مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: سال 1316 بود که اولین کارخانه دولتی تولید سیگارت ایران در خیابان قزوین تهران افتتاح شد. مرکز اصلی شرکت دخانیات در تهران خیابان قزوین و کارخانه‌های تولیدی آن در استان‌های تهران، گیلان، کردستان، آذربایجان‌غربی، اصفهان، مازندران، گلستان و مراکز فروش در کلیه استان‌هاست. در اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و به استناد قانون بودجه سال ۱۳۸۹ معادل ۶۰ درصد سهام شرکت می‌بایست تا پایان سال ۱۳۸۹ واگذار می‌شد که از این میزان ۴۰ درصد بابت سهام عدالت به شرکت سرمایه‌گذاری استان‌ها اختصاص و همچنین حدود ۵۵ درصد از حقوق مالکانه شرکت نیز به موسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد منتقل شد. بهمن، زیکا، 57، فروردین، 30، تی‌فور، تیر، هما و تنباکوی زرد طلایی و سنتی و... ازجمله محصولات این گروه است. این شرکت که حالا با سهامداری اصلی صندوق بازنشستگی فولاد اداره می‌شود، در سهامداری خود بانک رفاه و شرکت‌های استانی سهام عدالت را نیز در کنار خود می‌بیند. اما چالش اصلی این شرکت، بهره‌وری ناچیز، زیان‌دهی انبوه، هزینه‌های عجیب و غریب مازاد و پرونده‌های حقوقی زیاد و املاک مازاد و راکد است. مجموعه اقدامات شرکت زیان خالص 572 میلیارد تومانی، زیان انباشته 1200 میلیارد تومانی و بدهی مالیاتی 2200 میلیارد تومانی را به ثبت رسانده است. کاهش 70 درصدی تولید از سال 1388 تا 1401 نیز ازجمله موارد قابل تامل در عملکرد این شرکت شبه‌دولتی است.
سقوط 70 درصدی تولید در 14 سال اخیر
آمار تولیدات شرکت دخانیات ایران بسیار قابل تامل است. تا سال 1394 که آمارهای تفکیکی قابل دسترس بوده میزان تولید شرکت دخانیات ایران (ITC) از15.6میلیارد نخ در سال 1386 به 20.8میلیارد تا سال 1387 و 25.3 میلیارد نخ در سال 1388 رسیده است. این مقدار در سال‌های 1389 و 1390 حدود 20.5 تا 20.8 میلیارد نخ و در سال‌های 1391 و 1392 حدود 17 و 19 میلیارد نخ است. اوج سقوط تولید شرکت مخابرات به سال 1393 برمی‌گردد که تولید این شرکت به 8.4 میلیارد نخ رسیده است. این مقدار در سال‌های بعد نیز بین 8.4 تا 9.2میلیارد نخ در سال‌های 1394 و 1395 بوده و در سال 1396 به حدود 12 میلیارد نخ می‌رسد. در سال 1397 به 9.1میلیارد نخ و در سال 1398 به 6.1 میلیارد نخ و مجددا در سال 1399 به 9 و در سال 1400 به 11 میلیارد نخ می‌رسد. اما در آخرین آمارها تولید این شرکت طی سال 1401 به هفت میلیارد و 695 میلیون نخ رسیده که کاهش 30 درصدی نسبت به سال 1400 دارد. همچنین مقدار تولید شرکت دخانیات در سال گذشته کاهش 70 درصدی نسبت به بالاترین تولید این شرکت یعنی تولید 25.3 میلیارد نخی سال 1388 داشته است. البته شرکت دخانیات تا سال 1394 آماری تحت عنوان تولید مشارکتی و تولید عاملیت صنعتی نیز منتشر کرده که تولید مشارکتی شرکت بین سال‌های 1386 تا 1394 از 9.9 به حدود 15 میلیارد نخ رسیده است. در چند سال اخیر آماری تحت عنوان تولید مشارکتی و عاملیت صنعتی منتشر نشده است.
