ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: روزهای پایانی ترم برای دانشجویان روزهای خاصی است؛ از یک طرف ایام تحویل پروژه‌های کلاسی بوده و از سوی دیگر فرصت‌های پایانی آمادگی تا آغاز فصل امتحانات است. درست در همین روزها سیستم آموزشی هر دانشگاه، نظرات دانشجویان نسبت به عملکرد هر یک استادان را دریافت می‌کند تا بازخوردی از سمت آنها داشته باشد. فرآیند ارزشیابی اساتید البته برای همه دانشجویان یک شکل نیست، برخی صرفا برای جلوگیری از موارد تنبیهی مثل جلوگیری از انتخاب واحد در ترم پیش‌رو آن را تکمیل می‌کنند و برخی به‌دنبال جبران رنج‌های طول ترم، هوای انتقام در سر می‌پرورانند و عده‌ای هم تلاش می‌کنند تا به شکلی فنی، نظرات خودشان را به امید بهبود کیفیت تدریس و البته اطلاع دانشگاه از وضعیت آموزشی مجموعه ثبت کنند. از سمت اساتید هم نگاه‌های مختلفی نسبت به کم و کیف این پیمایش‌ها وجود دارد؛ مقالات مختلفی در این سال‌ها موضوع «ارزشیابی اساتید» را مورد بررسی قرار داده است که برخی از آنها را مرور کرده‌ایم.

تاثیر چالش محرمانگی و اثرگذاری در کیفیت ارزشیابی اساتید
مطالعات نشان داده‌اند از دیدگاه اساتید وجود صبر و حوصله در دانشجو هنگام پرکردن برگه‌های ارزشیابی از مهم‌ترین عوامل تاثیر‌گذار در کیفیت ارزشیابی است. ارزشیابی فرآیند پیچیده‌ای است و زمانی قابل اعتماد خواهد بود که از شرایط به‌خصوصی برخوردار باشد، یکی از این شرایط وضعیت روحی و روانی دانشجو در زمان پرکردن برگه‌های ارزشیابی و دقت و صبر و حوصله است. در مطالعه‌ای با عنوان عوامل تاثیرگذار بر میزان مشارکت دانشجویان در فرآیند ارزشیابی اساتید از دیدگاه اعضای هیات‌علمی و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز که امسال در مجله راهبردهای آموزش در علوم پزشکی به چاپ رسیده است، دانشجویان نگرش منفی به پرسشنامه‌های دارای سوالات زیاد و تعداد بالای پرسشنامه‌ها داشتند و آن را وقت‌گیر دانستند. این امر می‌تواند ناشی از عدم‌انسجام و تکراری بودن و یا خارج از حیطه موضوع ارزشیابی بودن سوالات باشد که توجه جدی به این مقوله در باب طراحی سوالات و فرم‌های ارزشیابی را می‌طلبد. همچنین در سیستم ارزشیابی، اجازه خروج از سیستم و ثبت نظرات منوط به پاسخگویی به همه سوالات است در‌صورتی‌ که ممکن است برخی دانشجویان تمایلی به پاسخ دادن به برخی سوالات نداشته باشند. این مطالعه توصیفی مقطعی در دو قسمت اعضای هیات‌علمی و دانشجویان انجام شد. ابزار اصلی این پژوهش دو پرسشنامه ساخت محقق بود. 108 نفر دانشجو و 84 عضو هیات‌علمی پرسشنامه‌ها را تکمیل کردند. اطمینان از محرمانه ماندن اطلاعات یکی دیگر از عوامل مهمی است که هم دانشجویان و هم اساتید شرکت‌کننده در این طرح آن را بسیار مهم دانسته‌اند و در‌واقع عامل اساسی در ترغیب دانشجویان به مشارکت در ارزشیابی معرفی شده است.
