ندا اظهری، مترجم: گاهی برخی مقالات مدت‌ها پس از انتشار در ژورنال‌های معتبر جهانی به دلایل مختلفی سلب اعتبار می‌شوند که امتیاز منفی برای نویسنده اثر به‌همراه دارد. در تازه‌ترین آماری که از مقالات محققان ایرانی به دست آمده، 20 مقاله از محققان ایرانی از مجله Genetika مربوط به انجمن ژنتیک صربستان سلب‌ اعتبار شده‌اند. البته درمجموع، 31 مقاله از این مجله به‌دلیل بداخلاقی‌های پژوهشی مانند نقص در داوری، استفاده از داده‌های جعلی و استفاده از ارجاعات نامناسب و نادرست سلب اعتبار شده‌اند که از این بین 20 مقاله مربوط به محققان ایرانی است. شواهد حکایت از آن دارد جریمه‌ای که برای نویسندگان این مقالات تعیین شده، آنها را از انتشار مقاله در این مجله محروم کرده است. سلب اعتبار از مقالاتی که پس از انتشار نقایص آن مشخص می‌شود، نه‌تنها به ضرر و محرومیت نویسنده یا نویسندگان اثر می‌انجامد، بلکه مجله‌ای را هم که مقالات در آنها منتشر شده‌اند، متضرر می‌شود. به‌عنوان مثال در این اتفاق مجله Genetika به‌تازگی از فهرست مجلات نمایه‌شده در Web of Science خارج شده و به‌دلیل بی‌دقتی در انتشار مقالات دارای نقص، ضریب نفوذ خود را هم از دست داده است. بیشترین مشکلی که داوران در مقالات سلب اعتبارشده پیدا کرده‌اند، ارجاعاتی بوده که نویسندگان به مقالات یکدیگر داده‌اند. اما این اتفاق تنها به این مورد ختم نمی‌شود، بلکه در یک سلب اعتبار دسته‌جمعی دیگر مقالات محققان ایرانی، 11 مقاله از محققان ایرانی از مجله Health Science Reports سلب اعتبار شده‌اند و در مورد دیگر هم 16 مقاله از محققان ایرانی از سوی انتشارات Frontiers بازگشت زده شد. این امر اهمیت مساله سلب اعتبار مقالات جعلی و مشکل‌دار را می‌رساند.
مهم‌ترین موضوعی که برای مقالات قابل انتشار در ژورنال‌ها مطرح و باعث می‌شود اعتبار خود را از دست دهند، تقلب یا کسب نکردن شرایط لازم برای نگارش است که حتی می‌تواند بعد از انتشار مقاله را از اعتبار ساقط کند و به‌اصطلاح سلب اعتبار شود. البته گاهی خطاهایی که بعد از انتشار شناسایی شده و به اثبات می‌رسند، به‌طور غیرعمد اتفاق می‌افتند که نمی‌توان به‌طور مستقیم نویسنده یا نویسندگان مقالات را در بروز این خطاها مقصر دانست؛ اما این خطاها هرچه باشند باعث از بین رفتن اعتبار و سندیت مقاله می‌شوند. مقالات بازگشت زده‌شده از ژورنال‌ها حذف نمی‌شوند، بلکه به‌عنوان مقالات دارای نقص، علامت‌گذاری می‌شوند. در برخی موارد ممکن است حذف یک مقاله از انتشار ضروری باشد مانند زمانی که مقاله به‌وضوح توهین‌آمیز است، حریم خصوصی شخصی را نقض کرده، موضوع حکم دادگاه مطرح است یا ممکن است خطر جدی برای سلامتی عموم مردم داشته باشد. مجله nature که یکی از معتبرترین مجلات علمی دنیاست، به‌تازگی جدیدترین آمارها را از تعداد مقالات سلب اعتبار شده منتشر کرده که نشان می‌دهد سال 2023 در نوع خود رکوردشکنی در زمینه سلب اعتبار مقالات در ژورنال‌های دنیا به‌شمار می‌رود.
رکوردشکنی مقالات سلب اعتبار شده