فاجعه تولید زیرظرفیت
طبق اطلاعات صورت مالی شرکت دخانیات ظرفیت اسمی تولید در این شرکت بیش از 45 میلیارد نخ سیگار بوده که ظرفیت معمول یا عملی آن به حدود 12.6 میلیارد نخ رسیده است. لازم به ذکر است ظرفیت علمی شرکت دخانیات تا سال 1394 به 36 میلیارد نخ رسیده بود که حالا با از دست رفتن بخش‌های زیادی از خط تولید، ظرفیت عملی تولید نیز سقوط 65 درصدی داشته است. اما نکته قابل تامل اینکه، از همین ظرفیت 12.6 میلیارد نخی فعلی نیز نزدیک به نیمی از آن بلااستفاده بوده و تولید سال 1401 شرکت حدود 7.7 میلیارد نخ بوده است. در همین خصوص روز گذشته سیدحجت کاظمی، مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد که از سهامداران عمده شرکت دخانیات بوده درخصوص عملکرد تولید این شرکت به ایلنا می‌گوید: «واقعیت این است که در بازار سیگار کشور ما سالانه ۸۰ میلیارد نخ سیگار مصرف داریم که از این میزان تنها چیزی حدود هفت میلیارد آن را شرکت دخانیات تولید می‌کند و به عبارتی سهم بازار ما چیزی حدود پنج درصد است. برآورد ما این بود که مدیران شرکت بتوانند امسال تا ۱۰ میلیارد نخ را تولید کنند که متاسفانه این امر محقق نشد. با این توصیف سود ناشی از تولید این شرکت اکنون هزینه‌های جاری آن را نیز کفاف نمی‌دهد. ما اکنون حدود ۷۲ دستگاه تولید سیگار در شرکت دخانیات (در کل کشور) داریم که بیش از ۳۵ دستگاه اکنون از رده خارج شدند. در واقع ما با نصف ظرفیت دستگاه‌ها درحال تولید هستیم.» آنطور که در توضیحات حسابرس صورت مالی منتهی به سال 1401 شرکت آمده، علی‌رغم عدم استفاده کامل از ظرفیت تولید بیش از ۵۰ درصد و کاهش حدود ۳۰ درصد مقدار تولید واقعی نسبت به سال قبل و غیرفعال بودن مجتمع دخانیات کردستان، شرکت اقدام به احداث خط تولید و بسته‌بندی ساقه تنباکو ارداکی در چناران استان خراسان‌رضوی و سالن خط تولید سیگار در شهرستان سقز استان کردستان کرده است. دلایل توجیهی احداث خطوط تولید مذکور ارائه نشده است.
1200 میلیارد تومان زیان انباشته
براساس آنچه در صورت مالی شرکت دخانیات ذکر شده، درآمد عملیاتی این شرکت در سال گذشته دو هزار و 677 میلیارد تومان و بهای تمام‌شده درآمد عملیاتی نیز نزدیک به 1.8 هزار میلیارد تومان بوده است. همچنین هزینه‌های اداری، عمومی و فروش شرکت نیز 1167 میلیارد تومان بوده که با احتساب سایر هزینه‌ها و درآمدها شرکت زیان خالص 572 میلیارد تومانی را طی سال گذشته به ثبت رسانده است. همچنین زیان انباشته شرکت تا پایان سال 1401 به بیش از 1200 میلیارد تومان رسیده است.
کارخانه زیان‌سازی
گفته شد که نتایج عملیات شرکت طی سال 1401 با توجه منجر به خالص 572 میلیارد تومانی زیان شده که طبق توضیحات حسابرس، این زیان عمدتا ناشی از 1. عدم استفاده کامل از ظرفیت عملی قابل دسترس ماشین‌آلات، 2. فزونی بهای تمام‌شده نسبت به قیمت فروش تعدادی از محصولات، 3. جذب نیروهای انسانی جدید بدون نیاز‌سنجی و نظارت بر تعداد کارکنان و عدم به‌کارگیری نیروهای انسانی در تولید، 4. زیان تسعیر ارز ناشی از کمبود نقدینگی جهت پرداخت بدهی‌های ارزی سنواتی معادل 28.5 میلیون یورو، 5. پرداخت پاداش‌های بهره‌وری تولید و فروش مناسبتی و اضافه کار پرداختی بیش از کارکرد است. نکته قابل تامل اینکه تعداد نیروهای این شرکت از پنج هزار و 165 نفر در سال 1397با وجود کاهش تولید به پنج هزار و 556 نفر در سال 1401 رسیده است. همچنین برای مثال از کل هزینه‌های اداری، عمومی و فروش شرکت که طی سال گذشته حدود 1167 میلیارد تومان بوده، هزینه‌های فروش 253 میلیارد تومان و هزینه‌های اداری و عمومی 914 میلیارد تومان بوده است.
2200 میلیارد تومان معوقه مالیاتی!