در مطالعه‌ای که توسط آقاسی و شهسواری، اساتید دانشگاه آزاد در بین دانشجویان دندان‌‌پزشکی این دانشگاه در تهران انجام شده، نشان داده است مهم‌ترین ایرادی که دانشجویان به سیستم‌ ارزشیابی وارد دانسته‌اند عدم بها دادن به نتایج ارزشیابی آنها بود که در مطالعه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز هم نتایج مشابه‌ای حاصل شده است.‌ یا در مطالعه فریبا طرحانی در دانشگاه علوم پزشکی لرستان نشان داده شده است که تنها ‌27 درصد‌ از دانشجویان از محرمانه بودن پاسخ‌های ذکر شده در فرم‌های ارزشیابی مطمئن بودند، 43 درصد از دانشجویان معتقد به بی‌توجهی مسئولان به نظرات منعکس شده آنها در فرم‌های ارزشیابی بودند و فقط 27 درصد دانشجویان فرآیند ارزشیابی را وسیله‌ای برای رتبه‌بندی و ارتقای اساتید می‌دانستند. همین دغدغه در فضای مطالعه مورد بررسی هم دیده شده است.‌ براساس نتایج این مطالعه پژوهشگران معتقدند اطمینان دادن به دانشجویان در مورد محرمانه ماندن اطلاعات‌شان و دادن بازخورد در مورد نتایج به اساتید و مسئولان دانشکده مهم‌ترین عوامل موثر در تشویق دانشجویان به مشارکت در ارزشیابی اساتید است و بازنگری در تعداد و متن سوالات پرسشنامه‌های ارزشیابی اساتید نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.

افزایش نمره‌ها رضایت را افزایش می‌دهد
سنجش ارتباط میان نمرات دانشجویان و نگاه‌شان نسبت به کیفیت عملکرد اساتید یک موضوع جذاب و در‌عین‌حال پیچیده است که در مقاله‌ نشریه علمی آموزش و ارزشیابی دانشگاه آزاد واحد تبریز سال گذشته مورد واکاوی قرار گرفته و نتایج جالبی هم داشته است. در این پژوهش فرم‌های ارزشیابی 1970 دانشجو که در طول سه ترم متوالی با یک استاد درس گرفته بودند، بررسی شد. آیا نمره‌هایی که دانشجو در یک نیمسال از استاد می‌گیرد در نیمسال یا نیمسال‌های آتی، ارزشیابی او از کیفیت تدریس استاد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؟ پاسخ مثبت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد با یک واحد افزایش در نمره پایان ترم دانشجو نمره ارزشیابی استاد در نیمسال بعد حدود سه درصد افزایش می‌یابد. بر این اساس با یک واحد افزایش در نمره پایان ترم دانشجو با اطمینان 95 درصد می‌توان گفت افزایشی به بین 1 تا 4 درصد در نمره ارزشیابی دانشجو از استاد در دو نیمسال بعد به وجود آمده است.
سوال دیگر پژوهش به طول مدت تاثیر نمره بر نگاه دانشجویان مربوط می‌شود. آیا نمره در نیمسال‌های بعدی هم روی ارزشیابی دانشجو تاثیر می‌گذارد؟ بررسی نمره دانشجو و نیز معدل کلاس به‌خوبی نشان می‌دهد که به افزایش نمرات چه در واحد دانشجو و چه در واحد کلاس درس، شاهد افزایش معناداری در نمرات ارزشیابی دانشجویان از اساتید طی دو نیمسال بعدی هستیم. در واقع نگاه مثبت یا منفی دانشجو یا واحد کل که متاثر از نمره بالا یا پایین است، در گذر زمان ثابت مانده و حتی می‌تواند تا دو نیمسال بعد روی ارزیابی از استاد تاثیر بگذارد.