به گزارش nature، در سال 2023 تعداد مقالات پژوهشی بازگشت زده شده یا سلب اعتبار شده در مقایسه با سال‌های گذشته یک رکورد به‌حساب می‌آید و رشد چشمگیری را نشان می‌دهد، به‌طوری‌که در این سال 10 هزار مقاله سلب اعتبار شده‌اند. این درحالی است که ناشران درتلاشند تا انبوهی از مقالات ساختگی را که در آنها تقلب صورت‌گرفته از ژورنال‌ها حذف کنند. در میان کشورهای بزرگ تولیدکننده پژوهش‌ها، عربستان‌سعودی، پاکستان، روسیه و چین، بالاترین نرخ سلب اعتبار را در دو دهه گذشته به‌خود اختصاص داده‌اند. بخش عمده‌ای از سلب اعتبار مقالات منتشرشده در ژورنال‌ها در سال 2023 به Hindawi (شرکت انتشارات مصری انگلیسی) به‌عنوان یک شرکت تابعه یکی از ناشران معتبر مستقر در لندن موسوم به Wiley برمی‌گردد. تاکنون در سال جاری، مجلات Hindawi (هنداوی) پس از تحقیقات انجام‌شده توسط ویراستاران داخلی و بازرسانی که یکپارچگی تحقیقات را در هزاران مقاله منتشر شده از نظر منسجم نبودن مقالات و ارجاعات نامربوط بررسی می‌کنند، بیش از هشت‌هزار مقاله با استناد به عواملی چون نگرانی از به خطر افتادن فرآیند کنترل کیفی مقالات آکادمیک و دستکاری سیستماتیک در فرآیند انتشار و کنترل کیفی مقالات آکادمیک سلب اعتبار شد. بیشتر مقالات سلب اعتبار شده در ژورنال‌های Hindawi اغلب مربوط به شماره‌هایی شامل مجموعه مقالاتی می‌شوند که توسط ویراستاران میهمان مورد نظارت قرار گرفته و به‌دلیل سوءاستفاده توسط کلاهبرداران برای انتشار سریع مقالات بی‌کیفیت یا ساختگی بدنام شده‌اند.

عبور تعداد مقالات سلب اعتبار شده در 2023 از مرز 10000 مقاله (تا 8 دسامبر)

مقالاتی که به‌رغم ساختگی بودن هنوز مورد استناد قرار می‌گیرند
انتشارات Wiley در اوایل ماه جاری با شرکت در فراخوانی که نسبت به اعلام درآمدها برگزار شد، اعلام کرد که استفاده از نام تجاری Hindawi را به‌طورکلی متوقف می‌کند، به‌طوری‌که در اواخر سال 2022 نیز انتشار نسخه ویژه را به‌طور موقت متوقف کرده بود. انتشارات Wiley عناوین موجود را بار دیگر به نام تجاری خود منتشر می‌کند. متیو کیسنر، مدیر اجرایی موقت Wiley اعلام کرده است که به‌دنبال مشکلات ایجادشده، ناشر انتظار دارد در سال مالی 2023 بین 35 تا 40 میلیون دلار از درآمد خود را از دست بدهد. سخنگوی این انتشارات عنوان کرده این ناشر که سلب اعتبار مقالات بیشتری را هم پیش‌بینی کرده، تعداد دقیقی از این مقالات را اعلام نکرده اما معتقد است موضوعات خاص همچنان نقش ارزشمندی در خدمت به جامعه پژوهشی دنیا ایفا می‌کنند. این سخنگو افزود که انتشارات Wiley فرآیندهای دقیق‌تری را برای تایید هویت ویراستاران میهمان و نظارت بر نسخه‌های خطی اجرا کرده است، به‌طوری که صدها عامل مخرب را که برخی، نقش ویراستار میهمان را ایفا می‌کردند، از این سیستم حذف و سعی کرده‌اند یکپارچگی تیم داوری و بررسی و نظارت خود را برقرار کنند تا بتوانند ارزیابی دقیق‌تری روی مقالات منتشرشده در ژورنال‌ها داشته باشند. آنها یک تیم ارزیابی واقعیت را تشکیل داده‌اند تا داده‌هایی را درباره عاملان مخرب با سایر ناشران و ارائه‌دهندگان ابزارها و پایگاه‌های داده به اشتراک بگذارند. یکی از دانشمندان حوزه کامپیوتر که در دانشگاه تولوز فرانسه فعالیت می‌کند و مشکلات فعلی مقالات را بررسی می‌کند، معتقد است مقالات سلب اعتبار شده مجلات Hindawi ممکن است عمدتا مقالات ساختگی بوده باشند اما همچنان در مجموع بیش از 35 هزار بار مورد استناد قرار گرفته‌اند. ناظران این مجله در بررسی‌های خود به‌دنبال یافتن سرقت‌های ادبی و نشانه‌های استفاده از هوش مصنوعی برای نگارش مقالات هستند. موضوعی که اهمیت دارد این است که این مقالات ساختگی مورد استناد قرار می‌گیرند و همین امر می‌تواند اعتبار آن مقاله پژوهشی و نیز ناشر و مجله‌ای که مقاله در آن به چاپ رسیده، زیرسوال ببرد.