براساس اطلاعات صورت مالی شرکت، دخانیاتی‌ها تا پایان سال 1401 حدود دو هزار و 118 میلیارد تومان مالیات و حقوق دولتی بدهکارند. این مقدار مربوط به عملکرد مالیات سال‌های 1394 تاکنون بوده است.
انبوه نیروی انسانی
طبق اطلاعات صورت مالی، تعداد نیروهای شرکت دخانیات تا انتهای سال گذشته پنج هزار و 556 نفر بوده است. در این خصوص علاوه‌بر تاکید حسابرس صورت مالی بر نیروی مازاد، سیدحجت کاظمی، مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد نیز اخیرا می‌گوید: «یکی از مشکلات شرکت دخانیات انباشت نیرو است. ما تمایلی نداریم درمورد عملکردهای گذشته در حوزه جذب نیرو صحبت کنیم اما باید اذعان کرد که طی سال‌های متمادی نیروی انسانی زیادی به این مجموعه تزریق شده که از مشکلات امروز این شرکت است. برای مثال در گیلان شرکت دخانیات چهار تا پنج دستگاه فعال دارد اما همزمان بیش از دو هزار نیرو دارد.»
دخانیات 470 ملک دارد
آنطور که سیدحجت کاظمی، مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد مدعی شده شرکت دخانیات بیش از ۴۷۰ ملک دارد که در نقاط خاص شهرها است و چون یک شرکت قدیمی است، این املاک در نقاط خاص و نسبتا مرکزی شهرها قرار دارند. وی می‌گوید کمیته مولدسازی دارایی‌ها اکنون برای این شرکت تشکیل شده و به شرکت مجوز داده شده تا سه هزار میلیارد تومان از دارایی‌ها را به شرطی که کل منابع حاصل از فروش در تولید به‌کارگیری شود، در مزایده واگذار کنند.
مدیرعامل صندوق بازنشستگی فولاد می‌گوید اکنون شرکت دخانیات ۱۲۰۰ میلیارد تومان زیان انباشته دارد و دو هزار میلیارد تومان نیز مالیات و حقوق دولتی برعهده آن است، لذا از زیان‌دهی خارج کردن شرکت دخانیات کار دشواری نیست. ما حتی املاکی داریم که به‌تنهایی یک فقره از آنها هزار میلیارد تومان ارزش دارد. اگر این منابع به خط تولید وارد شوند قطعا ایجاد ارزش افزوده قابل ملاحظه می‌کنند. اگر ما بتوانیم سرمایه‌گذار جدید جذب کنیم و از خطوط تولید جدید رونمایی کرده و سبد محصولات دخانیات خود را متنوع‌تر کنیم، می‌توانیم سودآوری خوبی برای مجموعه ایجاد کنیم. اگر شرکت از زیان خارج شود تازه می‌تواند برای سرمایه‌گذاری جدید وام و تسهیلات بگیرد و شرایط دریافت آن را از بانک‌ها پیدا کند.
آنطور که از اظهارات سیدحجت کاظمی برداشت می‌شود، اینکه دخانیات املاک زیادی برای فروش یا مولدسازی دارد و اگر منابع حاصل از آن صرف توسعه تولیدات شرکت دخانیات شود، می‌تواند منجر به تحول در شرکت شود. اما این موضوع صرفا روی کاغذ است و ضروری است دولت با جدیت تمام از صندوق فولاد بخواهد علاوه‌بر حساب‌کشی از شرکت بابت هزینه‌های مازاد، منابع راکد را نیز برای پرداخت بدهی‌ها و توسعه تولید به کار گیرد. به نظر می‌رسد اگر فرآیند نوسازی خطوط تولید و دستگاه‌ها در این شرکت صورت نگیرد، تولید شرکت دخانیات به حداقل ممکن برسد که در آن صورت پیامد این اتفاق ورشکستگی شرکت و مشکلات کارگری خواهد بود.