تحلیل نمرات دروس اصلی و تخصصی دانشجویان نشان داد که در دانشکده‌های علوم انسانی، ادبیات و معماری و هنر پدیده تورم نمرات وجود دارد. تورم نمره به افزایش میانگین‌های نمره طی زمان و بدون تغییر دستاوردها اشاره دارد. در چنین شرایطی دانشجویانی که شایستگی کمتری دارند نمرات بالاتری می‌گیرند و البته می‌تواند انتخاب درس و استاد را تحت تاثیر قرار دهد به شکلی که اساتید خوش‌نمره بیشتر انتخاب شوند. البته تورم نمره همیشه هم منفی نیست با این حال محققان این پژوهش تاکید کردند که نباید فرآیندها و رویه‌های ارزشیابی به‌گونه‌ای باشد که ابعاد اساسی و بنیادین آموزش عالی نظیر سنجش پیشرفت تحصیلی دانشجویان در معرض تغییر قرار گیرد. اولین دلالت عملی یافته‌های این تحقیق ضرورت سیاستگذاری مناسب در زمینه ارزشیابی اساتید، با هدف پیشگیری از تورم نمرات در موسسات آموزشی است. موضوع دیگر مورد تاکید در نتایج این پژوهش ضرورت تدوین و تصویب دستورالعمل‌های دقیق‌تر در شورای آموزشی دانشگاه‌هاست. مساله آثار ارزشیابی‌ها بر امنیت روانی اساتید به قدری اهمیت دارد که بسیاری از دانشگاه‌های جهان حتی نظرات کیفی (نوشتاری) دانشجویان را قبل از ارسال برای استاد درس، هم با استفاده از فناوری هوش مصنوعی و هم به‌صورت دستی غربال و پالایش می‌کنند و حتی درصورت نیاز برای اصالح به دانشجو بازمی‌گردانند. پژوهشگران این تحقیق معتقدند هنوز در نظام آموزشی کشور اقدامات مختلفی برای بهبود فرآیند ارزیابی اساتید مورد نیاز است.

ضعف‌های ارزشیابی اساتید از زاویه دید پژوهش‌ها
استفاده گسترده از مدل فعلی ارزشیابی اساتید بر چهار دلیل استوار است؛ نخست اینکه ساده و اجرایی است. دوم با توجه به کمی بودن آن عینی‌تر از روش‌های دیگر محسوب می‌شود. نکته سوم به نبود جایگزین مناسب برای تغییر شیوه کنونی مربوط می‌شود و اهمیت کسب نظر از دانشجو هم مساله آخری است که مورد توجه یک یا دو محقق قرار گرفته است. احمد کیخا، دانشجوی دکتری اقتصادی و مدیریت مالی آموزش عالی و عبدالحسین شکورنیا، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز در مروری نظامند به تحلیل انتقادی سیستم ارزشیابی استاد توسط دانشجویان پرداختند. در این مطالعه 46 پژوهش منتشرشده طی سال‌های 70 تا 96 در این موضوع گردآوری شدند. محققان این پژوهش انتقادات مربوط به فرآیند ارزشیابی اساتید را در پنج گروه «عدم توافق درباره ملاک‌های تدریس اثربخش و درباره ماهیت تدریس»، «مهارت ناکافی، عدم دقت و غرض‌ورزی دانشجویان در تکمیل فرم‌ها»، «تحت تاثیر دانشجویان قرار گرفتن و سوق دادن استاد به سمت معیارهای مورد نظر دانشجویان»، «نامناسب بودن ابزار و شیوه‌های تجزیه و تحلیل» و «سایر مقوله‌ها نامرتبط به کیفیت تدریس نظیر ویژگی‌های شخصیتی، درجه دشواری درس، زمان و...» دسته‌بندی و پیشنهاداتی برای بهبود آن ارائه کردند. محققان این پژوهش‌ معتقدند با وجود انتقادات ارزشیابی دانشجویان به‌عنوان یک منبع معتبر برای کسب اطلاع درباره برخی از توانمندی‌ها و ویژگی‌های استادان شناخته می‌شود و از روایی و پایایی لازم برخوردار است. در جمع‌بندی این پژوهش نیز پیشنهاد شده به‌منظور اثربخشی بیشتر ارزشیابی در کیفیت آموزش دانشگاه‌ها از ترکیبی از چند منبع اطلاعاتی استفاده شود، تا نتایج عالانه‌تری حاصل شود. همچنین از ارزشیابی استاد، فقط برای اصلاح عملکرد استاد استفاده شود و با یک هم‌اندیشی میان متخصصان، سیاستگذاران، اعضای هیات‌علمی و دانشجویان نخبه بازبینی در روش ارزشیابی‌های فعلی انجام شود و نسبت به اصلاح شاخص‌ها و وزن‌دهی به هر یک از این شاخص‌ها اقدام صورت گیرد تا درنهایت با تشکیل یک کارگروه از کارشناسان خبره و با طراحی روش جدید ارزشیابی و تهیه و تدوین ابزارهای روا و پایا تصویری واقعی‌تر از ارزشیابی اساتید فراهم به دست ‌آید.