رشد 0.2 درصدی نسبت مقالات سلب اعتبار شده  به مقالات منتشر شده

رشد مقالات سلب اعتبار شده
Nature در ادامه گزارش به رشد بیش از حد مقالات سلب اعتبار شده در مقایسه با رشد مقالات علمی اشاره کرده است و این امر می‌تواند زنگ خطری برای ناشران ژورنال‌های معتبر دنیا باشد. افزایش بی‌رویه تعداد مقالات بازگشت زده شده به این معناست که تعداد کل سلب اعتبار مقالات از مرز 50 هزار مقاله هم عبور کرده و انتظار می‌رود با این تداوم رشد، تعداد این مقالات به 10 هزار هم خواهد رسید. اگرچه تحلیل‌ها پیش‌تر نشان داده بود که بیشتر سلب اعتبار مقالات به‌دلیل سوءرفتار اتفاق می‌افتد اما این امر همیشه صادق نیست. برخی از این خطاها از سوی نویسنده یا نویسندگان اتفاق می‌افتد که در فرآیند کار متوجه بروز چنین خطاهایی می‌شوند. بزرگ‌ترین پایگاه داده جهان برای ردیابی و شناسایی مقالات سلب اعتماد شده که از سوی سازمان رسانه‌ای Retraction Watch گردآوری شده‌اند، تمام مقالات بازگشت زده شده را شامل نمی‌شود. برای تجزیه و تحلیل فرآیندها، nature اطلاعات به‌دست آمده از 45 هزار مقاله سلب اعتبار شده را گردآوری کرده است که در ماه سپتامبر برای انتشار عمومی توسط سازمان غیرانتفاعی Crossref که داده‌های قابل انتشار را نمایه می‌کند، آماده شده است. این داده‌ها با پنج‌هزار مقاله سلب اعتبار شده از سوی مجلات Hindawi و سایر ناشران ترکیب شده است.
بررسی‌ها حکایت از آن دارد که نسبت مقالات سلب اعتبار شده به مقالات منتشرشده در هرسال طی یک‌دهه گذشته بیش از سه‌برابر رشد داشته است، به‌طوری‌که این نسبت در سال 2022 تا 0.2 درصد افزایش نشان می‌دهند. در میان کشورهایی که بیش از 100 هزار مقاله در دو دهه گذشته منتشر کرده‌اند، عربستان‌سعودی بالاترین نرخ سلب اعتبار مقالات را به‌خود اختصاص داده، به‌طوری‌که در هر 10 هزار مقاله‌ای که توسط محققان عربستان‌سعودی منتشر می‌شود، 30 مقاله بازگشت زده شده و به‌دلیل نقصی که دارند، سلب اعتبار می‌شوند که این آمار بدون احتساب سلب اعتبار مقالات کنفرانسی است. اما اگر در محاسبات انجام‌شده، تعداد مقالات کنفرانسی هم به حساب بیاید، مقالات سلب اعتماد شده متعلق به موسسه مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) واقع در نیویورک، چین را درصدر کشورها قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که 30 مقاله به ازای هر 10 هزار مقاله سلب اعتبار خواهد شد. بعد از عربستان‌سعودی، به ترتیب پاکستان، روسیه، چین، مصر، مالزی، ایران و هند در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.
آمارها نشان می‌دهد که حدود یک‌چهارم کل مقالات بازگشت زده شده را مقالات کنفرانسی تشکیل می‌دهند و بخش عمده‌ای از آنها نیز شامل مقالات سلب اعتبار شده از سوی موسسه مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) است که بیش از 10 هزار مقاله از این قبیل را در دو دهه گذشته منتشر کرده است. این موسسه بالاترین تعداد مقالات سلب اعتبار شده را تشکیل داده است. درست است که زمان سلب اعتبار این مقالات ثبت نشده اما به‌نظر می‌رسد بیشتر مقالات حذف‌شده بین سال‌های 2010 و 2011 منتشر شده بودند.
با توجه به اینکه موسسه IEEE بالاترین مقالات سلب اعتبار شده را به نام خود ثبت کرده، کارشناسان بر این باورند که اقدامات و تلاش‌های پیشگیرانه‌ای که درنظر می‌گیرند، تقریبا تمام مقالات ارسال‌شده‌ای را که با استانداردهای سازمان مطابقت نداشته و دارای سرقت ادبی و سایر نواقص هستند، شناسایی می‌کند. ناظران مقالات مدعی شده‌اند که حدود 50 هزار مقاله سلب اعتبار شده‌ای که آمار رسمی آنها در دنیا اعلام شده، تنها نوک کوه یخ است و این آمار بسیار بیشتر از آن چیزی است که اعلام شده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که تعداد مقالات تولیدشده توسط سازمان‌های مقاله‌نویسی که اغلب آثار و تالیفاتی جعلی به دانشمندان و صدها هزار نفر دیگر می‌فروشند، با مقالاتی که به‌طور واقعی و از سوی محققان تولید می‌شوند، کاملا دو روی یک سکه‌اند. مقالات جعلی و ساختگی، حتی اگر مخاطبی هم نداشته باشند، ذاتا مقالاتی مشکل‌دار و از نظر علمی دارای نقص هستند.

