.»

   آغاز فعالیت سامانه ارزیابی نشریات از سال 1394
مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد درخصوص تغییرات ارزیابی‌ و شاخص‌‌ها از ابتدا تا به امروز بیان کرد: «سامانه نشریات با نام «سامانه ارزیابی نشریات دانشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی https: //eval. journals. iau. ir» است. در اینجا باید دوباره ذکر کنم که نشریات دانشجویی از سال‌‌های 1382 فعالیت خود را به صورت جدی در واحدهای دانشگاه آزاد آغاز کردند و این نشریات به تدریج ایجاد شدند. اما ارزیابی‌‌ها از همان سال‌‌ها اتفاق نمی‌افتادند و در آن سال‌ها خیلی بحث ارزیابی و نظارت بر نشریات مانند امروز مطرح نبود. سامانه ارزیابی از سال 1394 فعالیت خود را آغاز کرد و بستری برای دیده شدن مجلات در کنار یکدیگر با امتیازات، نقاط قوت و ضعف، وضعیت انتشار، ارکان نشریه را فراهم کرد. حتی با این سامانه بستری فراهم شد تا افراد بتوانند با اعضا لینک شده و مقالات خود را به آنها ارسال کنند.» کاشفی توضیح داد: «به بیان دیگر در ابتدای فعالیت نشریات، سامانه‌‌ای وجود نداشت و تنها نشریات به صورت فیزیکی با تاخیر و عناوین اشتباه منتشر می‌شدند. حتی در همان دوره چهارچوب نشریه برای نگارش مقالات، عنوان نویسنده، آدرس نویسندگان و نویسنده مسئول نیز به درستی رعایت نمی‌شد. در واقع ساختار مقاله به صورت صحیح رعایت نمی‌شد و تغییرات به آهستگی انجام شد.» او با تاکید بر اینکه ابتدا درست کردن ساختار نشریات در دستورکار قرار گرفت، عنوان کرد: «درست کردن ساختار مقاله، تاریخ انتشار، بیان نوع داوری در ابتدا به عنوان شاخص در نظر گرفته شدند و تا 9 شاخص امروز که برای همه نشریات مهم ضروری است ادامه پیدا کرد.»کاشفی درباره استانداردهای ملی و بین‌‌المللی موجود برای ارزیابی نشریات اظهار کرد: «برخی شاخص‌‌ها و پارامترهایی را وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح کرده که روی سایت این وزارتخانه قابل مشاهده است. از این شاخص‌‌ها می‌توان به زمان و نوع داوری، تعداد مقالات، زمان انتشار، به‌روز بودن نشریه، شرایط ارکان مانند سردبیر و اعضای هیات تحریریه و جزئیاتی مانند DOI و  نمایش در پایگاه‌‌های پایین‌دست مانند گوگل اسکالر اشاره کرد که وزارت علوم آن را مطرح کرده است. این شاخص‌های ملی است که باید به آن توجه کرد که مجلات آنها را رعایت کنند تا بتوان به آنها رتبه داد.»او با تاکید بر اینکه البته این شاخص‌ها نیز براساس شاخص‌‌هایی است که در جهان در نظر گرفته شده و امروز در جهان مطرح است تصریح کرد: «برای مثال H مجله، RF برای مجله یا QU یا چارک مجله در نشریات بین‌الملل در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال برای چاپ مقاله در نشریات باید داوری که آن مقاله را مطالعه می‌کند و درمورد آن نظر می‌دهد، تخصص لازم برای آن نشریه را داشته باشد. سردبیر نیز باید فرد شاخص در آن رشته باشد و مجله اگر اسپانسر مالی دارد، به صورت شفاف بیان شود تا نویسنده بداند او چه کسی است و تضاد منافع در مقالات نباشد. امروز باید نشریات به سرعت به این شاخص‌‌ها نیز برسند و پاسخ افراد را به سرعت داد. همچنین، نباید روند بررسی مقالات از سوی سردبیر و هیات تحریریه زیاد طولانی شود. با رعایت این موارد می‌توان جایگاه محتوایی مجلات را در سطح بین‌الملل نیز ارتقا‌ داد.»مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد درخصوص تغییر وضعیت گروه‌ها در ارزیابی‌های انجام‌شده جدید و جابه‌جایی احتمالی گروه‌‌های مختلف مانند علوم انسانی یا ریاضیات، بیان کرد: «امسال مشکل سامانه‌ای و نرم‌افزاری پیش‌آمد و ارزیابی به درازا کشید و به‌تازگی ارزیابی نشریات تمام شده، درنتیجه هنوز گزارش کاملی تهیه نشده است اما تا یک یا دوهفته آینده می‌توان این نتایج را به‌دست آورد و روی سایت بارگذاری کرد، بنابراین در همان ایام می‌توان ارتقای گروه‌های مختلف مانند علوم انسانی و ریاضیات و فنی و مهندسی را اعلام کرد.»

   ویترین دانشگاه‌ها مجلات علمی آن دانشگاه هستند
او درباره مزیت تبدیل شدن مجله سطح یک برای واحد دانشگاهی و هیات تحریریه توضیح داد: «نشریه از منظر جایگاه در همه دانشگاه‌‌ها جایگاه بالایی را دارد. به بیان دیگر ویترین همه دانشگاه‌ها مجلات علمی آن دانشگاه هستند. اولین سوالی که باید از هر دانشگاه و واحدی پرسیده شود، تعداد نشریات و رتبه‌های آن است یا اینکه در زمینه نشریات چه اقداماتی واحد دانشگاهی انجام داده است.» کاشفی در ادامه بیان کرد: «هیچ‌گاه سوال دیگر در موارد دیگر با این اهمیت از معاون پژوهشی دانشگاه پرسیده نمی‌‌‌شود. با بیان این امر اهمیت نشریه را می‌توان به‌وضوح دید. علت این امر نیز اهمیتی است که آن دانشگاه یا واحد آموزشی به نشریه و توزیع علم و امور پژوهشی قائل می‌شود. اگر یک نشریه در یک واحد تعطیل باشد؛ یک امتیاز منفی برای آن واحد به حساب می‌آید و باید تکلیف آن معلوم شود و نشریه را رها نکند.»
مدیر نشریات علمی و ترویج علم دانشگاه آزاد اسلامی در پایان خاطرنشان کرد: «همچنین مجلات و نشریات مهم‌ترین رکن برای نشر و تولید علم است. اگر دستاوردی را به‌دست آورد و محقق بتواند تحقیقاتی را به نتیجه برساند؛ مهم‌ترین و بهترین کار تولید علم همین نشریات علمی است، حتی پژوهشگران ادامه کارهای پژوهشگران قبلی را از طریق همین نشریات ادامه می‌دهند. به بیان دیگر اهمیت زیادی در تولید و ترویج علم دارند. به همین دلیل نشریات در ترویج علم جایگاه بسیار بالایی دارند.»