دخانیات یا نقی معمولی؟
شاید شما هم بارها فصل‌های مختلف سریال جذاب پایتخت را از تلویزیون دیده باشید. در فصل ششم این سریال، نقی معمولی که حالا راننده نماینده مجلسی به اسم حاج آقا ملکی (نماینده علی‌آباد) شده، برخلاف رویه‌های معمول، اقدام به خرید تنفگ پلاستیکی، نانچیکو و... می‌کند که اتفاقا با مخالفت حاج آقا ملکی نیز روبه‌رو می‌شود. اما نقی معمولی بی‌توجه به این هشدارهای حاج آقا ملکی، مدعی است راننده نماینده مجلس (نماینده مجلسی‌آدم) باید بسیار مجهز باشد. حالا ظاهرا جای مدیران شرکت دخانیات با نقی معمولی عوض شده است. طبق اطلاعات صورت مالی شرکت، حسابرس در بخش توضیحات می‌نویسد: «علی‌رغم ساختار غیردولتی شرکت، مدیران دخانیات 300 دستگاه وانت پراید با پلاک دولتی از شرکت سایپا خریداری کرده‌اند.» همچنین در بخشی دیگر از صورت مالی آمده است تعداد 17 دستگاه خودرو سبک و یک دستگاه موتورسیکلت شرکت در اختیار وزارت صمت و ستاد صنایع دخانی می‌باشد که اقدامی برای تعیین‌تکلیف آنها صورت نگرفته است.
بخش جالب ماجرا اینجاست؛ طبق توضیحات حسابرس، در سال 1401 بابت حقوق و مزایا و اضافه‌کاری 17 نفر از کارکنان مامور به دستگاه‌های دولتی و عمومی غیردولتی جمعا به مبلغ 6.3 میلیارد تومان پرداخت و به حساب هزینه شرکت منظور شده است. همچنین 11.5 میلیارد تومان در راستای ایفای مسئولیت اجتماعی هزینه شده که این رقم دو برابر رقم 5 میلیارد تومانی تعیین‌شده از سوی مجمع عمومی است.
شرکتی با دعاوی زیاد
طبق گزارش حسابرس، تعداد 15 فقره از املاک شرکت دخانیات در تصرف شرکت‌های دیگر است. همچنین اسناد مالکیت 19 فقره از املاک (زمین و ساختمان) باید تعیین‌تکلیف شود. این شرکت بابت 81 میلیون یورو ثبت سفارش انواع توتون، الیاف و فیلتر و... یا مناقصه برگزار نکرده، یا ترک تشریفات کرده است. همچنین هفت فقره از فروشندگان خارجی (14 فقره ثبت سفارش بابت خرید مواد اولیه مربوط به سال‌های 1399 تا 1401) به دلیل عدم انعقاد قرارداد، عدم اخذ تضمین انجام تعهدات از فروشندگان و افزایش نرخ مواد اولیه از انجام تعهدات بابت مابقی سفارش‌ها طبق پیش فاکتور خودداری نموده و از این بابت شرکت متحمل 6.6 میلیون یورو هزینه اضافی شده است.
کشیدن سیگار از جیب مردم!
شاید این سوال مطرح شود که چرا پرداختن به موضوعی همچون عملکرد شرکت دخانیات تا این حد مهم است. در پاسخ باید گفت این شرکت حالا ازجمله سرمایه‌گذاری صندوق بازنشستگی فولاد است؛ صندوقی که براساس آمارهای بودجه کل کشور، در سال 1402 حدود 9.7 هزار میلیارد تومان از بودجه کشور صرف کمک به پرداخت حقوق و دستمزد بازنشستگان آن شده است. به‌عبارتی شاید اگر سرمایه‌گذاری‌های صندوق بازنشستگی فولاد بازدهی مناسبی داشت، امروز این 9.7 هزار میلیارد تومان صرف کمک به نیازمندان، تامین دارو اقشار خاص، صرف هزینه مدارس مناطق کمتربرخوردار و محروم و مسائل ضروری‌تر کشور می‌شد. ذکر این نکته الزامی است که طبق اطلاعات صورت مالی شرکت، در سال 1401 از صددرصد سهام شرکت دخانیات، 55 درصد آن مستقیما در اختیار صندوق بازنشستگی فولاد بوده، 1.7 درصد سهام کارکنان، 27.6 درصد مربوط به کانون شرکت‌های سرمایه‌گذاری سهام عدالت و 15.6 درصد هم مربوط به سهام بانک رفاه است. به‌طور خلاصه، علاوه بر اینکه بخشی از سهام شرکت مربوط به تامین اجتماعی (در اختیار بانک رفاه) و بخشی نیز در اختیار شرکت‌های سهام عدالت بوده که هزینه‌کرد این بخش‌ها از جیب مردم حساب می‌شود، زیان‌دهی شرکت‌های زیرمجموعه صندوق‌های بازنشستگی و تامین زیان از بودجه عمومی هم عملا «کشیدن سیگار از جیب مردم» است.
