زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: طی سال‌های اخیر یکی از موضوعات داغ حوزه نظام آموزش عالی تبدیل علم به ثروت و تجاری‌سازی محصولاتی است که بر پایه علم و دانش تولید شده‌اند. خطی که در آن کاربردی‌سازی مقالات، پیدا کردن راهکارهای علمی و عملی برای حل معضلات و... هم دیده شده و تاکیدات زیادی هم روی آن صورت گرفته است. اما آنچه اهمیت دارد این است که در این حوزه هر کشوری بتواند در آن دست برتر را داشته باشد از لحاظ شاخص نوآوری فناوری در دنیای امروز جزء اولین‌ها محسوب می‌شود. در مقابل تعداد اختراعات کشورها و در رده پایین‌تر دانشگاه‌ها نشان می‌دهد تا چه میزان مسیر حرکت در حوزه علم و فناوری آنجا به سمت تولید محصولات جدید یا به‌روزرسانی محصولات موجود براساس دانش به‌روز بوده است. این مساله به‌حدی در دنیای امروز اهمیت دارد که شاخص جهانی نوآوری برای آن ایجاد شده و سالانه کشورها با متر و معیار مربوط به شاخص اندازه‌گیری می‌شوند. علی‌رغم اینکه کشورهای پیشرفته دنیا تلاش می‌کنند تا با اختراع محصولات و تکنولوژی‌های جدید قدرت علمی خود را نشان داده و آن را حفظ کنند، اما با نگاهی به وضعیت داخل می‌توان نتیجه گرفت هنوز اهمیت این حوزه آن‌طور که باید درک نشده است. اتفاقی که شاهد مثال آن را می‌توان عدم شفافیت سایت‌های دانشگاه‌های برتر کشور دانست؛ به‌طوری که با جست‌وجو در سایت این دانشگاه‌ها هیچ‌گونه آمار و ارقامی از میزان تولیدات علمی آنها، تعداد اختراعات ثبت‌شده در سطح ملی و بین‌المللی و... نمی‌توان پیدا کرد.
شرایط پیچیده ایران برای کسب‌وکارهای نوآورانه
با وجود اینکه نمی‌توان سهم بازیگران حوزه نوآوری و فناوری را به تفکیک و به‌راحتی در داخل مورد رصد قرار داد و حتی آمارهای این حوزه هم آن‌طور که باید به‌روز نیست، اما پایگاه استنادی جهان اسلام ISC در جدیدترین گزارش خود به رصد فناوری و نوآوری ایران و کشورهای پیشروی اسلامی پرداخته که حاوی اطلاعات قابل‌توجهی است. براساس این گزارش ایران در بازه زمانی 2013 تا 2023 توانست رشد قابل‌توجهی را در دنیا به دست آورده و از رتبه 113 به 62 دنیا برسد، جایگاهی که نشان می‌دهد طی 10 سال اخیر، سیاستگذاری، تدوین برنامه‌ها و اجرای آنها همگی در حوزه بهبود شاخص کشور در این حوزه بوده است. هرچند در این میان نمی‌توان تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات ایجادشده برای اقتصاد کشور را هم نادیده گرفت که باعث شده تا یکی از مسیرهای جایگزین در این زمینه، تبدیل علم به محصول باشد. شاید در نگاه کلان وضعیت کشور در این حوزه رو به بهبود باشد، اما گزارش‌ها نشان می‌دهد هنوز در برخی از ارکان مرتبط با این حوزه وضعیت کشور نگران‌کننده است. به عبارت دقیق‌تر کشورمان در چهار شاخص مرتبط با نوآوری و فناوری که شامل خروجی‌های خلاق، خروجی‌های دانش و فناوری، پژوهش و سرمایه انسانی و در آخر هم پیچیدگی‌های کسب‌وکار می‌شود، جایگاه متفاوتی را نسبت به کشورهای منطقه دارد اما از آن مهم‌تر اینکه فقط دو شاخص خروجی‌های خلاق و خروجی‌های دانش و فناوری است که ایران توانسته بعد از ترکیه رتبه دوم را در آن به دست آورد و بدترین وضعیت هم مربوط به پیچیدگی‌های کسب‌وکار است که رتبه ایران در آن 117 دنیا اعلام شده است. این رتبه نشان می‌دهد وضعیت ایران در حوزه کسب‌وکار مرتبط با نوآوری و فناوری که بیشترین نمود عینی آن هم شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها و... هستند، شرایط خوبی را برای بازیگران این حوزه ندارد.