  رتبه ایران طی 5 سال از اول به هفتم رسیده است
در بررسی کشورهای دنیا با بالاترین تعداد مقالات سلب اعتبار شده، ایران رتبه هفتم را به خود اختصاص داده است و طبق بررسی های صورت‌گرفته، در سال 2023، از هر 10 هزار مقاله در ایران، 16.7 مقاله برگشت زده می‌شوند. اگر بخواهیم این آمار را با آمار سال 2018 مقایسه کنیم، این مقالات روند رو به رشدی را نشان می‌دهد. به گزارش science، در سال 2018، ایران با 14 مقاله به ازای هر 10 هزار مقاله، رتبه نخست را در دنیا از آن خود کرده بود. اما با گذشت 5 سال، حدود 2.7 مقاله به ازای 10 هزار مقاله بر تعداد مقالات برگشت‌زده شده ایران اضافه شده است. اما با این حال از رتبه نخست در 2018 به رتبه 7 در 2023 رسیده است که در مقایسه با سایر کشورها، رشد نسبتا کندی دارد. به عنوان مثال، چین که در سال 2018 از هر 10 هزار مقاله، پنج مقاله برگشت‌زده داشت، حالا در 2023 از هر 10 هزار مقاله 23.5 مقاله آن برگشت زده می‌شود. یا هند در 2018 با 7.5 مقاله در هر 10 هزار مقاله رتبه چهارم دنیا را در اختیار داشت اما در 2023 با 15.2 مقاله در هر 10 هزار مقاله، به رده هشتم رسیده است. نکته قابل ذکر اینجاست که عربستان‌سعودی که در حال حاضر نخستین کشور با بالاترین مقاله برگشت‌زده‌شده به شمار می‌رود، حدود پنج سال قبل، حتی در جمع 10 کشور اول جهان با بالاترین مقالات سلب‌اعتبارشده هم قرار نداشت.

کشورهایی که در بیش از دو دهه گذشته بالاترین تعداد مقالات سلب اعتبار شده
را در میان کشورهایی با بیش از 100 هزار مقاله به خود اختصاص داده‌اند