بهبود 7 درصدی تولید علم فناورانه کشور ظرف یک سال
رتبه جهانی کشورمان در تولید علم فناورانه در سال 2021، در پله 27 دنیا بود و این جایگاه در تولید علم رتبه 17 جهان را نشان می‌دهد که معنایش آن است وضعیت ایران در حوزه تولید علم که عمدتا در قالب مقالات از آن یاد می‌شود، به مراتب بهتر از تولید علم فناورانه است. البته اگر بخواهیم نگاهی به وضعیت کشور در سال 2020 داشته باشیم، باید عنوان جایگاه تولید علم فناورانه در آن سال 29 دنیا بود که نشان‌دهنده بهبود هفت درصدی در حوزه تولید علم فناورانه ظرف یک سال است. از طرف دیگر جایگاه تولید علم کشور در سال 2020، در پله شانزدهم قرار داشت که معنایش نزول یک‌پله‌ای کشور در این حوزه است.
استنادات علمی نسبت به ثبت اختراع؛ عربستان یک پله جلوتر از ایران
ایران از لحاظ پروانه‌های ثبت اختراع بعد از عربستان در جهان اسلام جایگاه دوم بوده و در دنیا هم رتبه 35 را دارد؛ درحالی‌که جایگاه عربستان‌سعودی در دنیا29 و بعد از ما هم ترکیه با جایگاه 36 دنیا قرار دارد، یعنی ایران در بازه سال‌های 2012 تا 2021، در مجموع هشت هزار و 884 استناد از پروانه‌های ثبت اختراعی داشته که این میزان در کشور عربستان 11 هزار و 319 استناد بوده است. شاید بد نباشد به این مساله توجه کرد که پروانه‌های ثبت اختراع به معنی نماد برون‌داد فنی و نوآوری محسوب می‌شود که درصورت به تولید رسیدن آنها، عملا مسیر تجاری‌سازی دانش باز می‌شود.
کمتر از نیم درصد ثبت اختراع به ازای تولیدات علمی
این گزارش بازه زمانی 2013 تا 2023 را هم از لحاظ پروانه‌های ثبت اختراع بررسی کرده که در جایگاه اول آمریکا با بیش از سه میلیون پروانه ثبت اختراع قرار دارد. بعد از آن ژاپن، کره و چین را باید چهار کشور برتر دنیا در این حوزه دانست. ایران هم با هزار و 768 پروانه ثبت اختراع در پله 51 دنیا ایستاده است. اما همین تعداد پروانه ثبت اختراع باعث شده تا ایران در کشورهای اسلامی، رتبه پنجم را داشته باشد. موضوع زمانی قابل تامل می‌شود که بدانیم در میان کشورهای اسلامی هم عربستان با 17 هزار و 88 پروانه ثبت اختراع در جایگاه اول قرار دارد، بعد از آن مالزی با 8 هزار و 116 پروانه و ترکیه با 5 هزار و 765 پروانه در رده‌های دوم و سوم قرار دارند. اما اگر بخواهیم نسبت تولیدات علمی به پروانه‌های ثبت اختراع را ملاک قرار دهیم، باید عنوان کرد از میان 548 هزار و 637 تولید علمی، تنها هزار و 768 تولید فنی و ثبت اختراع داشتیم که نشان می‌دهد تنها 0.32 درصد تولیدات علمی کشور به ثبت اختراع منجر شده است. در حالی که این میزان در کشورهایی مانند آمریکا 45.13 درصد و در ژاپن به 86.51 درصد می‌رسد.
شیب نزولی مسیر اختراعات در دانشگاه‌های کشور
یکی از اصلی‌ترین مراکز تولید علم در تمام دنیا، دانشگاه‌ها هستند. نهادی که در کنار آموزش و تربیت نیروی انسانی، به دلیل برخورداری از زیرساخت‌ها، امکان رسیدن به محصول یا مسیر جدید برای تولید به محصول را دراختیار دارند. براساس همین گزارش، در بازه زمانی 97 تا 99، در مجموع از سوی دانشگاه‌های جامع کشور 110 پروانه ثبت اختراع بین‌المللی به ثبت رسیده که بیشترین تعداد هم مربوط به سال 97 با 38 اختراع بوده است. بعد از آن دانشگاه‌های صنعتی با 51 اختراع و دانشگاه فنی و حرفه‌ای با یک اختراع در سال 97 قرار دارد. در این میان دانشگاه تهران با 33 ثبت اختراع بین‌المللی در رتبه اول قرار دارد، اما وقتی موضوع اختراعات ملی مطرح می‌شود، اولین رتبه به دانشگاه فردوسی مشهد با 104 اختراع و بعد از آن دانشگاه جامع امام حسین(ع) با 47 اختراع می‌رسد، جالب اینکه این دانشگاه تمام اختراعات خود را در سال 99 به ثبت رسانده و دانشگاه تهران در رتبه 7 کشور در بحث اختراعات ملی قرار می‌گیرد.
اگر بخواهیم نگاهی به تعداد اختراعات بین‌المللی و ملی دانشگاه‌ها داشته باشیم، باید عنوان کرد عمده اختراعات صورت‌گرفته از سوی نظام آموزش عالی فارغ از زیرنظام و جامع و صنعتی بودن دانشگاه‌ها، در داخل کشور به ثبت رسیده که نشان می‌دهد هنوز تا رسیدن به جایگاه بین‌المللی در این حوزه از سوی دانشگاه‌های کشور راه نسبتا زیادی پیش روی کشور قرار دارد. البته نمی‌توان در این زمینه پیچیدگی‌های ثبت اختراع در سطح دنیا و شرایط تحریمی را هم نادیده گرفت.
از نسبت میان اختراعات بین‌المللی با اختراعات داخلی دانشگاه که بگذریم، باید عنوان کرد روند ثبت اختراعات بین‌المللی و ملی در میان دانشگاه‌های کشور نزولی بوده است. برای این مساله بررسی آمار این دو حوزه در برخی از دانشگاه‌های مطرح کشور، کافی خواهد بود. به‌طوری که دانشگاه تهران در سال 97، 15 اختراع بین‌المللی داشته که این میزان در سال 99 به 9 اختراع کاهش یافته و همین وضعیت در حوزه اختراع ملی هم تداوم داشت. به‌طوری که از 15 اختراع ملی به 11 اختراع در این دانشگاه در بازه زمانی مدنظر می‌رسیم. این وضعیت را در دانشگاه امیرکبیر هم که رتبه اول را در اختراعات بین‌المللی در میان دانشگاه‌های صنعتی داشته، می‌بینیم. یعنی از 30 اختراع ملی به 10 اختراع نشان‌دهنده ریزش سه برابری این حوزه، می‌رسیم؛ هرچند تعداد اختراعات بین‌المللی آن از 7 به 10 افزایش یافته است.
دانشگاه‌های علوم کشاورزی یک اختراع بین‌المللی هم نداشتند
اما موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم از دانشگاه علوم کشاورزی کشور، در مجموع فقط 29 اختراع ملی وجود داشته و حتی یک اختراع بین‌المللی هم از سوی آنها به ثبت نرسیده است. وضعیت در چهار دانشگاه هنر کشور هم همین است و تنها 11 اختراع ملی در طول سه سال از سوی آنها به ثبت رسیده که در سال 99 از سوی دانشگاه‌های علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و تربیت جام حتی یک اختراع هم ثبت نشده است. همچنین دانشگاه‌های هنر تهران، اصفهان و شیراز در سال 99 حتی یک اختراع هم نداشته‌اند. وضعیت در زیرنظام‌های مختلف هم در حوزه اختراعات ملی جالب توجه است، به‌طوری‌که از مجموع چهار دانشگاه پیام نور، جامع علمی کاربردی، فرهنگیان و فنی و حرفه‌ای 13 اختراع به ثبت رسیده که فنی و حرفه‌ای حتی یک اختراع را هم در سال‌های 97 تا 99 در داخل کشور نداشته است.
موضوع قابل اهمیت اینکه آمار منتشر‌شده از سوی این گزارش، چندان به روز نیست و پایگاه مشخصی هم برای دسترسی به آخرین اطلاعات مرتبط با این حوزه در کشور وجود ندارد، از این رو نمی‌توان وضعیت حوزه ثبت اختراعات در نظام آموزش عالی کشور را در سال 1400 به بعد مورد سنجش قرار دارد.
